“Əsrin müqaviləsi” haqqında qısa tarixi arayış

Ulu öndər Heydər Əliyevin “Dünya təcrübəsi göstərir ki, heç bir ölkə beynəlxalq əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi olmadan, səylər və ehtiyatlar birləşdirilmədən təkbaşına iqtisadi tərəqqiyə nail ola bilməz” fikri bu günün gerçəklikləri fonunda bir daha təsdiqini tapır. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından ötən müddət ərzində neft-qaz sektoruna 38 milyard dollardan artıq sərmayə qoyulması, digər yataqlar və strukturlar üzrə irimiqyaslı layihələrin həyata keçirilməsi, 1994-2009-cu illərdə xarici neft şirkətləri ilə hasilatın pay bölgüsü üzrə 31 sazişin imzalanması günün reallıqlarıdır. Bu gün Yer kürəsi üzrə neft ehtiyatları 140-200 milyard ton arasında qiymətləndirilir. Bunun 5 milyard tonu isə Azərbaycanın payına düşür. Bununla Azərbaycan böyük neft istehsalçıları olan ABŞ, Liviya, Nigeriya, Çin kimi ölkələri qabaqlayır. Təbii ki, bu olduqca böyük göstəricidir. Buradan da Azərbaycanın strateji əhəmiyyəti bir daha özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması təbii ki, bu zərurətdən meydana gəldi. Xüsusilə, Ulu öndər Heydər Əliyevin bu amili yüksək peşəkarlıqla dəyərləndirərək dünyanın ən böyük şirkətlərini Azərbaycanda toplaması və tarixi sənədin imzalanması Onun uzaqgörənliyindən xəbər verirdi.

“Əsrin müqaviləsi” ilə bağlı danışıqların 1994-cü ilin yazında və yayında İstanbul və Hyustondakı son mərhələləri xüsusilə ağır keçdi. Bəzən böhran anları da olur, müəyyən şərtlərin qəbuledilməzliyi ucbatından danışıqlar dayandırılma məqamına çatırdı. Həmin anı Prezident İlham Əliyev belə xatırlayır: “Biz xarici şirkətlərə deyirdik: siz ayrı-ayrı şirkətlərin maraqlarını müdafiə edirsiniz. Biz isə ölkənin və Azərbaycan xalqının maraqlarını müdafiə edirik. Əgər siz səhvə yol versəniz, bu, sizin şirkətin yalnız bir layihəsində öz əksini tapacaq, əgər biz səhv etsək, bu səhv bütün Azərbaycan xalqının mənafeyinə xələl gətirəcəkdir. Başqa sözlə, biz heç cür heç bir səhvə yol verə bilmərik”.

Bütün çətinliklərə baxmayaraq, müqavilə Azərbaycanın milli mənafeyinə uyğun hazırlandı.

1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında Xəzərin Azərbaycan sektorundakı “Azəri”, “Çıraq”, “Günəşli” yataqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlənməsi haqqında hasilatın pay bölgüsü müqaviləsi imzalandı. Müqavilə öz tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə “Əsrin müqaviləsi” adlandırıldı. Sənəd təxminən 400 səhifə həcmində və 4 dildə öz əksini tapıb. “Əsrin müqaviləsi”ndə dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan, ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, bp, MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə Petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak edib. Bununla da “Yeni neft strategiyası” və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə başlandı. “Əsrin müqaviləsi” Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən təsdiq edildi və 12 dekabr 1994-cü ildə qüvvəyə mindi. Qeyd edək ki, ilk dəfə hesablanmış çıxarılabilən neft ehtiyatı 511 milyon ton olub, sonralar qiymətləndirici quyuların nəticələrinə görə, bu ehtiyat 1 milyard tona çatıb və bununla əlaqədar yataqların işlənilməsinə tələb olunan sərmayə xərcləri 11,5 milyard ABŞ dolları qəbul edilib.

“Əsrin müqaviləsi” üzrə aparılan işlərin nəticəsində respublikada neft hasilatı durmadan artmaqda davam edir. 1997-2007-ci illər ərzində neft hasilatı 4,7 dəfə artıb. Belə ki, 1997-ci ildə respublikada 9,0 mln. ton neft hasil edilmişdisə, 2005-ci ildə 22,2 mln. ton, 2006-cı ildə əvvəliki rekord göstəricini keçərək (1941-23,5 mln. t) 32,3 mln. ton, 2007-ci ildə 42,6 mln. ton neft hasil edilib. 2010-cu ildə isə bu rəqəm daha da artaraq 51 milyon tona çatdırıldı. Artıq uzun illərdir ki, “Azəri-Çıraq-Günəşli” yatağı layihəsinin iştirakçıları, o cümlədən, Azərbaycan “mənfəət nefti”ndən gəlir əldə edirlər. 1999-cu ilə qədər neftin satışından əldə edilən gəlir sərmayə qoyuluşunun ödənilməsinə sərf edilirdisə, 1999-cu ilin dekabrından Azərbaycanın “mənfəət nefti” ilə dolu tankeri xarici bazarlara çıxarılıb. 2008-ci il mayın sonuna 26 mln. tona qədər (217 tanker) “mənfəət nefti” dünya bazarlarında satılıb. “Mənfəət nefti”nin satışından əldə edilmiş gəlir Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən yaradılmış Dövlət Neft Fondunda toplanılır. “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarının tam miqyasda işlənilməsi, eləcə də, ölkədə, birinci növbədə Xəzərin Azərbaycan sektoru akvatoriyasında, yeni neft-kondensat yataqlarının açılmasının mümkünlüyü, yaxın gələcəkdə Azərbaycanda neft hasilatının əhəmiyyətli dərəcədə yüksəldilməsinin (2015-ci il 60 mln. ton) proqnozlaşdırılmasına imkan verir.

