Bir mahnının izi ilə, yaxud
qıpçaq qızı Sarı Gəlin
Anan ölsün, nənən ölsün, yoxsa Sinan
ölsün Sarı Gəlin?...
“Sarı Gəlin”
mahnısını dinləyən hər bir azərbaycanlı
üçün bu mahnı olduqca doğmadır. Əvvəla,
ona görə ki, mahnının sözləri oğuz
türklərinin Boyat boyunun yaratdığı ədəbi
üslubda, bayatı janrında yazılıb. Cəmisi yeddi hecadan ibarət, olduqca sadə vəzndə
yazılmış bu sözlər bayatı janrının
bütün müsbət keyfiyyətləri,
axıcılığı, sadəliyi, aydın ifadə tərzi
və məhz xalq dili ilə yazıldığı
üçün çox sevilir. Bayatı
yalnız türklərə aid bir yaradıcılıq
nümunəsidir. Bu üslub İraq
türkmənləri və azərbaycanlıların ən
çox istifadə etdiyi xalq yaradıcılığı
nümunəsi olmaqla başqa heç bir xalqın şifahi
yaradıcılığında rast gəlinməyən bir
nümunədir.
Mahnının
olduqca populyarlıq qazanmasının və sevilməsinin
ikinci səbəbi isə onun məzmunu ilə
bağlıdır. Mahnıda bir nakam eşq hekayəsindən
bəhs edilir və bu hekayət olduqca təsirli sözlərlə
təsvir olunur. Mahnını çox
sevdirən üçüncü cəhət isə onun
melodiyasının yenə xalq
yaradıcılığının başqa bir nümunəsi
olan aşıq sənətindən qaynaqlanmasıdır.
İlk baxışdan hər nə qədər bu
mahnının aşıq havaları ilə uyğunluq təşkil
etmədiyi təsəvvürü yaransa da, mahnıya diqqətlə
qulaq asdıqda onun melodiyasının alt qatlarından ən qədim
aşıq havalarından olan “İrəvan çuxuru”nun ritmləri
aydın sezilir. Sanki “İrəvan çuxuru” havası
“Sarı Gəlin”də daha ləng, daha aramla, daha həzin və
qəmli şəkildə səslənməklə bu eşq
hekayətinin bitməsini istəmir, bu çarəsiz eşqə
yas tutarcasına həzin-həzin inildəyir. Bəs, təpədən-dırnağa
istər sözləri, istər musiqisi və istərsə də
qəmli məzmunu ilə türk ruhunun
daşıyıcısı olan bu mahnıya niyə
başqaları sahib çıxmağa
çalışır?! Bu mahnının
gerçək tarixçəsi varmı?! Varsa
necədir?! Bu araşdırmamızda
yuxarıdakı suallara cavab tapmağa
çalışacağıq.
Xalq hekayəti Sarı Gəlin Hüseyn Cavid
yaradıcılığında
Əvvəla,
qeyd etmək lazımdır ki, “Sarı Gəlin”
mahnısının mövzusu folklor nümunələrimizdən
biri olaraq uzun müddət şifahi xalq ədəbiyyatımızda
mövcud olub.
Sonra musiqiləşib, daha sonra isə bu
mahnının hekayəti böyük dramaturq Hüseyn Cavidin
“Şeyx Sənan” əsərinin süjetində qismən
öz əksini tapıb. “Şeyx Sənan”da
da, “Sari Gəlin”də də aşiq müsəlman, məşuqə
isə xristiandır. Hər iki yaradıcılıq
nümunəsi dramatik süjet üzərində qurulub və
s. Lakin oxşarlıq bununla bitmir. Ona görə
də, daha ətraflı izahata keçək.
Görünür
dahi Hüseyn Cavid “Şeyx Sənan”ı yazanda əsərin əsas
süjet xəttinə o zamanlar el arasında şifahi folklor
nümunəsi kimi mövcud olan hadisəni daxil edib. Əlbəttə,
süjet Cavid intellekti, zəkası, elmi-fəlsəfi
dünyagörüşü, parlaq istedadı və mükəmməl
ədəbi düşüncəsi ilə olduqca zənginləşdirilir.
Oxucunu dini fəlsəfə ilə dünyəvi
fəlsəfənin ziddiyyətləri, bəlkə də,
harmoniyası ilə üz-üzə qoyur. Ancaq eyni zamanda, bu zənginliyin içərisində
sadə və səmimi ana xətt, əzəli və əbədi
nakam eşq hekayəsi bir inci kimi parıldayır.
Məqsədimiz əsərin
bədii keyfiyyətlərini təhlil etmək
olmadığı üçün elə buradaca “Şeyx Sənan”la
“Sarı Gəlin” arasındakı əlaqənin nə ilə
bağlı olduğunu aydınlaşdırmağa
çalışaq.
İlkin yazılı mənbə
doğrudan da ilkdirmi?!
