Tarixdən bu günə Novruz ənənələri

“Yeni Azərbaycan” qəzetinin redaksiyasında folklorşünas və etnoqrafların iştirakı ilə keçirilən dəyirmi masada bu mövzu ətrafında müzakirələr aparılıb

Mənəvi və maddi mədəniyyətimizin göstəriciləri, xalqımızın qan yaddaşından süzülüb gələn adət və ənənələr zaman-zaman öz ilkinliyindən uzaqlaşsa və çağdaş təsirlərə məruz qalsa da, ən qiymətli sərvət kimi qorunub saxlanılmalıdır. Çünki qloballaşan dünyada bir xalqın yaşaya bilməsi və özünü təsdiq etməsi üçün çox vacib amillərdən biri də, məhz, onun mənəvi mədəniyyətinin qorunması və təbliğ olunmasıdır. Son illər xalqımızın ən müqəddəs bayramı olan Novruz bayramı, həmçinin, çərşənbələrlə bağlı ziyalılarımız arasında müxtəlif fikirlər səslənməkdədir. Daha çox fərqlilik isə çərşənbələrin adları və qeyd olunması ilə bağlıdır. Səslənən fikirlər və fərqli yanaşmalarla bağlı danışmaq üçün folklorşünas və etnoqraflarımızı redaksiyamıza dəvət etmişik. Dəyirmi masanın qonaqları Sibir türk tayfalarının mədəniyyətini araşdıran tarix elmləri doktoru, etnoqraf Güllü Yoloğlu, cənub bölgəsi üzrə etnoqraf, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Tahir Şahbazov və AMEA-nın Folklor İnstitutunun əməkdaşı, Şəki-Zaqatala bölgəsi üzrə araşdırmaların müəllifi Ləman Süleymanovadır.

- Tədqiqatçıların da borcu xalqın bu günə qədər min bir əzab-əziyyətlə yaşatdığı dəyərləri tədqiq etmək və elmi şəkildə radio, televiziya, qəzetlər vasitəsilə xalqa qaytarmaqdır. Amma nədənsə son illər ərzində ziyalılar arasında çərşənbələrin necə adlandırılması və qeyd olunması ilə bağlı fərqli fikirlər mövcuddur.

Güllü Yoloğlu: Novruz çərşənbələri - tarixi kökləri və regional özəllikləri mövzusu artıq bütün ziyalıları narahat etməkdədir. Əvvəla, onu qeyd edim ki, çərşənbələrin Su, Od, Torpaq, Yel adları ilə sıralanması 1980-ci illərin sonlarından gündəmə gəlməyə başlayıb. Əsasən folklorşünas alim Azad Nəbiyevin, Kamil Vəli Nərimanoğlunun və Əzizə Cəfərzadənin tədqiqatlarında rast gəlinən bu sıralamaya diqqət yetirsək onların da arasında fikir ayrılığının olduğunu görərik. Azad Nəbiyev 3-cü çərşənbəni Yel, 4-cünü Torpaq adlandırır. Əzizə Cəfərzadə 3-cüyə Torpaq, 4-cüyə Yel deyir. Kamil Vəli Nərimanoğlu 3-cüyə Hava, 4-cüyə Torpaq deyir. Məsələ burasındadır ki, qəzetçilər və televiziya işçiləri də çərşənbələrlə bağlı yazılarında bu üç tədqiqatçının araşdırmalarına istinad edirlər. Bu isə qarışıqlığa və yanılmalara gətirib çıxarır ki, həmin tendensiyanı biz bu gün də müşahidə edirik.