Azərbaycan neftinin Avropaya və dünya bazarlarına çıxarılması üçün 1997-ci ildə mövcud olan “Şimal istiqaməti” Bakı-Novorossiyski və 1999-cu ildə tikilmiş “Qərb marşrutu” Bakı-Supsa neft kəmərinə əlavə olaraq, 2006-cı ilin mayında Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft ixrac kəməri işə salındı. Qeyd edək ki, 1999-cu ilin noyabrında Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilmiş ATƏT-in Sammitində ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentləri tərəfindən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) “Əsas İxrac Neft Kəməri”nin çəkilişi haqqında dövlətlərarası Müqavilə imzalandı. 2002-ci il sentyabrın 18-də Bakıda, Səngəçal terminalında Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin, Türkiyə və Gürcüstan prezidentlərinin iştirakı ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac neft kəmərinin təməl daşı qoyuldu və tikintisinə başlanıldı. BTC-nin Azərbaycan hissəsinin Gürcüstan hissəsi ilə birləşdirilməsi 2004-cü ilin oktyabrında baş tutdu. 2006-cı il iyulun 13-də isə Türkiyənin Ceyhan şəhərində XXI əsrin ən böyük enerji layihəsi olan Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin təntənəli açılış mərasimi keçirildi. Kəmərin texniki-iqtisadi əhəmiyyətindən başqa, onun siyasi rolu da böyükdür. Belə ki, bu neft kəməri dünya dövlətləri ilə Azərbaycan dövlətinin yeni münasibətlərinin, dünya xalqları ilə Azərbaycan xalqının əlaqələrinin yenidən qurulmasına təkan verib, Azərbaycanın xarici siyasətinin güclənməsinə və inkişaf etməsinə səbəb olub.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan ixrac neft kəməri unikal bir kəmərdir. Bu kəmərin ümumi uzunluğu 1769 km-dir, keçirmə qabiliyyəti gün ərzində 1 mln. barrel, ildə 50 mln. tondur. Əgər “Əsrin müqaviləsi” layihəsi Azərbaycanı bir daha bütün dünyaya neft ölkəsi kimi tanıtmışdısa, 1999-cu ilin iyununda nəhəng “Şahdəniz” yatağının kəşf edilməsi və “Şahdəniz” qaz layihəsinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi Azərbaycanın yaxın vaxtlarda dünyaya böyük miqdarda qaz ixrac etmək qabiliyyətinə malik olan bir ölkəyə çevriləcəyini söyləmək imkanını yaratmış oldu. 2006-cı ilin dekabrında “Şahdəniz” yatağının şərq hissəsinin mənimsənilməsinə başlanıldı.

Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin tikintisi layihələrində məqsəd yalnız Gürcüstandan keçərək Azərbaycan və Türkiyəni birləşdirən nəql sisteminin yaradılması deyildi. Bu sistemdən istifadə etməklə, Xəzəryanı ölkələrin-Qazaxıstanın, Türkmənistanın karbohidrogen ehtiyatlarının Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazilərindən keçərək Avropa ölkələrinə daşınmasını həyata keçirmək üçün bir çox layihələr vardı. Avropa ölkələrinin neft və qaza olan təlabatları ildən-ilə artır və bu baxımdan, Şərq-Qərb enerji dəhlizinin istifadə olunma perspektivləri daha genişdir. Bu Qazaxıstan və Türkmənistanın karbohidrogen ehtiyatlarının Türkiyədən keçərək Yunanıstana daşınmasına imkan verir.

Bu gün Azərbaycan iştirakçısı və təşəbbüsçüsü olduğu layihələrin reallığa çevrilməsi ilə regional iqtisadi inkişafın aparıcı qüvvəsinə, Avratlantik məkanın enerji təhlükəsizliyinin təminatçısına çevrilib. BTC və BTƏ neft-qaz layihələrinin gerçəkləşməsi iştirakçı, eyni zamanda, dünya dövlətlərinin uzunmüddətli iqtisadi inkişafına təminat verir. Prezident İlham Əliyevin qeyd etdiyi kimi, “Əsrin müqaviləsi” imzalanmasaydı, təbii ki, Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri inşa olunmazdı, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri çəkilməzdi və bu gün biz “Şahdəniz” yatağından qaz hasilatına nail ola bilməzdik. Zaman keçdikcə Bakı-Tbilisi-Ceyhan haqqında deyilən və geniş məkan mənasında işlədilən qlobal layihə sözü təsdiqini tapdı. Kəmərin istifadəyə verilməsi ilə regional statusdan çıxaraq beynəlxalq əhəmiyyətli layihə kimi dünya birliyi dövlətlərinin marağına səbəb olan BTC-nin istismarı ilə Azərbaycanın büdcəsi möhkəmləndi. İndi Azərbaycanın enerji inkişafına istənilən nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq görərik ki, neft və qaz ölkə əhalisinin rifahına xidmət edir. Təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlir ədalətlə bölünür ki, bu da əhalinin sosial müdafiəsinin etibarlı təminatı üçün başlıca amildir. “Azərbaycan nefti, Azərbaycanın təbii sərvətləri Azərbaycan xalqının xidmətindədir və bu əsas məqsəddir” söyləyən dövlət başçısı İlham Əliyev neft strategiyasının uğurlu həllini digər aspektlərdən qiymətləndirərək inamla vurğulayır ki, neft Azərbaycana sülh, sabitlik, əməkdaşlıq gətirir, gözəl imkanlar yaradır, iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevirir, beynəlxalq münasibətlərdəki mövqeyini möhkəmləndirir, tərəfdaşlıq əlaqələrini genişləndirir. Ölkəyə xarici investisiya axınının sürətləndirilməsi, əlverişli sərmayə mühitinin yaradılması, böyük enerji şirkətlərinin marağını cəlb etmək neft strategiyasının başlıca tələbləri kimi, bu gün də aktuallığını qoruyur. Son on ildə ölkə iqtisadiyyatına 95 milyard dollar sərmayə qoyulması bu faktı təsdiqləyir ki, Azərbaycanın gələcəyinə, həyata keçirilən siyasətə inam böyükdür.