Bu
yarımbaşlığı təsadüfi seçmədik. Ancaq
mövzumuzla birbaşa əlaqədar olduğu
üçün indi istinad edəcəyimiz mənbəni
şərti olaraq ilkin yazılı mənbə
adlandıracağıq (sonra isə daha qədim yazılı
mənbəyə üz tutacağıq). Bu mənbədə
“Sarı Gəlin” mahnısının tarix ilə bağlı
olduqca maraqlı faktlar var. Mənbə kimi təqdim etdiyimiz əsər
Osmanlı yazarı Ahmet Refik Altunayın “Kafkas
yollarında” adlı xatirələr kitabıdır. Müəllif Birinci Dünya müharibəsi
dövründə yüzbaşı rütbəsi ilə
Osmanlı ordusunda xidmət etmiş bir hərbçidir.
Müharibədən sonra İstanbul Dərülfünunda
(universitetində) Osmanlı tarixi müəllimi olmuş və
müxtəlif vəzifələrdə
çalışmışdır. Birinci Dünya
müharibəsindən sonra ermənilərin türklərə
qarşı törətdiyi soyqırımı və cinayətləri
yerindəcə təsbit etmək və dünyaya
çatdırmaq məqsədilə İstanbulda xarici
jurnalistlərdən ibarət bir heyət düzəldərək,
1918-ci ilin 17 aprel, 20 may tarixləri arasında Anadoluya səfər
təşkil edir. Səfər çərçivəsində
Karsa, Sarıqamışa, Ardahana, Artvinə, Batuma və s. qədər
həmin heyətlə bərabər gəlib
çıxır. Müəllif Anadolunu dolaşıb erməni
vəhşilikləri ilə yanındakı nümayəndə
heyətini
Bir mahnının üç sirri...
R.Altunay
mahnının mövzusu haqqında belə bir hekayə nəql
edir. Bir türk gənci kəndində yaşayan bir
xristian qızı sevir. Səhərlər
tarlaya gedərkən arxasından onu izləyir, axşamlar
sürülər ağıllarına dönərkən
sevgilisinin gözəlliyini seyr edərək ruhunun atəşini
təsəlli etməyə çalışır. Fikrən, hissən qıza o dərəcədə
aşiq olur ki, bir bazar günü əlinə bir xaç
alaraq səhər xristianlarla bərabər kilsəyə gedir.
Bir küncdə durub sevgilisinin və onun dinindən
olanların ibadətini seyr edir. Sonra isə
yanıqlı və həzin səslə
aşağıdakı mahnını oxumağa
başlayır:
Vardım kilsəsinə
baxdım xaçına
Mail oldum
bölük-bölük saçına
Qız seni götürəm
İslam içinə
Vay Sinan ölsün Sarı
Gəlin
Ah, seni vermem dünya
malına
Təəssüf
ki, R.Altunay mahnının yalnız bir bəndini verir. Ancaq elə bu
bir bənddəcə olduqca maraqlı informasiya var. Birincisi,
mahnının tarixçəsindən bəlli olur ki, bir
türk gənci öz kəndində yaşayan xristian sevgilisi
üçün bu mahnını yazıb. İkincisi və ən önəmlisi odur ki,
mahnının müəllifinin adı Sinandır. Üçüncüsü isə odur ki, xristianlar və
müsəlman türklər eyni kənddə bərabər
yaşayırlar. Bu nə deməkdir?
Bu suala bir az sonra cavab verəcəyik.
İndi isə biz artıq bilirik ki, mahnının müəllifi
Sinan adlı bir müsəlman türkdür (müsəlman
türk sözünü təsadüfi işlətmirik: - 1). Biz həm də onu bilirik ki, Anadoluda Sinan kimi tələffüz
olunan adı biz Sənan kimi ifadə edirik. Deməli mahnıdakı Sinan ilə Hüseyn Cavidin
Sənanı eyni şəxsdir.
Şeyx Sənan fəlsəfəsi və məhəbbət
Böyük
Cavid isə bu hekayəni fəlsəfi dramaya çevirmək
üçün Sənanı Mədinəyə, Məkkəyə
apararaq onu İslam dinində şeyx rütbəsinə qədər
ucaldır. Sadə xristian qızını isə rahibəyə
çevirir. Beləliklə, məsələni
dramatikləşdirir, ona ümumi dini-fəlsəfi və dini
ictimai kontekstdə yanaşır.
Dini
ayrı-seçkiliyin və mövhumatın insanlığa gətirdiyi
bəlaları qabarıq şəkildə təqdim etməklə
insanlara ibrət dərsi verməyə
çalışır. Eyni zamanda, xristian və İslam dininin
ümumi təkallahlılıq fəlsəfəsindən
çıxış edərək Şeyx Sənanın
humanist yanaşması ilə iki din arasında kəskin tənqidi
mövqeləri yumşaldır. Şeyx Sənan
qızın ona verilməsi müqabilində, əvvəlcə,
şərab içməyi qəbul edir, ona rişxənd edən
dostlarına bunun Allahın yaratdığı nemət
olduğunu xatırladır, daha sonra xaç taxır və
bunu da dinimizdə İsanın da peyğəmbər kimi qəbul
edildiyi ilə izah edir. Sonra “Qurani-Kərim”i
yandırır və buna etiraz edən üləmalara
yandırılanın, sadəcə, kağız və mürəkkəb
olduğunu, “Qurani-Kərim”in isə ilahi hikmət kimi əbədi
olacağını söyləyir. Daha
sonra isə donuz otarmağı da qəbul edir və bunu isə
sevgilisinə adi xidmət kimi təqdim edir. Beləliklə,
sevginin, eşqin ən ülvi, ən ali
hiss olduğunu sübut etməklə bu hissləri ona bəxş
edən Allahın onu bağışlayacağına da əmin
olduğunu bildirir. Bu, bir möminin, ilahiyyət aliminin,
şeyxin kamil imanından, mükəmməl dünya
görüşündən, ali və
humanist inancından doğan mövqeyidir. Bu
mövqedə kiçik tərəddüdləri olan şeyx
üzünü Allaha tutaraq şikayətlənir.
