Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tariximizin şərəf səhifəsidir

Şərqin ilk demokratik respublikasının qurulmasından 93 il ötür

Azərbaycan tarixinin ən şanlı səhifələrindən biri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) qurulmasından 93 il ötür. Bu illər ərzində Cümhuriyyətimizin tariximizdəki yerindən çox bəhs olunub. Bu il də 28 May-Respublika Günü münasibətilə AXC-nin Azərbaycan tarixindəki yerindən bəhs etmək üçün ziyalılarımıza müraciət etdik.

Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru, professor Musa Qasımlı 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan xalqını təmsil edən Milli Şuranın Şərqdə ilk dəfə olaraq respublika formasında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini elan etməsinin çox böyük tarixi hadisə olduğunu qeyd etdi. Millət vəkili bildirib ki, Cümhuriyyətlə bağlı danışılan zaman onun yaradılmasına aparan yol, elan edildiyi dövrdə siyasi vəziyyət, ona təsir göstərən beynəlxalq amillər, Azərbaycan hökumətinin ölkə daxilində həyata keçirdiyi tədbirlərin əhəmiyyəti və digər məsələlər mütləq şəkildə nəzərə alınmalı və dəyərləndirilməlidir: “1905-1907-ci illər inqilabı və ondan sonra baş verən proseslər Azərbaycana da yeniliklər gətirdi. Bu dövrdə bütün dünyada gedən ictimai-siyasi hərəkatda iki böyük cərəyan - milli-azadlıq hərəkatı, millətçilik və sosial-demokratiya paralel olaraq gedirdi. Həmin məqsədlərə uyğun olaraq ictimai və siyasi təşkilatlar yaradıldı. Milli-azadlıq hərəkatı son nəticədə imperiyaların dağılmasına, zülm altında inləyən xalqların azad olmasına və müstəqil dövlətlərin yaradılması məqsədini güdürdüsə, sosial-demokratiya daha çox rejimləri dəyişməklə mahiyyətinə görə, imperiyaların qorunub-saxlanılmasına yönəlmişdi. Azərbaycan xalqının istəklərinin ifadəçiləri, milli-azadlıq hərəkatının öndərləri “Difai”, “Müsavat”, sosial-demokratiyanın təmsilçisi isə “Hümmət” oldu. Müxtəlif cərəyanları təmsil edən partiyaların mövcudluğu Azərbaycan siyasi tarixinin zənginliyini, çoxtərəfliliyini göstərir”.

M.Qasımlı qeyd edib ki, I Dünya müharibəsinin sonlarında yaranmış gərgin vəziyyətdə Azərbaycanın istiqlalı məsələsində çox azsaylı azərbaycanlı ziyalılar-Əlibəy Hüseynzadə, Əhmədbəy Ağayev, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əlimərdanbəy Topçubaşov və başqaları müstəsna rol oynadılar: “Azərbaycanın gələcəyini düşünən ziyalılar müxtəlif yollar aramağa başladılar. Onlar daxili amillərlə yanaşı, xarici amilə də ümid edirdilər. Xarici amil isə Osmanlı dövləti idi. Bu məqsədlə bir neçə azərbaycanlı, hətta Ərzuruma gedərək Ənvər Paşa ilə görüşmüşdü. Onlar azərbaycanlıların çarizmin zülmündən xilas olmalarına kömək göstərilməsini xahiş etmişdilər. 1917-ci ilin fevralında Rusiyada çarizmin devrilməsi ilə Müvəqqəti hökumət quruldu. Az sonra bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi və ölkənin müharibədən çıxdığını elan etməsi tamamilə yeni bir şərait yaratdı. Noyabr ayının əvvəllərində Bakıda bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldılar. 1918-ci il fevralın 23-də Tiflisdə Transqafqaz Seymi (parlamenti) yaradıldı. Bu parlamentdə Azərbaycan fraksiyası 44 nəfərdən ibarət idi. Həmin il aprelin 22-də seym Cənubi Qafqazın müstəqilliyini elan edərək Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasını yaratdı. Daxili ziddiyyətlər aradan qaldırılmadığından mayın 27-də Azərbaycan fraksiyası ayrıca iclasına toplaşaraq müstəqilliyi elan etmək qərarına gəldi. Fraksiya özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etdi. Azərbaycan xalqının tarixi istəyi yerinə yetirildi”.