Son bir neçə ildə Azərbaycan enerji siyasəti baxımından, Qərbin Cənubi Qafqazdakı əsas tərəfdaş ölkəsinə çevrilib. Bakı-Tbilisi-Ceyhan və Bakı-Tbilisi-Ərzurum neft və qaz kəmərlərinin inşası, istismarı ilə bu əməkdaşlıq xüsusi önəm kəsb etməyə başlayıb. Zəngin enerji resurslarına malik dövlət kimi, Azərbaycan müstəqil xarici siyasət kursu yürüdür, region dövlətləri ilə (Ermənistan istisna olmaqla) konstruktiv əməkdaşlıq edir.

“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə rəsmi Bakı beynəlxalq neft şirkətlərinin enerji sektoruna uzunmüddətli investisiya qoyuluşunu təmin etdi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin uzaqgörən xarici siyasətinin məntiqi nəticəsi və şah əsəri olan bu müqavilə Azərbaycanın müstəqil dövlət kimi fəaliyyətinin qarantı oldu. Ümummilli liderin yürütdüyü məqsədyönlü siyasət nəticəsində bu gün Azərbaycan dünyanın enerji sahəsində aparıcı dövlətə çevrilib.

Ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulan, xarici siyasətin fundamental tərkib hissəsi olan balanslaşdırma siyasəti Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Məhz bunun nəticəsində bu gün Azərbaycan enerji sahəsində yüksək nailiyyətlər əldə edib və bu kursu müstəqil dövlət kimi öz maraqlarına uyğun şəkildə həyata keçirir. Prezident İlham Əliyevin praqmatik siyasəti nəticəsində Azərbaycan qonşu dövlətlərlə ikitərəfli münasibətlərini qorumaqla bərabər, müstəqil şəkildə enerji siyasətini davam etdirir. Ölkə başçısı dəfələrlə vurğulayıb ki, rəsmi Bakı xarici siyasətində yalnız və yalnız milli maraq və mənafeləri əsas tutur.

Hazırda Azərbaycan regional çərçivələrdən kənara çıxaraq daha böyük əməkdaşlıq məkanında öz maraqlarını təmin edir, rolunu gücləndirir. Ölkəmiz bu gün təkcə öz enerji resurslarını dünya bazarına çıxarması ilə bu sahədəki siyasətini məhdudlaşdırmır. Qərb-Şərq dəhlizi Azərbaycan üçün Xəzərin karbohidrogen ehtiyatlarının daşınması baxımından da olduqca mühüm əhəmiyyət daşıyır. Trans-Xəzər boru kəmərinin çəkilişi ilə Azərbaycan, eyni zamanda, bölgədə əsas tranzit ölkə rolunu da öz üzərinə götürəcək.

Regionun lider ölkəsi kimi, Azərbaycan artıq təkcə özünün deyil, bütövlükdə bölgənin Avropaya, eləcə də, onun enerji təhlükəsizliyi sisteminə qoşulmasına çalışır. Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərləri regional əməkdaşlığa şərait yaratmaqla yanaşı, Cənubi Qafqazın Avratlantik məkanına inteqrasiyasını sürətləndirir. Lakin Ermənistanın təcavüzkar mövqeyi bu siyasətin tam reallaşmasına problem yaradır. Bununla, əslində, Yerevan özünü regional iqtisadi layihələrdən kənarda saxlayır.

Son bir neçə ildə dünyada karbohidrogen ehtiyatlarının qiymətinin sürətlə artması, Rusiyanın Avropa qaz bazarında öz şərtlərini diktə etməsi Avropa İttifaqının alternativ yollar axtarması ilə nəticələndi. Rusiyanın “Qazprom” şirkəti vasitəsilə enerji baxımından ondan asılı dövlətlərə təzyiqlər etməsi, Qərbin Xəzərin və Mərkəzi Asiyanın neft və qaz dövlətləri ilə əməkdaşlığını şərtləndirdi.

Xəzərin, xüsusilə, Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının Avropa üçün əsas alternativ enerji mənbəyinə çevrilməsi rəsmi Bakının mövqelərini və Qərb ilə əməkdaşlığını daha da möhkəmləndirdi. Bu gün bir çox Avropa dövlətlərinin, o cümlədən, Polşa, Rumıniya və Baltikyanı dövlətlərin Azərbaycanla əməkdaşlıqları müsbət mənada yeni məzmun və mərhələyə daxil olub. Azərbaycan Türkiyə, Gürcüstan, Moldova və Rumıniya kimi dövlətlərin neft-yanacaq komplekslərinin inşasına investisiya qoyub. Karbohidrogen ehtiyatlarının daşınması üçün dəhlizin hazırlanması məqsədi ilə Vilnüs Enerji Sammitinin nəticəsi olaraq yeni konsorsium təsis edilib. Konsorsiumun yaradılmasının əsas məqsədi Azərbaycan, Gürcüstan, Ukrayna və Polşadan keçməklə Xəzər dənizindən Avropa bazarlarına və beynəlxalq bazarlara gedən daşınma sistemlərinin reallaşdırılmasının mümkünlüyünü təhlil etməkdir. Baltik-Qara-Xəzər dənizləri enerji tranziti birliyinin yaradılması konsepsiyası da artıq gündəmdədir.