Yandım Allah, nədir bu
işgəncə?
Həm də dəhşətli,
datlı əyləncə
Atəşi eşq bir şəadət
imiş
Bu da bir başqa dürlü
cənnət imiş,
Bəndə yox iştika, fəqət
yarəb!
Yokmudur səndə mərhəmət
ya rəbb!
Gəliyor həp bu hiylələr
səndən,
Bəni bilməm
niçin yaratdın sən?!
Şeyxin bu tərəddüd
və şikayətlərinə isə ilahi tərəfindən
göndərilmiş bir mələk cavab verir.
Hiç mərak etmə,
möhtərəm Sənan
Səni əsla unutmamış
Yaratan
Həm şəfaətçidir
Rəsulüllah.
Səni təqdis edər mələklər,
inan,
Heç təlaş etmə,
gəl, böyük Sənan
Bu ilahi sözlərlə
böyük şeyxin təlaş və intizarına son
qoyulur. Allahın onun yanında olduğu bildirilir. Dolayısı ilə onun eşq uğrunda
atdığı addımlara bəraət verilir. Buna görə də, Şeyx Sənanı da,
Sinanı və Sarı Gəlini də əbədiyaşar edən,
məhz, eşqdir. Bu hekayənin dildən-dilə
düşərək, nəsildən-nəslə
ötürülməsi də, bu mahnının insanların qəlbini
riqqətə gətirməsi də Allahın təqdiridir.
Adlar nə deyir?!
İndi isə
yenidən mövzuya qayıdaq. Çox maraqlıdır ki,
Hüseyn Cavid dram əsərindəki gürcü
obrazlarının adını gürcü adlar ilə, məsələn,
Serqo, Simon, Nino, ərəb obrazlarını ərəb
adları ilə, məsələn, Zəhra, Əzra, Sədra,
Əblülüla, Mərvan, azərbaycanlı
obrazlarının adlarını azərbaycanlı adları ilə,
məsələn, Oğuz, Özdəmir və s. şəklində
verir. Bu, müəllifin obrazların milli
xarakterinə və hətta adlarının seçiminə
belə nə qədər diqqətlə
yanaşdığını, bu məsələdə
xüsusi həssaslıq nümayiş etdirdiyini göstərir.
Belə olan halda ilk baxışda xristian
gürcü kimi görünən qızın adının
Xumar, atasının adının isə Platon olması təəccüb
və sual doğurur. Görəsən,
dahi Hüseyn Cavid gürcücə 3-4 addan başqa ad
bilmirdi?! Yoxsa bilərəkdən,
düşünərəkdən xristian qızın
adını Xumar, atasının adını isə Platon kimi
verirdi. Əlbəttə, İstanbulda təhsil alan, dəfələrlə Bakıdan Batumiyə
oradan isə gəmi ilə İstanbula gedib-gələn
Hüseyn Cavid onlarca, yüzlərcə, gürcü adı
bilirdi. Bəlkə elə gürcü dilini də
az-çox bilirdi. Bəs, nəyə
görə əsərin qəhrəmanları səviyyəsinə
yüksəltdiyi ata və qızın adlarını
gürcü adları ilə vermirdi? Elə
kilid nöqtə də burdadır. Hüseyn
Cavid qəhrəmanların kimliyini ya dəqiq bilir, ya da,
heç olmasa, onların gürcü olmadıqlarını dəqiq
bilirdi. Ona görə də, bu obrazlara
gürcü adı verməkdən imtina etmiş, onların
kimliyinin araşdırılmasını gələcək nəsillərə
vəzifə olaraq buraxmışdı.
Niyə Platon, niyə Xumar, yaxud H.Cavidin sirri nə idi?!
Elə isə
Şeyx Sənanın aşiq olduğu xristian Xumar və
atası Platon kimlər idi. Yenə Hüseyn Caviddən
sitat gətirməklə Platondan başlayaq. Platon əyyaş və içki
düşkünüdür. Həyat
yoldaşına etdiyi zülmlərdən sonra, o,
dünyasını dəyişib. Kiçik
yaşlı Xumar bunların şahidi olduğuna görə
evlənməməyə qərar verərək yarırahibə
həyat tərzi keçirir. Platon isə
xristian olmasına baxmayaraq, yerli əhali, hətta papaz tərəfindən
də yad ünsür kimi qəbul edilir. Əsərdə
bu ziddiyyət Simonla Serqonun dialoqunda aşağıdakı
kimi tərif edilir:
Sən nə dərsin,
şu dərbədər Platon
Şeyx Sənana qız
verirmi?..