Millət vəkili bildirib ki, əgər Azərbaycan Rusiya tərəfindən xanlıqlar formasında işğal edilib imperiyanın tərkibinə qatılmışdısa, Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə Azərbaycan onun tərkibindən vahid, müstəqil dövlət kimi çıxdı: “Cümhuriyyətin elanından sonra milli hökumət yaradıldı. Nazirliklər quruldu. Azərbaycanda icraedici hakimiyyəti hökumət həyata keçirirdi. İlk baş nazir Fətəli xan Xoyski oldu. Hökumətdə birinci, ikinci və üçüncü kabinetə Fətəli xan Xoyski, dördüncü və beşinci kabinələrə Nəsibbəy Usubbəyli başçılıq etdi. Sentyabrın 15-də Qafqaz İslam Ordusu Bakını azad etdi. Gəncədə öz fəaliyyətini dayandırmış Milli Şura noyabr ayında Bakıda fəaliyyətə başladı. Milli Şura Azərbaycan parlamentini 120 nəfərdən ibarət formalaşdırmağı qərara aldı. Azərbaycan parlamentinin yaradılması haqqında qanun 1918-ci il noyabrın 19-da qəbul edildi. Parlamentin sonuncu iclası 1920-ci il aprelin 27-də keçirildi. Ümumiyyətlə, parlamentin 155 iclası keçirildi. Parlamentin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarıldı. Onlardan 230-u qəbul edildi. Parlamentin sədri Əlimərdanbəy Topçubaşov, müavinləri Həsən bəy Ağayev və Məmmədyusif Cəfərov idi. Azərbaycan parlamenti milli tolerantlıq baxımından, hətta Qərb ölkələri üçün bir model idi. Dini baxımdan da bütün digər dövlətlərə nümunə rolunu oynayırdı. Himn və bayraq qəbul edildi. Xüsusi xidmət orqanları yaradıldı. Sərhəd və Gömrük xidməti quruldu. Ordu yaradıldı. Türk dili (Azərbaycan dili) dövlət dili elan edildi. İbtidai və orta məktəblərdə işlərin ana dilində aparılması haqqında qanun qəbul edildi. Bakı Dövlət Universiteti yaradıldı. Təhsil və xalq maarifi, səhiyyə sahəsində tədbirlər həyata keçirildi. Ölkənin hər yerində müxtəlif səviyyəli məktəblər açıldı. Dərsliklər hazırlanmağa başladı. Xaricdən müəllimlər dəvət edildi. Mədəniyyətə xüsusi diqqət yetirildi. Teatrlar, kitabxanalar yaradıldı. Ana dilində mətbuat orqanları quruldu. Milli kadrların hazırlanmasına xüsusi diqqət yetirildi. 100 nəfər azərbaycanlı gəncin xarici ölkələrdə oxumağa göndərilməsi barədə qərar qəbul edildi”.

M.Qasımlı bildirib ki, ölkədə yeni dövlət quruculuğu prosesində problemlər də az deyildi: “Aparılan islahatlar ardıcıl deyildi. Aqrar islahat həyata keçirilmədi. Cümhuriyyətin sosial dayaqları zəif idi. Çarizm tərəfindən Azərbaycana köçürülmüş bir sıra xalqlar dövlət müstəqilliyini tanımır, onu Rusiyanın tərkib hissəsi hesab edirdilər. Erməni təcavüzü dövləti zəiflədirdi. Erməni terrorunun, ərazilərin işğalının və kütləvi soyqırımların dayandırılması başlıca problemlərdən idi. Beynəlxalq şərait də müstəqil Azərbaycan üçün əlverişsiz idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 27-də bolşevik Rusiyasının istilasına uğradı. Cümhuriyyət daxili deyil, xarici amillər səbəbindən məğlub oldu”.

Cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsinin bəzi ibrət dərslərini almağa imkan verdiyini xatırladan M.Qasımlı qeyd edib ki, dövlətin qorunub saxlanması onu qurmaqdan daha çox çətindir: “20-30-cu illərdə milli düşüncəli ziyalılar repressiya edildilər. Amma Sovet repressiya aparatı istiqlal fikrini məhv edə bilmədi. 70-80-ci illərdə ziyalılar Heydər Əliyevin qayğısı ilə əhatə olundular. Müstəqil dövlət üçün lazım olan təməllər məhz bu illərdə düşünülmüş şəkildə hazırlandı. Nəhayət, milli bayrağımız ilk dəfə olaraq rəsmi şəkildə Naxçıvanda qaldırıldı. 1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildi. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi oldu. 1993-cü ildə yaranan çətin durumda isə xalqımız Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin ətrafında sıx birləşərək Azərbaycanda 1920-ci ilin təkrarlanmasına imkan vermədi. Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin siyasi zəkası, böyükmiqyaslı fəaliyyəti Azərbaycanın ikinci dəfə müstəqilliyinin itirilməsinin qarşısını aldı”.

Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin Filologiya fakültəsinin dekanı, professor Buludxan Xəlilov isə qeyd edib ki, Azərbaycan xalqının qəlbində hər zaman müstəqil dövlətin qurulması ilə bağlı arzu olub: “Düşünən ziyalılarımız, tərəqqipərvər elm və mədəniyyət xadimlərimiz hər zaman bu istiqamətdə çalışıblar. Bu mənada Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti qurulana qədərki dövrə qədər də dövlətçiliklə bağlı düşüncə tərzi olub. Bu isə son nəticə olaraq Şərqin ilk demokratik Cümhuriyyətinin qurulmasına yol açıb. Bu Cümhuriyyət xalqın istəyindən, tələbindən yaransa da, bu istəyi reallaşdıran şəxslər olub. Tale elə gətirib ki, həmin dövrdə Şərqin ən tərəqqipərvər insanları da, məhz, bizim xalqın içindən çıxdı. Həmin insanlar bütünlüklə karyeralarını, həyatlarını dövlət quruculuğuna həsr etdilər. Onlar Cümhuriyyəti qurmaqla həm də dünyaya sübut etdilər ki, Azərbaycan xalqının liberal dəyərlərə malik dövlət qurmaq üçün yetərli düşüncə tərzi mövcuddur. Bu, dövlətin qurulmasında mütləq amil olmaqla yanaşı, xalqın öz milli taleyi haqda perspektivlərini fikirləşdiyini də göstərir. Amma təəssüf ki, həmin dövrdə ölkəmizdə kadr çatışmazlığı vardı, ölkəmiz xarici qüvvələrin, separatçı qüvvələrin təzyiqi altında idi. Həmin dövrdə Şərqdə ilk demokratik dövləti qurmaq şərqli-qərbli bütün dövlətləri narahat edirdi”.