Təbii ki, “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması nəticəsində hasilatın artması Azərbayanı ixracatçı ölkəyə çevirdi. Əminliklə deyə bilərik ki, bu gün Azərbaycan etibarlı qaz ixracatçısıdır. Ötən il Türkiyə, Bolqarıstan, Suriya, Misir, İran və digər ölkələrlə neft-qaz sahəsində əldə olunan razılaşmalar əməkdaşlıq əlaqələrinin daha da genişlənməsinə stimul verir. Qeyd edək ki, Hindistan da Azərbaycanla qaz sahəsində əməkdaşlıq əlaqələrinin qurulmasına maraq göstərir.

Ümumiyyətlə, 2015-ci ilə qədər isə neft hasilatını 60 milyon ton, qaz hasilatını 35-40 milyard kubmetrə çatdırmaq nəzərdə tutulur. Bu günün uğurları regionun və Avropa İttifaqı ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinin təminatında ölkəmizin rolunun qarşıdakı illərdə daha da artacağına əminlik yaradır.

Bütün bunlarla yanaşı, ötən il Azərbaycanın neft-qaz tarixinə daha bir əlamətdar hadisə ilə daxil oldu. Belə ki, ARDNŞ-in ilk dəfə olaraq Xəzərin dərinsulu hissəsində öz gücü hesabına başladığı kəşfiyyat işləri bəhrəsini verdi. İlin sonunda Xəzər dənizində “Ümid” qaz-kondensat yatağının rəsmi açılış böyük təntənə ilə qeyd olundu. Bu münasibətilə Dövlət Neft Şirkətinin rəhbərliyi ilə görüşündə Prezident İlham Əliyev bir daha bildirdi ki, bu gün tarixdə Dövlət Neft Şirkətinin böyük kəşfiyyat günü kimi qalacaq: “Ümid edirəm ki, yaxın zamanlarda bütün başqa işlər də başa çatacaq və oradan biz ilkin qazı alacağıq. Hər halda bu, bir neçə ildən sonra olacaqdır. Ancaq artıq dəqiq bilirik ki, “Ümid” yatağı Azərbaycanın qaz potensialına öz töhfəsini verəcəkdir. Bir də demək istəyirəm ki, Avropa və dünya qaz bazarlarında rolumuz artacaqdır”.

Eyni zamanda bu əminlik də ifadə edildi ki, “Ümid” yatağının açılması çox böyük qaz yataqlarının açılmasına gətirib çıxarır. Qeyd edək ki, artıq yataqda kəşfiyyat işləri başa çatdırılıb. İlkin nəticələrə görə, yataqda minimum 200 milyard kubmetr qaz və 30 milyon ton kondensat ehtiyatı var. Gələcəkdə aparılacaq kəşfiyyat işləri sayəsində mövcud ehtiyat dəqiqləşdiriləcək. Bundan sonra ikinci kəşfiyyat quyusu da qazılacaq. Artıq “Ümid” yatağının genişmiqyaslı işlənilməsi proqramı hazırlanır. Yəqin ki proqram bir neçə ilə hazır olacaq. Sözsüz ki, əldə olunan bütün bu müsbət nəticələrin əsasında 1994-cü ildə imzalanmış tarixi sənəd durur.

“Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın sosial təhlükəsizliyinin təminatçısıdır

Təbii ki, “Əsrin müqaviləsi”nin əhəmiyyətindən danışarkən sənədin ilk növbədə ölkənin sosial təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol oynadığını xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki, 1994-cü ildə bu sənəd imzalanandan sonra ölkənin iqtisadi inkişafı sürətləndi. Nəticədə, insanların həyat şəraiti, yaşayış səviyyəsi durmadan artmağa başladı. Mərhələlərlə regionların sosial-iqtisadi inkişafı üzrə 2004-2008 və 2009-2013-cü illəri əhatə edən Dövlət Proqramları qəbul olundu və hazırda uğurla icra edilir.

Sözsüz ki, neftdən gələn gəlirlərin səmərəli şəkildə istifadəsi, xalqın rifahı üçün xərclənməsi əsas şərtdir. Bunun üçün Ulu öndər Heydər Əliyevin 1999-cu il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə Dövlət Neft Fondu (DNF) yaradıldı. Fondun qarşısında qoyulan əsas məqsədlərdən biri neft gəlirlərinin gələcək nəsillər üçün toplanaraq artırılması, bu gəlirlərdən ölkənin sosial ehtiyaclarını, iqtisadi tərəqqi və inkişaf tələblərini nəzərə almaqla, bugünkü nəsillər üçün istifadə edilməsidir. Neft Fondunun qarşısında, həmçinin, iqtisadiyyatı artan xarici valyuta daxilolmalarının mümkün mənfi təsirlərindən qorumaq, makroiqtisadi tarazlığı gözləmək və maliyyə intizamına xələl gətirməmək məqsədləri dayanır.