Tahir Şahbazov: Çərşənbələrin dörd ünsürlə adlandırılması məsələsi Azərbaycanda nə regionlara əsaslanır, nə də tarixi mənbələrə. Əslində isə, biz- milli adət və ənənələri öyrənən elm adamları bir regionda hökm sürən adət və ənənələrə başqa regionlarda rast gəlmiriksə, onu qeydə almırıq. Novruz bayramı ilə bağlı adətlər kiçik fərqlər və əlavələrlə Azərbaycanın bütün regionlarında, hətta bütün türk boylarında belə eynidir. Evlər təmizlənir, bayram günü süfrə eyni yeməklərlə bəzədilir, eyni-Günəşin, baharın rəmzi olan şirniyyatlar bişirilir, hamı əyin-başını təzələyir, tonqal qalanır və sair. Amma Novruz adətlərini öyrəndiyimiz regionların heç birində bu su, torpaq, yel, od sıralamasına rast gəlməmişik.

G.Y: 4 ünsür məsələsinin bizim folklorumuzda Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında yer aldığını iddia edirlər. Amma ab, atəş, xaki, bad sıralamasına rast gəliriksə, bu, çərşənbələrə aid deyil. Bu ancaq həyatın var oluşuynan, dünyanın yaradılışıynan bağlı olan bir məsələdir. Bütün aşıq yaradıcılığını, şifahi xalq ədəbiyyatındakı Yel, Od və daha iki ünsürlə bağlı mahnıları, bayatıları götürüb bu 4 çərşənbəyə pərçimləmək məntiqsizlikdən başqa bir şey deyil. Bu hala daha çox Azad Nəbiyevin kitablarında rast gəlirik. Və maraqlıdır ki, yellə bağlı mahnıların hamısı xırman sovrulanda səsləndirilən nəğmələrdir. Bu mövsüm nəğmələri hara, Novruz bayramının qeyd olunduğu tarix hara?

- Güllü xanım, siz iddia edirsiniz ki, 4 çərşənbənin 4 ünsürün adı ilə adlandırılması 80-ci illərin sonuna təsadüf edir. Bu tendensiyanın meydana gəlməsində səbəb nə idi?

G.Y: Azərbaycanda “Novruz ensiklopediyası” çap olunub. Amma nədənsə qəzetlər və televiziyalar bu ensiklopediyadan istifadə etmirlər. Orada çərşənbələrin otuza qədər adı var. Bölgələr üzrə məlumatlar toplanıb. 1947-ci ildə Təhmasib müəllim namizədlik dissertasiyası yazıb, orada cəmrələr, oğru buğlar, doğru buğlar və s. öz əksini tapıb. Həmin ensiklopediyada 4 ünsürlə bağlı heç bir qeyd yoxdur. Bu günlərdə biz bir elmi konfrans keçirdik və professor Məhərrəm Qasımlı da bu mövzuda geniş açıqlama verdi. O, dedi ki, ilk dəfə bu işlə 1988-1989-cu illərdə Ə.Vəzirovun siyasi rəhbərlikdə olduğu dövrdə rastlaşırıq. O aralarda Azərbaycan Dövlət Televiziyasında axır çərşənbə ilə bağlı çıxışlar olurdu. 1990-cı ildə Azərbaycanda qarışıqlıq oldu və Novruz söhbətləri də yığışdırıldı. Sonradan 1991-ci ildə birdən-birə bütün etnoqraflar, tədqiqatçılar və folklorçular bir kənarda qaldı, həmin vaxt prezidentin müşaviri olan Fuad Qasımzadə hazırlanmış materiallar əsasında televiziyadan ilk dəfə bu çərşənbələr ilə bağlı məsələləri xalqa təqdim etdi. Növbəti il eyni ssenari davam etdi və folklorçular məəttəl qaldılar ki, bu materiallar hardandır, nə məqsəd güdür? Məhərrəm Qasımlı həmin elmi konfransda söylədi ki, o zaman prezidentə etiraz məktubu da yazılıb ki, bu tendensiyanın qarşısı alınsın. Amma bir səs, səda çıxmayıb. Üstəlik, Azad Nəbiyev özünün bir il əvvəl çap etdirdiyi “Novruz çərşənbələri” kitabını təkzib edən ikinci bir eyniadlı kitabını yazdı və yuxarıda söylədiyim kimi, folklorumuzda su, od, yel, torpaqla bağlı nə ki mövsüm nəğmələri var, həmin kitaba daxil etdi. Azad müəllim ikinci kitabının təqdimatında açıq-aydın yazır ki, bu kitab Fuad Qasımzadənin tövsiyəsi ilə yazılıb. Kitabın ərsəyə gəlməsində isə ona informasiya dəstəyi verən “Kommunist” qəzetinə təşəkkür edir. Fuad müəllimin, bəzi folklorçuların köməyi ilə əsasını qoyduğu o sistem hələ də davam edir. Bütün bunların hamısı efirdə, televiziya vasitəsilə baş verib. Bu gün bütün orta məktəb dərsliklərində bu cür materiallar yer alıb. Bu mənada “böyük yalan” baş verib. Amma, bunun qarşısını almağa çalışmalıyıq. Çərşənbələrimizi birmənalı olaraq xalqdan gələn adlarla adlandırmalıyıq.