Simon....................!
O bir insan ki, pək firumayə
And içib Tanri oğlu
İsayə
Basmış İncilə əl,
inan verəcək...
Şu hərif pək
inadçıdır gerçək
Qızı bədbəxt
edib də öldürəcək
Aha...! Bizcə
Hüseyn Cavid bilərəkdən, ya bilməyərəkdən
qəhrəmanının sirrini burada açır. Birincisi Platonu gürcü Simon dərbədər
adlandırır, ikincisi fürmayə (zatı qırıq),
üçüncüsü inadkar. Birinci
iki keyfiyyət Platona qarşı gürcü eqoizmidir. Çünki xristian olmasına baxmayaraq, o
gürcü deyil, buna görə də, gürcülər tərəfindən
aşağılanır. Üçüncü
keyfiyyət isə Platonun milli-etnik kaloritidir, inadkar. Onda Platon gürcü deyilsə, erməni deyilsə,
bəs kimdir?! Əlbəttə, xristian
qıpçaqdır. Əlbəttə...!
İlkin mənbədən daha qədim mənbələrdə
“Sarı Gəlin”
Elə buradaca araşdırmamızı
bir az daha dərinləşdirərək
bir neçə əsr önə aparaq. “Sarı
Gəlin” mahnısının xristian-qıpçaq
versiyasını tapmağa çalışaq. Bir araşdırmamızda qeyd etmişdik ki,
xristian-qıpçaqlar Azərbaycana səlcuqlu-islam
axınından sonra ucqarlara çəkilməyə, daha
çox xristian toplumlara yaxın yerlərdə məskunlaşmağa
başlamışdılar. Belə
mühafizəkar xristian qıpçaqlardan biri də
qıpçaq Platon idi. H.Cavidə görə
hadisələr
“Sarı Gəlin”in Ukrayna,
yaxud DəŞti-Qıpçaq versiyası
Yenidən
qıpçaqlara və xristian qıpçaqlar arasında,
özü də Azov dənizinin şimali-qərb sahillərində
yaşayan xristian qıpçaqlar içərisində
mövcud olan “Sarı Gəlin” mahnısının indiyə qədər
bizə məlum olmayan versiyasını öyrənməyə
çalışaq.
Adını bilərəkdən
yazmadığımız müəllifin çox çətinliklə
əldə etdiyimiz məxfi qrif adı altında qorunan əsərində
mahnının orijinalı belədi:
Axız, sat`ın örmezler
Sen`i, ban`a bermezlər.
T`el, alayım,
xaçayım
Xaranqılıx
körmezler.
Axız, sat`ın set`iz xat
T`es birisin, bizqe sat
Anen-baben xail olsa
T`el böqeje
bizqe yat.
İndi isə
doğmaca dilimizdə olan bu kiçik şeiri hazırkı ədəbi
dilimizə uyğun şəkildə təqdim edək və
sonra təhlilə başlayaq. Şeir belə səslənir.
Ay qız, saçın
hörməzlər
Səni mənə
verməzlər.
Gəl, alayım,
qaçayım
Qaranlıqdır
görməzlər.
Ay qız saçın səkkiz
qat,
Kəs birisin bizə sat
Anan-baban razı isə
Gəl bu gecə
bizdə yat.
Bu şeiri
qısaca təhlil etməklə biz “Sarı Gəlin”
mahnısının sözlərinin məhz xristian
qıpçaqlarına aid olduğunu isbat etməklə
yanaşı, müasir dilimizdə səslənən
mahnının sözlərinin məna tutumunun nə
olduğunu da aydınlaşdırmış olacağıq. Çünki
hələ də “saçın ucun hörməzlər”
misrası ilə “səni mənə verməzlər”
misrası arasında bir məntiqi əlaqə qura bilmirik.
Yəni, “səni mənə verib-verməməklə”,
“saçın hörülüb-hörülməməsinin” nə
əlaqəsi olduğunu bilmirik. Elə bilmədiyimiz
üçün də mahnının nəqarətində səslənən
“Vay Sinan ölsün Sarı Gəlin” misrasını da gah
anan ölsün, gah da nənən ölsün Sarı Gəlin
kimi oxuyuruq. Onsuz da Sarı Gəlinin anası
ölmüşdü. Bu nakam eşqin baş
tutmamasında onun heç bir rolu ola bilməzdi.
Müəllif həm də aşiq, yəni, bu
mahnını yaradan və oxuyan özü-özünü
qarğayırdı. “Vay Sinan ölsün”
deyirdi. Əslində, bu mahnının mətnində
müəllif öz adını çox açıq şəkildə
göstərib. Zaman-zaman mənasını
başa düşmədikcə biz onu təhrif edərək
oxumağa başlamışıq.
İndi isə
qayıdaq mahnının mətnindəki digər, necə deyərlər
“ziddiyyətlərə”.