Xalq Cümhuriyyətinin əbədi olmamasını dövləti quran şəxslərin dövlət idarəçiliyində o qədər də peşəkar olmaması ilə əlaqələndirən B.Xəlilov qeyd edib ki, bu səbəbdən də xarici təzyiqlərə davam gətirilməsi çətin olub: “Mən analoji olaraq bir müqayisə aparmaq istərdim. Bu təqib və təzyiqlər 1993-cü ildə müasir Azərbaycanın da müstəqilliyinə təhlükə yaratmışdı. Həmin dövrdə Bakıya gələn Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev dövləti qorudu, daxili, xarici təzyiqlərə qarşı müqavimət təşkil etdi. Çünki Ulu öndərin böyük dövlətçilik təcrübəsi vardı. Əgər Ulu öndərimiz olmasaydı, 1920-ci ilin təkrarlanma təhlükəsi vardı. Bu gün Xalq Cümhuriyyətinin parlament iclaslarının stenoqramaları dərc olunur. Az qalmışdı ki, 1920-ci ildə Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərləri özləri bolşevikləri Azərbaycana çağırsınlar. Onlar bu yolla Azərbaycanın ən azından bütövlüyünü qorumağa çalışırdılar. Çünki xarici və daxili təzyiqlərin ölkəni parçaladığını görürdülər”.

Müasir Azərbaycan dövlətinin AXC-nin varisi olduğunu bildirən Buludxan Xəlilov Cümhuriyyətin tarixinin təbliğində qısa müddətdə böyük işlərin görüldüyünü önə çəkib: “Ulu öndər Heydər Əliyev hər zaman Xalq Cümhuriyyətini quran insanlara qarşı hörmət və ehtiram nümayiş etdirib. Müstəqillik dövründə AXC ilə bağlı arxiv materialları açıldı, elmi işlər reallaşdı, həqiqətlər ortaya çıxdı. Çünki Ulu öndərimiz də dəfələrlə bildirmişdi ki, biz bu gün demokratik Azərbaycan dövlətini qururuqsa, ayağa qaldırırıqsa, Xalq Cümhuriyyətinə borcluyuq. Çünki demokratik dövlət modelini Şərqə məhz Xalq Cümuhuriyyəti təqdim edib. O baxımdan Xalq Cümhuriyyətinin dövründə görülən işləri, alınan qərarları milli dövlətçilik tariximizdə bünövrə də adlandırmaq olar. XX əsrin sonlarında içimizdəki azadlıq, milli düşüncə məhz Xalq Cümhuriyyəti dövründən bizə qədər qorunub saxlanan bir dəyər idi. Amma tarix bir daha göstərdi ki, müstəqilliyi qoruyub yaşatmaq üçün yalnız ziyalı olmaq kifayət etmir. Onun üçün xalqın önündə əsl ictimai-siyasi xadim, lider olmalıdır. Bu lider isə Ulu öndər Heydər Əliyev idi. Ulu öndər hər bir işdə xalqına arxalanırdı, xalqa əsl reallığı göstərirdi. Çətin günlərdə məhz xalqı ayağa qalxmağa çağırdı. Bu bir daha xalqla lider arasındakı bağlılıqdan xəbər verirdi. Ona görə də, biz hər zaman müstəqil dövlətimizin yaşaması üçün Ulu öndərimiz Heydər Əliyevə borcluyuq”.

Xalq Cümhuriyyətini quran şəxslərə qarşı hörmət və ehtiram bu gündə davam etdirilir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2007-ci ildə “İstiqlal” abidəsinin açılışını etdi.

B.Xəlilov qeyd edib ki, Prezident İlham Əliyevin Sərəncamı ilə Xalq Cümhuriyyətinin 90 illik yubileyi təntənəli şəkildə qeyd olunub: “Bütün bunlar Xalq Cümhuriyyəti dövrü tarixinə qarşı göstərilən hörmət və ehtiramdır. Bu gün Xalq Cümhuriyyətinin bizə yadigar qoyduğu üçrəngli bayrağımız dünyanın hər bir nöqtəsində dalğalanır. Qüdrətli, müstəqil və güclü Azərbaycan dövlətini qurmaq, yaşatmaq, inkişaf etdirmək özü Xalq Cümhuriyyətini quranların ruhuna hörmət göstərməkdir. Bakıda dalğalanan dünyanın ən əzəmətli bayrağı həm də bu ruha hörmətin göstəricisi sayılmalıdır”.

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 28 may.- S.10.