Neftdən əldə olunan gəlirlərin xalq arasında ədalətli paylanması və əhalinin sosial müdafiəsinin təminatı, qeyri-neft sektorunun inkişafı naminə sərf olunması üçün yaradılan Dövlət Neft Fondunun aktivlərinin bu gün 20 milyard dolları ötüb keçməsi neft strategiyasının uğurla davam etdirilməsinin nəticəsidir. BTC-dən sonra əhəmiyyətinə görə, neft kəmərindən geridə qalmayan Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi, Bakı-Tbilisi-Qars dəmiryolu layihəsinin reallığa çevrilməsi istiqamətində addımların atılması, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə nüfuzunu, regional əhəmiyyətini artırdı. Bu gün Azərbaycanın nefti Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa kəmərləri, təbii qazı isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə dünyanın bir çox ölkəsinə nəql olunur. Bu sistemdə Ulu öndər Heydər Əliyevin şah əsərlərindən hesab olunan, sutkada bir milyon barrel Azərbaycan neftini tam təhlükəsiz Aralıq dənizi sahillərinə ixrac imkanına malik BTC-nin xüsusi yeri var. İndi BTC artıq Azərbaycan neftinin deyil, Mərkəzi Asiya ölkələrinin enerji resurslarının dünya bazarlarına nəqlinə imkan yaradan infrastruktur kimi böyük əhəmiyyət daşıyır.

DNF-ni bir sıra əhəmiyyətli layihələrin maliyyələşdirilməsini həyata keçirir. Ötən il istifadəyə verilən Oğuz-Qəbələ-Bakı su kəməri də fondun vəsaiti hesabına həyata keçirildi. Dövlət Neft Fondu təbii ehtiyatların idarə olunmasından əldə edilən gəlirlər və onların xərclənməsi istiqamətlərinin ictimaiyyətə çatdırılmasında şəffaflığın təmin olunması üçün gəlir və xərcləri haqqında rüblük məlumatlar açıqlayır. Fond Mineral Ehtiyatların Hasilatı ilə Məşğul olan Sənaye Sahələrində Şəffaflıq Təşəbbüsünün Azərbaycanda tətbiqi prosesində fəal iştirak edir.

DNF şəffaflıq kriteriyaları üzrə nümunəvi qurum kimi dəyərləndirən dövlət başçısı İlham Əliyev bildirir ki, biz elə etməliyik neft-qaz sahəsində əldə edilmiş şəffaflıq bütün maliyyə sektoruna şamil edilsin. Neft və qazdan əldə olunan gəlirlərin toplanmasında və xərclənməsində şəffaflığın yüksək səviyyədə təmin olunması mühüm sosial-iqtisadi layihələrin həyata keçirilməsinə zəmin yaradır. Qeyd etdiyimiz kimi, ötən il DNF-nin vəsaitləri ilk dəfə olaraq 20 milyard dolları keçib. 2010-cu il ərzində Dövlət Neft Fondunun büdcə gəlirləri 13088,5 milyon manat, büdcə xərcləri isə 6386,5 milyon manat təşkil edib. Fondun 2010-cu il büdcəsinin gəlir hissəsi 144,9 faiz, xərc hissəsi isə 99,4 faiz yerinə yetirilib.

Keçən il Dövlət Neft Fondunun neft və qaz sazişlərinin həyata keçirilməsi ilə bağlı gəlirləri 12932,6 milyon manat, o cümlədən, mənfəət neftinin və qazın satışından 12761,1 milyon manat, Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri layihəsi üzrə dividentlərdən 158,7 milyon manat, tranzit gəlirləri 8,3 milyon manat, xarici sərmayəçilər tərəfindən təhvil verilmiş aktivlərdən 1,7 milyon manat, bonus ödənişləri 1,6 milyon manat təşkil edib. 2010-cu ildə Neft Fondunun vəsaitlərinin idarə olunmasından əldə olunan gəlir 155,9 milyon manata bərabər olub.

Hesabat dövründə Neft Fondunun 2010-cu il büdcəsinin icrası çərçivəsində 5915,0 milyon manat vəsait dövlət büdcəsinə transfert edilib. Qaçqın və məcburi köçkün ailələrinin məskunlaşdırılması və sosial-məişət vəziyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsinə 104,9 milyon manat, Samur-Abşeron suvarma sisteminin yenidən qurulması və Oğuz-Qəbələ zonasından Bakı şəhərinə su kəmərinin çəkilişi layihələrinin maliyyələşdirilməsi məqsədilə isə müvafiq olaraq 131,0 milyon manat və 1.99,6 milyon manat vəsait ayrılıb.

“2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqrammı”nın maliyyələşdirilməsinə Neft Fondundan 9,6 milyon manat vəsait ayrılıb. Bununla yanaşı, 12,4 milyon manat Bakı-Tbilisi-Qars yeni dəmiryolu layihəsinin maliyyələşdirilməsinə yönəldilib. 2010-cu il ərzində Neft Fondunun idarə edilməsi ilə bağlı xərcləri 14,0 milyon manat olub. Valyuta məzənnələrinin dəyişməsindən yaranan fərq ilə bağlı Fondun büdcədənkənar xərcləri 502,7 milyon manat təşkil edib.

2011-ci il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, DNF-nin aktivləri 2010-cu ilin əvvəlinə (14900,4 milyon ABŞ dolları) nisbətən 52,8 faiz artaraq 22766,8 milyon ABŞ dollarına bərabər olub. Ümumilikdə, DNF yarandığı gündən bəri fonda 46 milyard dollar həcmində vəsait daxil olub və bunun təxminən 50 faizi yığıma yönəldilərək Neft Fondunun aktivlərinə daxil edilib. 2010-cu ildə DNF-nin valyuta vəsaitləri də aydan-aya artıb. Vəsaitlərin 99 faizi isə sabit gəlirli qiymətli kağızlarda yerləşdirilib.