Mütləq bu məsələyə dövlət səviyyəsində yanaşılmalıdır. Çünki mənəviyyatın, tarixin, etnoqrafiyanın saxtalaşdırılması prosesi gedir.

T.Ş: Xalq arasında 1-ci çərşənbə heç vaxt qeyd olunmayıb. Buna yalançı çərşənbə deyiblər. Adətən, 7 çərşənbədən danışırlar. Onun 3-ü oğru, 3-ü doğru, 1-i yalançı çərşənbədir. (Kiçik çillə gedib öz yerini boz aya verən zamana düşən çərşənbəni qeyd etmirlər. Boz ay fevralın 20-də girir və Boz ay girən günü də günəş havaya baxır. Türkiyənin TRT kanalında da bunu elan etdilər. Fevralın 27-də Günəş havaya baxır, martın 6-da Günəş torpağa baxır və bununla da proses tamamlanır. İkinci çərşənbədən etibarən evlərdə bayram təmizliyinə başlanıb. Bu iş sonuncu çərşənbəyə qədər bitməlidir. Yeni ili tər-təmiz ev-eşik, əyin-başla qarşılamaq lazımdır. Belə bir adət var idi, evdən çıxan zir-zibillərin hamısını toplayar, ondan tonqal qalayardılar. Və o tonqalın külünü aparıb tarlalara səpərdilər. Üçüncü çərşənbə ölülər çərşənbəsi adlanır. Bəzi bölgələrdə bu günə qəbirüstü, ata-baba günü, qara çərşənbə də deyirlər. Qara çərşənbədə, adətən kişilər qəbirlərin ətrafını təmizləyər, qadınlar əzizlərinin məzarı üstünə bayram şirniyyatı qoyulmuş xonça aparır, şam yandırırlar. Axşamlar qapı-pəncərələr açıq qoyulardı ki, doğma ruhlar gəlib evləri ziyarət edə bilsinlər. Evdə dünyasını dəyişən əzizlərin adına qazan asılardı. Axır çərşənbədə isə ən yaxın qonşular qırmızı boyanmış yumurtalardan pay tutaraq ölüsü düşən evlərə gedib süfrəni bəzəyər, həyətdə tonqal qalayar və ailəni yasdan çıxarardı. Çünki Novruz bayramında qəmli olmaq, yaslı qalmaq olmaz. Hökmən bütün evlərdə bayram tonqalı qalanmalı, süfrə bəzənməlidir. Və bu adətlərin əksəriyyəti indi də öz varlığını qoruyub saxlayır.