F.A.Nikolayevin acı və çarəsiz etirafı
Əvvəla,
onu qeyd edək ki, “Sarı Gəlin” mahnısının
qıpçaq versiyası 1800-cü illərin sonunda Ukraynada
yaşayan F.A.Nikolayev adlı xristian qıpçağın
dilindən qeydə alınıb. Eyni zamanda, həmin
vaxt F.A.Nikolayevin kifayət qədər yaşlı olduğu məlum
olur və o da məlum olur ki, F.A.Nikolayev ondan sonra kimlərinsə
bu dildə (“öz tilimiz” adlandırdığı
qıpçaq dilində) danışacağına ümidini
itirdiyini bildirir. Deməli, mahnının tarixi bir az daha uzaqlara gedib çıxır. O vaxtlara
ki, Qafqaz qıpçaqları ilə Dəşti-qıpçaq
qıpçaqları arasında sıx mədəni, mənəvi,
sosial-iqtisadi və s. əlaqələr mövcud idi. Yəni, Cənubi Qafqazda danışılan bir hekayət,
yaxud oxunan bir nəğmə şifahi şəkildə
yayılaraq Ukraynaya, Dnepr sahillərinə, hətta bəlkə
də Dunay sahillərinə qədər yayıla bilirdi.
Əks halda bu mahnının sözlərinin
Azov ətrafında yaşaması mümkün olmazdı.
Beləliklə, ortada isbata ehtiyacı olmayan bir həqiqət,
aksioma var. “Sarı Gəlin” bir qıpçaq
türküsüdür! Buraya qədər
söylədiklərimiz də dediklərimizi sübut edir.
Ancaq biz yenə də araşdırmamıza
davam edərək detalları aydınlaşdırmaqla bir də
mahnının mətnini özümüzə, yəni daxili
auditoriyamıza izah edək.
Saçın ucun hörməzlər
nə deməkdir?!
İlkin olaraq
mahnının birinci misrasından başlayaq. Hər iki
versiyada demək olar ki, birinci misra eynidir.
“Saçın ucun hörməzlər”–Azərbaycan
versiyası
“Axız sat`ın
örmezler”–qıpçaq versiyası.
Qədim
türklərdə insanların ictimai mənşəyi, sosial
statusu ilə bağlı olduqca maraqlı zahiri təzahürlər
var idi. Bunlar
özünü geyimdə, saç düzümündə,
silahda, məişət əşyalarında və s. büruzə
verirdi. Əslində indi də belədir.
Üzük taxmağın, hətta onu hansı barmağa
taxmağın, yaxud qadınların qaşlarını necə
düzəltmələrinin və s. öz xüsusi mənası
var. Sosial-ictimai mənşəyi və statusu müəyyənləşdirən
belə ünsürlərdən biri də saç idi. Qədim türklər həmişə uzun saç
saxlayarlardı. Uşaqlar yeniyetmə
yaşlarına çatdıqda isə, qızlar oğlanlardan
fərqlənsin deyə, qızların saçlarını
hörərdilər. Hətta bəzi
hallarda qızla-oğlanı “deyikli” elan etmək
üçün valideynlər uşaq vaxtı onların
saçlarının ucunu bir-birinə hörər, bir növ
talelərini bir-birinə bağlamış olduqlarını
bildirərdilər. Bu, əslində, indi də
Azərbaycanda mövcud olan filankəsin qızı ilə
filankəsin oğlu deyiklidir, yaxud beşikkəsməsidir ənənəsinin
qədim variantı idi. Konkret halda, yəni
tədqiq etdiyimiz mahnının mətnindən də
görünür ki, aşiqin məşuquna qovuşmaq
ümidi yoxdur. Məşuqə onun
üçün əlçatmazdır. Onların
saçı heç vaxt bir-birinə hörülməyəcək,
tale ulduzları heç vaxt birləşməyəcək.
Mahnıdakı həzin kədər və
ürək sızıldadan qəm də elə bu
ümidsizlikdir.
Novobeşevli qıpçaq
Trandafilovun dedikləri
İzahımızı
gücləndirmək üçün yenə 1800-cü illərdə
Ukraynanın Novobeşev (Novobeşev- rusca yeni və
qıpçaqca beş ev söz birləşməsindən
əmələ gəlmiş toponimdir) məntəqəsində
yaşayan xristian qıpçaq İ.L.Trandafilovun dilindən
qeydə alınmış bir şeiri diqqətə təqdim
edək.
Todora edim de, - oldum Todur,
On et`i
yıl da çoban yürdüm.
Siya sat`ımı
ördürmedim,
Xızlığımı
da bildirmedim.
Şeirin müasir ədəbi
dilimizə uyğunlaşdıraq:
Todora idim, oldum
Todur.
On iki il
çoban getdim
Sarı saçımı
hördürmədim,
Qız
olmağımı bildirmədim.
Şeir
hansısa səbəbdən mərhumiyyətlərə
düçar olmuş Todora adlı bir qızın dilindən
yazılıb.
Bu qız özünü Todur kimi təqdim edərək
çoban işləyir və bu illər ərzində
saçlarını oğlan kimi kəsdirir, onu
hördürmür ki, qız olduğu bəlli olmasın.