“2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nın qəbulu və icra olunması da sosial təhlükəsizliyinin təminatı ilə bağlıdır. Hər bir dövlətin gücü onun iqtisadi, hərbi, eyni zamanda, intellektual potensialı ilə ölçülür. Bu sırada intellektual potensialın xüsusi çəkisi var. Çünki intellekt olmadan heç bir sahədə uğur əldə etmək, irəliyə doğru addımlamaq mümkün deyil. Azərbaycanda da bu sahəyə xüsusi önəm verilir, kadr hazırlığı, gənclərin xarici ölkələrdə təhsil almaları və s. bu kimi məsələlər diqqətdə saxlanılır.

Yeni neft strategiyasının əsas icraçısı olan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti də dövlətin bu sahədəki siyasətinə öz dəstəyini göstərir. Şirkət 2006-cı ildən etibarən perspektivli neftçi mütəxəssislərin hazırlanması məqsədi ilə azərbaycanlı gənclərin xaricdə təhsili üzrə Təqaüd Proqramını həyata keçirir. İndiyədək Proqrama 118 gənc cəlb edilib. Artıq 37 təqaüdçü təhsilini müvəffəqiyyətlə başa çatdıraraq Vətənə qayıdıb və ARDNŞ-in müxtəlif strukturlarında çalışır. Hazırda təhsili maliyyələşdirilən 81 təqaüdçünün 35 nəfəri bakalavr, 46 nəfəri isə magistr dərəcəsi üzrə Almaniya, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, Türkiyə, Kanada, Hollandiya və Norveçin nüfuzlu universitetlərində təhsil alır.

Sözsüz ki, bütün bunlar son deyil. Çünki bu gün Azərbaycan “Əsrin müqaviləsi”nin uğurlarını yaşayır. Və hələ bundan sonra bu sahədə ölkəmizi daha böyük uğurlar gözləyir. Təbii ki, bu amillər də insanların həyat şəraitinin, Azərbaycanın sosial təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol oynayacaq.

İqtisadiyyatımızın inkişafında “Əsrin müqaviləsi”nin rolu və ya tənəzzüldən iqtisadi yüksəlişə doğru

Azərbaycanın iqtisadi inkişafının təməlində məhz “Əsrin müqaviləsi” amili dayanır. Azərbaycan iqtisadi göstəriciləri ilə dünyanın nüfuzlu maliyyə qurumlarının hesabatlarında ön yerdə dayanır. Baxmayaraq ki, 2009 və 2010-cu illər tarixə beynəlxalq böhran illəri kimi daxil oldu, bu dövrdə ölkə iqtisadiyyatı dinamik inkişafı ilə dünyanın diqqətində oldu. Ölkədə aparılan islahatlar dayanıqlı və şaxələndirilmiş iqtisadiyyat yaratmağa geniş imkanlar açdı.

İqtisadiyyatın aynası dövlət büdcəsidir. Son yeddi ildə büdcə xərcləri 12 dəfə artıb. Büdcəmiz investisiya və sosial yönümlüdür. Müqayisə üçün bildirək ki, əgər 2006-cı ilin dövlət büdcəsindən investisiya layihələrinin maliyyələşdirilməsinə 600 milyon manat ayrılmışdısa, 2007-ci ildə bu rəqəm 1,5 milyard, 2008-ci ildə 4,3 milyard, 2009-cu ildə 5,6 milyard, 2010-cu ildə isə 4,1 milyard manat olub. Ayrılan vəsaitlər əsasən regionların sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan məqsədlərin gerçəkləşdirilməsinə, xüsusilə, sosial infrastrukturun yeniləşdirilməsinə yönəldilib.

Azərbaycan 2005-ci ildən iqtisadi artım sürətinə görə, dünyada birinciliyi ələ alıb. 2010-cu ildə Azərbaycanda ümumi daxili məhsulun artım sürətini Beynəlxalq Valyuta Fondu 12,5 faiz, Dünya Bankı 7,8 faiz, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı 6 faiz, Asiya İnkişaf Bankı 6,7 faiz proqnozlaşdırmışdı. 2010-cu ilin yanvar-noyabr ayları üzrə sosial-iqtisadi göstəricilərə diqqət yetirməklə, proşnozların reallığa əsaslandığını təsdiq etmiş olarıq. Belə ki, bu müddətdə iqtisadi inkişaf 4,5 faiz təşkil edib. ÜDM-də məhsul istehsalı neft sektorunda 2,6 faiz, qeyri-neft sektorunda isə 5,9 faiz artıb.

Prezident İlham Əliyevin 24 noyabr 2010-cu il tarixli Fərmanı ilə “Azərabaycan Respublikasının 2011-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Qanun təsdiq edildi. Sənəddə qeyd edilir ki, 2011-ci ilin dövlət büdcəsinin gəlirləri 12061000,0 min manat, xərcləri isə 12748000,0 min manat təsdiq edilsin. 2011-ci ilin büdcə xərclərinin əsas prioritetləri yenə də xərclərin sosial və investisiya yönümlülüyünün təmin edilməsindən, dövlətin müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək üçün tələb olunan maliyyə ehtiyatlarının yaradılmasından, ünvanlı sosial yardımın, regionların sosial iqtisadi inkişafına dair tədbirlərin, investisiya və sosial proqramların təminatından və digər tədbirlərdən ibarətdir. Göründüyü kimi, iqtisadi tərəqi büdcə xərclərinin artması ilə müşayiət olunur.

Azərbaycanın neft gəlirlərindən istifadə edərək qeyri-neft sektorunu inkişaf etdirmək cəhdləri öz bəhrəsini verir. Təkcə onu demək kifayətdir ki, son 7 ildə ölkəmizdə 950 min yeni iş yeri açılıb, minlərlə yeni müəssisə fəaliyyətə başlayıb. Bunların 80 faizi isə bölgələrin payına düşür.