Ləman Süleymanova: Mən Folklor İnstitutunun əməkdaşı və tədqiqatçı kimi öz aid olduğum bölgədən danışmaq istəyirəm. Şəkidə, eləcə də, bir sıra şimal bölgələrində çərşənbələrin xüsusi adları yoxdur. Yəni, bizdə sadəcə çərşənbələr deyirlər. Bir tək axır çərşənbəyə İlaxır çərşənbəsi deyilir ki, bu da regionların hamısında eyni adla tanınır. Tonqalın qalanması, pəhləvanların güləşməsi, su ilə fala baxma, qapıpusma və bütün bayram adətlərini toplam şəkildə İlaxır çərşənbədə yerinə yetirirlər. Şəkinin yerli əhalisindən başqa, orada məskunlaşan bir sıra məcburi köçkünlərlə də bu barədə söhbət apararkən məlum oldu ki, regionundan asılı olmayaraq, çərşənbələr bu cür sıralanır. Birinci çərşənbə-yalançı, ikinci çərşənbə-xəbərçi, (muştuluqçu) üçüncü çərşənbə-qara, dördüncü çərşənbə isə ilaxır çərşənbəsi adlanır. Hətta Borçalı mahalında, Marneuli rayonunda əhali ilaxır və yeni ilin ilk çərşənbəsini bayram kimi qeyd edir.

- Son illər Novruz süfrəsinin bəzədilməsi ilə bağlı da, müxtəlif fikirlər səslənir. Süfrəyə 7 cür təamın qoyulması, S hərfi ilə başlayan yeməklərin ortaya gəlməsi adəti də müzakirə mövzusu olub.

L.S: Yeməklər bölgədən-bölgəyə dəyişsə də, adətən bayram süfrəsinə şirniyyat və aşın qoyulması mütləqdir. Hər bir bölgənin özünəməxsus şirniyyatı olur ki, bayramda həmin şirniyyat hökmən bişirilir. Şəkidə, eləcə də, əksər şimal bölgələrimizdə sonuncu çərşənbə Novruz bayramından da təmtəraqlı qeyd olunur və burada çığırtmalı plov, Gədəbəydə isə əriştəplov bişirilir. Özbəklərdə və Ordubadda uçar və səbzi plov adlı yemək növləri bişirilir. Bütün bölgələrdə səməni göyərdilir, qovurğa qovrulur. Şəkidə balaca qara xirniyi qovurğanın içinə qatırlar ki, şirin olsun. Ağdamlılar qovurğaya qanqal toxumu qatırlar. Şəkərburanın adı bölgələrə görə fərqlənir, bəzi yerlərdə şəkərburaya fındıq çörəyi, qoz əppəyi də deyirlər. Fəsəli, qatlama, halva çörəyi, şirin kömbənin bişirilməsi də regionlara görə dəyişir. Səməniylə rəftar da çox önəmlidir. Bayram bitəndən sonra səməni halvası hazırlanır. Halva bişirilməyəndə isə səməni müqəddəs hesab olunduğundan təmiz yerə qoyulur, onu heç vaxt zibilliyə atmırlar. Marneulidə, Qubada, Qusarda səmənini axar suya verirlər. Ancaq Şəkidə səmənini suya atmaq əvəzinə bar gətirən bir ağacın dibinə qoyurlar. Bir sıra bölgələrdə axır çərşənbədə bənövşə yığmaq, Şəkidə yelləncəydə yellənmək kimi adətlər var.

G.Y: “S” hərfi ilə bağlı nemətlərin süfrəyə qoyulmasının bizə aid olan cəhəti yoxdur. Farslar buna həft sin deyirlər. Milli baxımdan bu o qədər də doğru deyil, ikinci aspektdən yanaşsaq, biz deyirik ki, çərşənbələrdə və bayramda bir-biri ilə acı danışmaq, acı olan nemətlərdən dadmaq olmaz. Amma “S” hərfli nemətlər sırasında əsl acılıq rəmzi olan soğan və sarımsağın süfrəyə qoyulmasının vacib olduğunu demək məntiqsizlikdən başqa bir şey deyil.

T.Ş: Belə deyirlər ki, bu, əvvəlcə “Ş” hərfi ilə başlayan yeməklərin olub, sonra şərab sözünə görə “S” hərfi ilə əvəz edilib. Mən də, bir tədqiqatçı kimi, düşünürəm ki, qonşularımızdan bizə əxz olunmuş bu qayda onu təqdim edənlərin təxəyyülü hesabına “zənginləşməkdədir”.