Bu şeir yuxarıda saçla bağlı
dediyimiz sosial-mədəni statusun bir sübutudur. Deməli, saçın ucunun hörülməsi,
yaxud, ümumiyyətlə, hörülüb-hörülməməsi
ilə bağlı aşiqin narahatçılığı əsaslı
imiş. Eyni zamanda, “saçın ucun
hörməzlər” misrası ilə “səni mənə verməzlər”
misrası arasında birbaşa əlaqə var imiş. Mahnının illərlə bizə gizli qalan sirlərindən
birini beləcə açmış olduq. İkinci
sirr isə mahnının qıpçaq versiyasının
ikinci bəndinin birinci misralarındadır.
“Sarı Gəlin”in başqa bir sirri, yaxud nə
üçün səkkiz qat...
Axız, saçın set`iz
xat
T`es birisin, bizqe sat.
Yəni,
Ay qız, saçın səkkiz
qat
Kəs birisin bizə sat.
Bu nə deməkdir? Niyə məhz
səkkiz qat, böyük ehtimalla qat dedikdə səkkiz
hörük nəzərdə tutulur. Bəs
bu səkkiz nədir? Niyə indi də bəzi
kəndlərimizdə hələ də qızların
saçını səkkiz hörük hörürlər.
Şüuraltı yaddaşla bizə diqtə
edilən bu adəti hələ də qorumağa bizi vadar edən
nədir?!
Səkkiz
hörük və ya səkkiz qata keçmədən öncə
elə bayrağımızdakı səkkizguşəli
ulduzdan başlayaq. Lap elə istəyirsinizsə, xalı və
kilimlərimizdə olan səkkizguşəli naxışlara
diqqət edək. Bunların
hamısının bir mənası var. Bu da Oğuz xanın
24 oğuz boyuna dünyanı zəbt etmək üçün
verdiyi xəritənin koordinatları, istiqamətləridir.
O gündən bu günə qədər yaşayaraq, nəhayət,
bayrağımızda özünə yer tapıb. Bu səkkiz istiqamət 4 cəhəti şərq, qərb,
şimal, cənub və bunlar arasında olan 4 yarımcəhəti
simvolizə edir. Dolayısı ilə
türklərin dünya üzərində hakimiyyətini
simvolizə edir. Bu səkkiz qat, yaxud səkkiz
istiqamətin məhəbbət müstəvisinə transfer
edilməsinin mənası isə sevdiyinin ürəyinə
hakim olmaq mənasındadır. Yəni, sənin
qəlbinin tək hakimi mən olmaq istəyirəm. Burada məndən başqa heç kəsə yer
olmamalıdır, mənasındadır. Göründüyü
kimi, sevdiyi qızın saçları aşiqin məhəbbət
dünyasıdır və bu dünyanın təkbaşına
hakimi olmaq da onun arzusudur.
Mahnının
üçüncü kilid nöqtəsi isə artıq
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, nəqarətdə Sinan
sözünün anan, yaxud nənən sözü ilə əvəz
edilməsidir ki, bunu da izah etdik.
Sarı Gəlinin sarı olması simvolikdir, yoxsa həqiqət?!
İzah edilməsi
vacib olan düyün nöqtələrindən biri də
mahnıda təsvir olunan qəhrəmanın Sarı Gəlin
adlandırılmasıdır. Niyə Sarı Gəlin?
Burada sarı simvolik rəngdirmi, simvolikdirsə
nəyi izah edir? Yoxsa elə qəhrəman
sarışın olduğu üçün Sarı Gəlin
adlandırılır. Araşdırmalarımız
belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,
biz cəsarətlə, tərəddüd etmədən,
Sarı Gəlinin ailəsinin qıpçaq ailəsi kimi qəbul
edək. Poleves (qıpçaq)
sözünün mənası da elə sarı deməkdir.
Deməli, böyük ehtimalla, sarı
sözü elə Sarı Gəlinin dəri piqmentasiyası ilə
(dərisinin rəngi) bağlıdır. Bu
versiyanı qüvvətləndirmək üçün bir
daha hadisənin, hekayənin yaşandığı məkana üz
tutaq. R.Altunay gəzdiyi obaların Corux
çayı boyunca yerləşdiyini qeyd edir. Bəs Corux nə deməkdir? Onun
qıpçaqlarla bir əlaqəsi varmı? Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, “Corux”
bir hidronimdir. Yəni, çay
adıdır. Lakin bir qədər daha diqqətlə
yanaşsaq, bu sözün əgər belə demək
mümkündürsə, etno-hidronim olduğunu görə bilərik.
Corux, çorlar, şorlar və Azərbaycan toponimləri...