Göründüyü kimi, ölkədə həyata keçirilən iqtisadi siyasət, xüsusilə də, neft siyasəti böyük uğurların əldə olunmasına gətirib çıxarır. Təbii ki, bu uğurların əsasında “Əsrin müqaviləsi” dayanır.

“Əsrin müqaviləsi”nin Azərbaycan üçün siyasi əhəmiyyəti

Sözsüz ki, “Əsrin müqaviləsi”nin Azərbaycan üçün siyasi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində yenicə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycan beynəlxalq aləmdə çox zəif mövqeyə malik idi. Ölkəmiz hələ təzə-təzə addımlamağa başlayırdı. Bununla yanaşı, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və ölkə daxilində hökm sürən qarışıqlıq Azərbaycanı bir dövlət olaraq yer üzündən silinmək təhlükəsi ilə üz-üzə qoymuşdu. Buna baxmayaraq, görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin səyi nəticəsində Azərbaycan xaosdan, anarxiyadan, inkişafa, siyasi sabitliyə doğru addımlamağa başladı. Xüsusilə, “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə siyasi sabitlik möhkəmləndi, iqtisadi yüksəliş sürətləndi. Dünyanın ən böyük şirkətləri ilə bağlanan müqavilələr əslində, ölkəmizin siyasi təhlükəsizliyinin təmin olunmasına yönəldilmişdi. Nəzərə alsaq ki, əməkdaşlıq etdiyimiz şirkətlər dünyanın süper dövlətlərini təmsil edir, deməli bu dolayısı ilə həmin dövlətlərlə əməkdaşlıq, qarşılıqlı münasibətlərin qurulması deməkdir. Müqavilə bağlanan şirkətlərin təmsil olunduğu dövlətlərin bir çoxu isə BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləridirlər. Bu isə, Azərbaycanın beynəlxalq aləmdəki mövqelərinin möhkəmlənməsi deməkdir. Bununla yanaşı, gənc respublika olan Azərbaycanı artıq dünya miqyasında dəstəkləyən dövlətlər meydana gəlmişdi. Bütün bunlar isə Ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə imzalanan “Əsrin müqaviləsi” sayəsində qurulan faydalı və uzunmüddətli əməkdaşlıqların nəticəsində mümkün oldu. Bu gün ölkəmiz regionda və dünyada söz sahibinə çevrilib. Artıq bir çox dövlətlər hər bir məsələdə Azərbaycanla hesablaşır, onun milli maraqlarına hörmətlə yanaşır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın ən böyük problemi olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində ölkəmizin haqlı mövqeyi dünya dövlətləri tərəfindən dəstəklənir. Avropa Şurası, BMT və s. nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlarda münaqişənin ədalətli, beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun həll olunması ilə bağlı sənədlər, qətnamələr qəbul olunur. Buna baxmayaraq Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyi nəticəsində münaqişənin həlli uzanır. Münaqişə Azərbaycana kifayət qədər maddi və mənəvi zərbə vursa da, “Əsrin müqaviləsi” ilə əsası qoyulan və bu gün uğurla həyata keçirilən siyasət nəticəsində ölkəmiz sürətli inkişafdan geri qalmır.

Son illər Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi möhkəmlənib, ictimai-siyasi sabitliyə nail olunub, cəmiyyətdə demokratiya və iqtisadiyyatda bazar münasibətləri daha da inkişaf edib. Azərbaycan Qafqazın və Xəzər regionunun geosiyasətində əhəmiyyətli rol oynamağa başlayıb. Azərbaycan yalnız neft və qaz ehtiyatlarına görə deyil, həmçinin, Qara və Xəzər dənizləri regionunda tutduğu mövqeyə görə ABŞ, Avropa və Asiya dövlətlərinin maraqlarının kəsişdiyi geosiyasi mərkəzə çevrilib. Neft və qaz ehtiyatlarının işlənməsi, həmçinin, onların dünya bazarlarına ixracı üzrə nəhəng layihələrin həyata keçirilməsi sayəsində Xəzər regionu XXI əsrdə dünyanın əhəmiyyətli regionlarından birinə çevrilib.

“Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın enerji təhlükəsizliyinin təmanatçısı rolunda

Təbii ki, enerji təhlükəsizliyi Azərbaycanın xarici siyasət konsepsiyasının təməl prinsiplərindəndir. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, Avropaya inteqrasiya yolunu seçən ölkəmiz enerji təhlükəsizliyinə uzun illər öncədən diqqət yetirib: “Azərbaycan öz enerji strategiyasının həyata keçirilməsinə enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin Avropa bazarı üçün bu dərəcədə vacib olmasından bir çox illər əvvəl başlamışdır. 1994-cü ildə biz əsas neft şirkətlərini Xəzərin Azərbaycan sektoruna gəlməyə və sərmayə qoymağa dəvət etdik. Bunu etməklə, biz Xəzər dənizini və onun resurslarını beynəlxalq əməkdaşlıq üçün açdıq və bütün vəzifələrimizi yerinə yetirdik”.

Dörd boru kəmərinin çəkilişi enerji resurslarımızın şaxələndirilmiş nəqletmə yollarının yaranmasına imkan verir. İstehlakçı dövlətlərin təchizat yollarının şaxələndirilməsinə verdiyi önəm enerji təhlükəsizliyini artırır və bazarda daha ədalətli qiymətlər təmin edilir. Bu baxımdan, müxtəlif dövlətlərlə ikitərəfli səviyyədə əməkdaşlığın qurulması mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Azərbaycanın Avropa İttifaqının üzvü olan ölkələrlə ikitərəfli əməkdaşlığı və ümumilikdə Avropa İttifaqı ilə işbirliyi hər iki tərəfin maraqlarına cavab verir. Bu baxımdan, Azərbaycanla Avropa İttifaqı arasında enerji məsələləri üzrə strateji tərəfdaşlığa dair memorandumun imzalanması yüksək qiymətləndirilməlidir.