Bir şeyi qeyd edim ki, bölgələrin adətləri arasında fərqlər çox olsa da, tədqiqatçısı olduğum Cənub bölgələrində belə adətə rast gəlməmişəm. Aran və dağ hissəyə ayrılan cənub regionun bir hissəsində -aranda bayram süfrəsində balığın olması vacibdir. Hətta bayram üçün balıq əvvəlcədən alınır. Dağlıq yerlərdə isə axrıncı çərşənbədə südlü aş bişirmək vacib hesab olunur. Çünki bu ərazidə bayram günü qan tökmək yasaq olduğundan ov quşlarını vurmaq, toyuq-cücə kəsmək olmaz. Odur ki, “S” hərfi ilə bağlı məsələnin gündəmə gəlməsinin və bu dərəcədə yaddaşlara hopmasının qarşısını almaq lazımdı və düşünürəm ki, vacibdi. Çünki yad, qondarma ənənələr yaradıb, bunu xalqa sırımaq olmaz.

- Bəs Novruz tonqalı ilə bağlı hansı fikirlər gündəmdədir? Bilirik ki, tonqal faktoru Novruzun atəşpərəstlərin bayramı olduğunu iddia edənlərin əsas arqumentidir.

G.Y: Novruz bayramını atəşpərəstliklə əlaqələndirirlər, amma bunun o dinlə heç bir bağlılığı yoxdur. Bütün Türk dünyasında ailə ocağı, baba ocağı ifadəsi var, bunun atəşpərəstliklə nə əlaqəsi? Zamanla hakimiyyətdə olan hökmdarlar bu milli bayramı məhv etməyə çalışdılar, alınmadıqda isə özününküləşdirirdilər. Bir sıra təzadlı və fərqlı cəhətlərin olması normaldır. O saflaşdırıcı, təmizləyici, soyuqdan qoruyucu rola malikdir. Bəzən tonqal üzərindən tullanan zaman “ağırlığım, uğurluğum” deyib tullanırlar. Bu doğru deyil. Sadəcə xalq dilində sözlərin uyğunlaşmasından yaranıb ki, biz də fərqinə varmadan istinad etməyə başlamışıq. Uğurluq-uğur deməkdir, niyə biz onu ağırlığımızla birgə uğurumuzu da tonqala atırıq ki? Güney Azərbaycan türklərində də araşdırmalarım zamanı mən bu məqama diqqət yetirmişəm. Onlar da tonqaldan “ağırlığım, azarım, bezarım, xəstəliyim odda yansın” deyirlər. “Sarılığımı al, qırmızılığını mənə ver” deyən bölgələr də var. Bəzi mənbələrdə “Saxlasın Allah bizi, sən sarı, mən qırmızı” kimi də ifadə edirlər.

L.S: Naxçıvanda Novruz tonqalının üzərinə üzərlik atırlar. Tonqal yanıb qurtarandan sonra bir qız uşağı o tonqalın külünü aparıb hasarın, barının dibinə tökür, qayıdıb gəlir, qapını döyür, ev yiyəsi soruşur ki, kimsən, hardan gəlirsən, nə gətirmisən? Cavab verir ki, mən toydan gəlmişəm, xoşbəxtlik gətirmişəm.

Novruz bayramında dünyaya gələn körpəyə ad seçimi də maraqlı olur. Bayram münasibətilə dünyaya gələn körpə qızlara Bahar, Səməni, oğlan uşaqlarına isə Bayram, Novruz adları verilir. Bu fakt Şəki, Quba, Qusar ərazisində də qeydə alınıb. Bizə çox vaxt irad tuturlar ki, hər kəs öz bölgəsindən çıxış edir. Maraqlıdır, görəsən, başqa necə olmalıdır? Folklor xalqın yaratdığı xəzinədir və biz tədqiqatçılar da həmin xəzinəyə istinadən çıxış edirik.