Tarixçilərin
və türkoloqların ümumi qənaəti belədir ki,
çorlar yaxud şorlar hun-qıpçaq tayfalarıdır. Bu tayfaların yəni,
çorların yaxud şorların adı ilə bağlı
istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə,
istərsə də Sibirdə və Rusiya Federasiyasının
ən müxalif yerlərində çoxlu sayda toponimlər
var. Çor və şor sözünün fərqli tələffüzü
isə oğuz qıpçaq ləhcəsindəki fonetik dəyişmə
ilə bağlıdır. Məsələn, Azərbaycanın
mərkəzində və şərqində oğuzlar
üstünlük təşkil etdiyi üçün
şüyüd kimi tanıdığımız bitkiyə elə
şüyüd deyirlər. Qərbində
yəni, Gəncəbasarda isə hun-qıpçaqların nəsilləri
üstünlük təşkil etdiyi üçün
şüyüdə çüyüd deyirlər. Bu
canlı nümunədən də göründüyü kimi,
rus türkologiya elmində şorlar kimi tanınan və
hazırda Novosibirskdə yaşayan və sayları 2 min olan
şorlar özlərinə çor, yaxud “çor
kıjı” deyirlər. Deməli, Corux
çayının adı da qıpçaq çorlarla
bağlıdır. Azərbaycanda isə bu
söz şor şəklində işləndiyi
üçün Naxçıvan Muxtar Respublikasının
Şərur rayonunun adında və Şirvan mahalının
adında kök olaraq iştirak edir. Yerli şərurlular
öz rayonlarının adını Şəril (Şor+il) kimi tələffüz edirlər. Bu şoreli (Şor El) mənasını verir və
rayonun adı da etnonimdir. Şirvan
sözündə də şor komponenti vardır. Burada da şor kök kimi iştirak edir.
Şor+van (yəni Şirvan) burada şor yenə
şorların etnik adı Van isə “Dədə Qorqud”
dastanında işlədilən ban sözünün fonetik
deformasiyaya uğramış formasıdır. Dastanda
ağ-ban evlərdən bəhs edilir. Ban arxaik mənada
yaşayış yeri, məskəni, hazırkı mənada
isə evin örtüyü, üstü mənasında
işlədilir. Şorlarla bağlı,
başqa bir etnonim isə yuxarıda qeyd etdiyimiz R.Altunayın
rast gəldiyi Əlinin mahalının adıdır. R.Altunay Əlinin Oxçu kəndindən olduğunu
bildirir. Biz isə bu kəndin tarixi Qərbi
Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikasının)
Amasiya rayonunda olduğunu qeyd etmişdik. Amasiya
rayonunda Şörəil adlı mahal var idi və bu mahal
Sarı rəngi digər dastanlarımızda...
Hələliksə
sarı rəngi ilə bağlı dastanlarımıza
müraciət edək. Bütün türklərin ana dastanı
olan “Dədə Qorqud” dastanımızda boylardan biri “Qanlı
Qoca oğlu Qanturalı” boyudur. Elə
buradaca tarixçilərimizə və ədəbiyyatçılarımıza
bir irad tutmağı lazım bilirəm. Dastandakı
boy Kanqlı Qoca oğlu Kanq Turalı
adlandırılmalıdır. Elə
orijinalda da belədir. Kanqlar isə türk
boyudur və hazırda Azərbaycanda kəngərlilər kimi
tanınırlar. Ancaq mən Almatı şəhərində
özünü kanq kimi tanıyan canlı kanqla (posportunda
qazax yazılıb)
“Danışməndnamə” dastanında xristian
qıpçaqlar
“Hər bir xalq
öz milli mədəni yaddaşı qədər
mövcuddur, yaxud Akdamar erməni kilsəsidirmi?” adlı məqaləmizdə
Trabzonda çarlıq qurmuş xristian qıpçaqlardan bəhs
etmiş, onların hökmdarlarının adının Tadik
olduğunu və bu ada Orxan-Yenisey abidələrində,
Göytürk mətnlərində də rast gəlindiyini
vurğulamışdıq. Hətta “Danışməndnamə”
dastanından sitat gətirərək bu xristian
qıpçaqların yunanlarla bərabər Aybastı
yaylasında (indiki Ordu şəhəri
yaxınlığında, Türkiyədə) səlcuqlu sərkərdəsi
Məlik Danışmənd Qaziyə qarşı
vuruşduğunu, birləşmiş qıpçaq-yunan
ordusuna rəhbərlik etdiyini bildirmişdik.
“Oğuz Xan” dastanında
qıpçaqların anası necə təsvir edilir?
Gəlin elə
buradaca başqa bir dastanımıza müraciət edərək
qıpçaq və sarı rəngi arasında olan
bağlılığı aydınlaşdırmağa
çalışaq. Bu mötəbər mənbə “Oğuz
Xan” dastanıdır. “Dastanda qeyd edilir ki,
bir gün Oğuz Xan meşədə ov edərkən birdən
gölün ortasında bitmiş ağacın koğuşunda
bir qız görür. Qızın
gözü göydən daha göy, saçları sarı, dəniz
kimi dalğalı, dişləri inci kimi idi. Oğuz Xan bu qızla evlənir. Dastanı
davam etdirmədən dərhal mövzumuza aid olan məqamlara diqqət
edək. Deməli, mavi gözlü,
sarışın qız ağac koğuşunda oturmuşdu.