Bir zamanlar ölkəmiz üçün uzaq və əlçatmaz olan Avropa enerji bazarına Azərbaycan məhz Prezident İlham Əliyevin davam etdirdiyi praqmatik siyasətin nəticəsində daxil oldu: “Enerji siyasətimizi və layihələrin həyata keçirilməsini başlayanda, həmin vaxt Avropa İttifaqının bazarı bizim üçün uzaq olan məsələ idi. Biz diqqəti əsasən, qonşu bazarlara, qonşu ölkələrə yönəldirdik. Lakin əsas enerji layihəmiz reallığa çevrildiyi bir vaxtda gördük ki, Avropaya, Avropa İttifaqına alternativ təchizat lazımdır. Hasilatçı ölkə kimi, biz artıq həmin məqsədə nail olmuşuq”.

Avropa İttifaqının “Yeni qonşuluq siyasəti”ndə iştirak edən Azərbaycan ölkə başçısının bəyan etdiyi kimi, xarici siyasətimizin prioriteti kimi Avropaya inteqrasiya yolunu seçib: “Biz Avropaya inteqrasiyanı xarici siyasətimizin prioriteti hesab edirik. Bundan əlavə, qeyd etdiyim kimi, bizim çox yaxşı enerji əməkdaşlıq çərçivəmiz var. Ehtiyatlarımız və boru kəmərlərimiz mövcuddur. Digər tərəfdən isə, Avropada artan tələbatlar var. Bütün bu elementləri bir-birilə uyğunlaşdıraraq, biz olduqca güclü tərəfdaşlığımızı qura bilərik”.

Ölkəmizin Avropa strukturlarına fəal inteqrasiyası Azərbaycanın inkişafı baxımından olduqca mühümdür. Odessa-Brodı-Plotsk-Qdansk boru kəməri vasitəsilə Azərbaycan öz neftini nəinki Qara və Aralıq dənizlərinə, həm də Baltik dənizi bazarına çıxara biləcək. Bu layihə, eyni zamanda, regional tərəfdaşlıq işinə də öz töhfəsini verir.

Bununla yanaşı, qeyd edək ki, vaxtilə Rusiya və İrandan qaz idxal edən Azərbaycan son 5 ildə qaz ixrac edən ölkəyə çevrilib. Təsdiq edilmiş qaz ehtiyatları, ən azı, 2 trilyon kubmetrə bərabərdir və bu, ölkəmizin daxili tələbatı üçün ən azı 150 il üçün kifayətdir. NABUCCO layihəsinə qoşulmaqla isə Azərbaycan enerji resurslarından daha geniş istifadə imkanı əldə edəcək. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, “Xəzər regionu Avropa İttifaqı üçün yeganə yeni alternativ potensial qaz təchizatçısıdır, çünki bütün digər təchizat mənbələri artıq istifadə olunur. Düzdür, Avropaya ənənəvi təchizat yolları ilə nəql olunan enerji daşıyıcılarının hasilat həcmi artmaqdadır, lakin yeni alternativ variant yalnız Xəzər regionu sayılır. Biz bu yolu yaradırıq. Bu, yeni enerji dəhlizidir. Gələcəkdə olduqca uğurlu əməkdaşlığa nail olmaq üçün biz Avropa İttifaqı ilə sıx əlaqələndirmə işi aparmalıyıq”.

Ümumiyyətlə, qaz bazarı ilə neft bazarını bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Bu gün dünyada xüsusilə qaz bazarı uğrunda nəhəng güclərin mübarizəsi gedir. Prezident İlham Əliyevin bütün bunları nəzərə alması bir daha söyləməyə əsas verir ki, Azərbaycan qaz bazarında da əhəmiyyətli dövlətə çevriləcək: “Qaz bazarı neft bazarından tamamilə fərqlidir. O, müxtəlif bazarlarla bağlıdır. Ona görə, enerji proqramımızı, qaz hasilatını artırmaq məqsədi ilə böyük sərmayələr proqramını planlaşdırmaq üçün biz Avropa İttifaqının tələbatlarını və onun hasilatımıza necə təsir göstərəcəyini bilməliyik”.

Dövlət başçısının enerji təhlükəsizliyinə nail olmaq yolları da olduqca açıq və aydındır. O, dünya siyasətində zor və güc tətbiqinin əleyhinədir: “Biz qəti şəkildə inanırıq ki, yalnız və yalnız istehlakçı və hasilatçıların ümumi maraqları fayda gətirə bilər. Enerji daşıyıcıları - neft və qaz toqquşma və ya hər hansı digər məsələ yox, əməkdaşlıq və dostluğun vasitələri olmalıdır. Bizim timsalımızda Azərbaycan Avropa İttifaqının dostudur. Ölkəmiz özünün Avropaya inteqrasiya siyasətinə sadiqdir. Artıq mövcud infrastruktura və böyük neft-qaz yataqlarına malikdir. Ölkəmiz açıq ürəklə yaxından işləməyə hazırdır”.

Bütün sadalanan faktları, real siyasi və iqtisadi göstəriciləri nəzərə alaraq əsaslı şəkildə söyləmək olar ki, Azərbaycan enerji təhlükəsizliyi sahəsində dünya siyasətində aparıcı mövqeyə malikdir.

Seymur Orucov,

YAP Gənclər Birliyinin sədri

Yeni Azərbaycan.- 2011.- 22 sentyabr.- S.4-5.