Bölgələrdə küçədə yanar lopaların havaya atılması, küçələrdə, məhəllərdə tonqalın qalanması, el şənlikləri düzənlənməsi kimi adətlər var. Məsələn, Şəkidə bayram şənliklərində qara zurna, Zaqatala, Balakən zonasında təmburdan istifadə olunur. Doğrudur, artıq təmburun işlənmə çevrəsi daralıb. Bununla belə Novruz şənliklərində hökmən bu çalğı aləti də istifadə olunur. Bundan başqa bütün bölgələrdə şalatma, papaqatdı adəti yaşamaqdadır. Əzizə Cəfərzadənin əsərlərində “dan atma” adı ilə qeyd olunan, bəzi yerlərdə isə “çillə çıxardı” deyilən gözəl bir Novruz adəti öz ilkinliyini qoruyub saxlamaqdadır. Sadəcə olaraq İslam dini bir az Novruz adətlərinə təsir edə bilib ki, bu da çox kəskin şəkildə hiss olunmur. Çünki bizim xalqın özəlliyi ondadır ki, dindən gələn qaydalarla el adətlərini qaynayıb qarışdırıb və elə bir hala gətirib ki, bunun el adəti və ya dini adət olduğunu ayırmaq ilk baxışda çox çətin olur. Bir tədqiqatçı kimi mən düşünürəm ki, bu da öz milli ənənələrini qoruyub saxlamağa çalışan xalqın istifadə etdiyi üsuldur.

T.Ş: Birinci əsas mənbə xalqdır, ikinci əsas mənbəmiz isə bizim yazılı və şifahi xalq ədəbiyyatımızdır. Gəlin, “Kitabi-Dədə Qorqud”dan bu yana bütün kitabları vərəqləyək, görək hansı kitabda çərşənbələrin adları bu şəkildə-su, od, torpaq və hava adları ilə əks olunub? Novruz bayramının qeyd olunması var, çərşənbələrin bu gün təbliğ olunmaqda olan təsnifatı isə yoxdur. Maraqlıdır ki, 4 çərşənbənin 4-də də tonqal qalanır. Bəs onda ayrıca od çərşənbəsi kimə lazımdı. Bütün ünsürlər İlaxır çərşənbədə özünü əks etdirir, od, su, hava və torpaq.

G.Y: Əslində Novruz iqlimlə bilavasitə əlaqəli bayramdır və sırf Türk tayfalarının bayramıdır. Gəlin, fikirləşək, görək niyə Afrikada Novruz qeyd olunmur? Onların belə bir bayram keçirmələrinə ehtiyac yoxdur, çünki Afrikanın iqlimi onsuzda istidir. Novruzu o yerlərdə qeyd edirlər ki, orada yaşayan insanlar soyuğu hiss edirlər, qışın dondurucu havasından canlarının qızmasını səbirsizliklə gözləyirlər. Sibir türkləri, Altay, Xakasiya türkləri nisbətən cənubda yaşadıqları üçün Novruzu mart ayında keçirirlər, daha şimalda yaşanlar isə Novruzu iyun ayında qeyd edirlər. Çünki buzun nisbətən əridiyi vaxt yay aylarına düşür. Ümumiyyətlə isə, mən belə hesab edirəm ki, bu məsələ çox ciddi şəkildə elmi dairələrdə müzakirə edilməli və qonşu xalqlardan gələn yad ənənələr aradan qaldırılmalıdır. Daha çox isə bu məsələnin təbliğatı ilə məşğul olan telekanallarımızda folklorçu alimlərimizin, tədqiqatçılarımızın disskusiyalarını keçirmək lazımdır.

Sonuncu çərşənbə ərəfəsində keçirdiyimiz dəyirmi masada aparılan müzakirələrlə mənəvi xəzinəmizə azacıq da işıq sala bilməyimizdən məmnunluq duyaraq biz də qonaqlarımıza təşəkkür edirik.

P.S. Sonda isə onu qeyd edək ki, bu gün İlaxır çərşənbəsidir. Çərşənbəniz, eləcə də, qarşıdan gələn Novruz bayramınız mübarək. Qoy bu bayram ölkəmizə bolluq, firavanlıq, sülh və əminamanlıq gətirsin.

Dürrə Həsən,

Kəbutər HAQVERDİYEVA

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 15 mart.- S.7.