Bu koğuş sözünün arxaik
türkçəmizdəki forması “qapuçuq”dur. Bütün tarixçilər və türkoloqlar da
qıpçaq sözünün məhz “qapucuq”, yəni
koğuş sözündən törəndiyini mübahisəsiz
qəbul edirlər. Deməli, ilkin mənbədən
başlayaraq qıpçaqlar sarı rəngi ilə
bağlı olublar. Çünki
saçları və sifətləri sarışın idi.
Elə ruslar da qıpçaqlar ilə
rastlaşanda onları bu keyfiyyətlərinə görə
sarışın (poloves) adlandırıblar. Sarı Gəlin də qıpçaq qızı
olduğu üçün sarışın idi və mənsub
olduğu kökün keyfiyyətlərini
daşıyırdı. Yəni, burada
abstarktizmə ehtiyac yoxdur. Sarı Gəlin
Günəş zad deyil. Elə indi də
türk kişilərinin çox sevdiyi sarışın
gözəldir.
“Sarı Gəlin” ermənicə necədir?!
Yaxşı, bəs “Sarı
Gəlin”ə sahib çıxmaq istəyən ermənilər
heç özlərinə sual vermirlərmi ki, nəyə
görə bu mahnını türkcə yazıblar?! Axı hər xalqın yaradıcılıq nümunəsi
öz dilində olur. Bu suala qoy ermənilər
və onları müdafiə edənlər cavab versinlər.
Çünki bu cavab necə olsa da sadəcə
absurd olacaq.
Biz isə ermənilərin
əvəzindən də zəhmət çəkib
onların dilində Sarı Gəlinin necə olduğunu dəyərli
oxucularımızın diqqətinə
çatdıracağıq. Ermənilər (haylar)
sarıya- “değn” deyirlər, gəlinə isə “hars”.
Əgər çox xoşları gəlirsə, gedib özlərinə
“değn hars” mahnısı yaratsınlar.“Sarı
Gəlin” isə bizimdir!
Elə indi də mahnılarımız təhrif edilir
Əslində
bu gün də mahnılarımızın sözləri
müğənnilərimiz tərəfindən çox
hallarda təhrif olunaraq oxunur. Təəssüflə
qeyd etməliyik ki, “İrəvanda xan qalmadı” adlı xalq
mahnımız əvvəllər İrəvanda xal qalmadı
şəklində təhrif edilirdi. İndi
isə çox hallarda “Qarabağda xal qalmadı” kimi oxunur.
Bu qətiyyən yolverilməzdir. Çünki xalq mahnıları konkret tarixi şəraitdə
yaranmaqla dövrün hadisələrini özündə
lokalizə edir və informasiya mənbəyi rolunda
çıxış edir. Məsələn,
“İrəvanda xan qalmadı” mahnısı İrəvan
xanlığının süqutunu və oradakı dəhşətli
köçü özündə əks etdirir. Sonralar da bir başqa aşıq sevgilisinin
köç etməsini, özü üçün şəxsi
müstəvidə faciə sayaraq onu İrəvan
köçünün faciəsinə bənzədir.
“Gilavar”ı havası üstündə
aşıqlarımızın oxuduğu mahnının
sözləri aşağıdakı kimidir:
Ay ağalar, gedənə
bax, gedənə
Məni
gözü yaşlı qoyub yar gedir.
Yüklənibdir qəflə,
qatır barxana
Elə bil ki,
külli İrəvan köçür.
Bütün
bunlar olduqca maraqlı və xüsusi tədqiqat tələb
edən mövzulardır. Ona görə də,
milli-mədəni sərvətlərimiz olan, mənəvi
dünyamızın bütün atributlarına, o cümlədən,
mahnılarımıza olduqca həssas yanaşmalı,
onları təhrif etməməli, yeri gəldikcə izahedici
fikirlər söyləməklə yaddaşımızı təzələməliyik.
Əks halda “Sarı Gəlin”
mahnısını izah etmək üçün xüsusi tədqiqat
apardığımız kimi digər
mahnılarımızın da bizə aid olduğunu isbat etmək
üçün bu zəhmətə qatlaşmalı
olacağıq. O da özümüzdə fədakarlıq
və milli təəssübkeşlik tapsaq.
Qeyd: Bu araşdırmanı
tamamlamaq üçün dörd ölkənin Türkiyənin,
Qazaxıstanın, Ukraynanın və Azərbaycanın arxiv
materiallarından istifadə etməli oldum. Qazaxıstanın
Ekonomika və Konsoltinq Universitetinin kitabxanasından qazax
dostlarım mənə dəyərli məlumatlar göndərdilər.
Ancaq bununla yanaşı, axtardığım mənbələri
tapmağıma məncə “Sarı Gəlinin ruhu” kömək
oldu. Əks təqdirdə illərlə
axtarsan belə bəzən lazımi məlumatı əldə
edə bilmirsən. Bu dəfə isə
sanki axtardıqlarımın özü gəlib məni
tapırdı. Ruhun şad olsun qıpçaq
qızı SARI GƏLİN!
Hikmət BABAOĞLU,
Əməkdar jurnalist
Yeni Azərbaycan.- 2011.- 8 yanvar.- S.6-7.