Azərbaycan-Aİ: strateji əməkdaşlığın yeni modelinə doğru

(II yazı)

Qlobal miqyasda geosiyasi proseslərin dinamikası sürətlə dəyişir. Meydana narahatlıq yaradan ciddi problemlər çıxır. Həmin kontekstdə Avropa İttifaqının (Aİ) müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrlə münasibətlərinin perspektivləri məsələsi aktuallaşır. O cümlədən, Azərbaycanla bu təşkilatın əlaqələrinin taleyi üzərində düşünməyə dəyər. Baş verən proseslər göstərir ki, Bakı Aİ ilə münasibətlərini bərabərhüquqlu tərəfdaşlar kimi inkişaf etdirməkdə israrlıdır. Bununla bağlı yeni əməkdaşlıq proqramının hazırlanması məsələsi maraq doğurur. Həmin istiqamətdə Azərbaycan-Aİ əlaqələrinin inkişafının Cənubi Qafqazda hansı dəyişikliklərə səbəb ola biləcəyi üzərində düşünməyə dəyər.

Brüssel-Bakı xətti: əməkdaşlığın əsas mərhələləri

Bunlar Qərbin aparıcı dövlətlərinin yeritdiyi xarici siyasətdə ortaq bir meyilin mövcud olduğunu deməyə əsas verir. O cümlədən, Avropa İttifaqının geosiyasi kursunda yeni elementlərin varlığından bəhs etmək olar. Aİ-Azərbaycan münasibətlərinə də qlobal geosiyasi trendlərin Avropa dövlətlərinin xarici siyasətinə proyeksiyalaşmış incəlikləri aspektində yanaşmaq daha doğru olardı.

Əvvəlcə onu vurğulayaq ki, Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında əlaqələr bir neçə mərhələdən keçib. Onlar 1992-1998, 1999-2003, 2004-2008, 2008-2013-cü illəri əhatə edir. Bu 4 mərhələnin hər birinin öz məzmunu, qarşıya qoyduğu məqsədləri və proqramlarının həyata keçirilməsi üsulları olub. 2014-cü ildən isə yeni mərhələ başlayır.

Birinci mərhələdə (1992-1998-ci illər) Azərbaycan üçün əsasən texniki proqramlar hazırlanmışdı. Müxtəlif formalarda ölkəyə maddi-texniki və maliyyə yardımları edilirdi. Burada “MDB ölkələrinə Texniki Yardım” (TACIS) proqramını, “Avropa-Qafqaz-Asiya Trans-Nəqliyyat Dəhlizi” (TRACECA) layihəsini və “Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi”ni (TƏS) qeyd etmək olar. Bu proqramlar Azərbaycanda əsasən iqtisadi islahatların aparılmasına, demokratiya və insan hüquqlarının dəstəklənməsinə və s. xidmət edib.

Həmin mərhələdə məqsəd kimi qarşıda başlıca olaraq Azərbaycanın sosial-iqtisadi, energetik, nəqliyyat və mədəni sahələrdə yeni səviyyəyə keçməsi qoyulmuşdu. Avropa İttifaqı bu proqramlarla bir növ postsovet məkanında hansı ölkələrdə dövlətçiliyin uğurlu alına biləcəyini “test edirdi”. Göstərilən maddi, maliyyə və texniki yardımlar ünvanlı idi. Eyni zamanda, birinci mərhələdə Avropa ilə Qafqaz və Mərkəzi Asiya arasında etibarlı nəqliyyat dəhlizi yaradılması nəzərdə tutulurdu. Bu mərhələdə Azərbaycanda sabitlik yaradıldı, iqtisadi islahatlar həyata keçirildi.

İkinci mərhələ 1999-2003-cü illəri əhatə edir və “Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi”nin qüvvəyə minməsi ilə başlayır. Həmin sənəd tərəflər arasında münasibətlərin hüquqi bazasını təşkil edir. Burada siyasi dialoq, insan hüquqları, ticarət, investisiya, sosial, mədəni və başqa sahələrdə əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi əsas məqsədlərdən biri olub. Bu mərhələdə əməkdaşlıq növbəti səviyyəyə qalxıb. Aİ ilə Azərbaycan bərabərhüquqlu tərəfdaşlar kimi əlaqələrini inkişaf etdiriblər.

Həmin dövrdə Aİ-nin fəaliyyətində siyasi və təhlükəsizlik aspektləri üstünlük təşkil etməyə başladı. Bu bağlılıqda təşkilat əməkdaşlıq etdiyi ölkələri üç qrupa böldü. Birinci qrupa Aİ-yə üzv olmaq tələblərini ödəyənlər, ikinciyə üzvlüyə potensial namizədlər, üçüncü qrupa isə “yaxın qonşular” daxil edilmişdi. Göründüyü kimi, Aİ faktiki olaraq tərəfdaşlıq etdiyi dövlətlərə fərqli yanaşırdı. Sonrakı proseslər göstərdi ki, bu, düzgün strategiya deyil. O cümlədən, Azərbaycan-Aİ əlaqələrinin təcrübəsi burada bir çox incəliklərin nəzərə alınması zərurətini ortaya qoydu. Bu, əməkdaşlığın 3-cü və 4-cü mərhələsində özünü daha çox büruzə verməyə başladı.

2004-cü ildə Avropa İttifaqına daha 10 ölkənin üzv olması ilə əlaqədar təşkilat Avropa Qonşuluq Siyasəti (AQS) adlı proqram həyata keçirməyə başladı. Bu sənəd faktiki olaraq qurumun qonşu ölkələrlə əməkdaşlığına yeni məzmun gətirməli idi. Azərbaycan üçün də 3-cü mərhələ 2004-cü ildən başlayır və 2008-ci ilə qədər davam edir. Bu mərhələdə Aİ əməkdaşlıq etdiyi ölkələri fərqli qruplara bölməyin səmərəsiz olduğunu dərk etdi. AQS-ə daxil olan dövlətlərin “üzv ola bilən” və “üzv olmaya bilən” kimi fərqli qiymətləndirilməsi reallıqda süni təsir bağışladı. Aİ potensial olaraq həmin ölkələrin hər birinin təşkilata daxil olmaq imkanının olduğunu nəzərə almağa başladı.

Bu mərhələdə siyasi, inzibati və iqtisadi islahatları bir-birinə uyğun şəkildə aparmaqla Aİ ilə inteqrasiyanı dərinləşdirmək əsas hədəf kimi müəyyənləşdirilmişdi. Burada demokratiya, insan hüquqları və davamlı inkişafın təşviqinə üstünlük verildi. Bunlarla yanaşı, 3-cü mərhələdə enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi istiqamətinə də xüsusi diqqət yetirilirdi. Bir sıra beynəlxalq layihələrin fəal iştirakçısı olan Azərbaycan həmin məsələnin həllinə öz töhfələrini verdi. Mədəniyyətlər və dinlər arası dialoqun təşkili işində Bakının xüsusi yeri vardı. Bütün bunlar ölkənin Aİ dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrinin və ticarət dövriyyəsinin sürətli inkişafı ilə müşayiət olunurdu.

2009-cu ildə Aİ-nin “Şərq tərəfdaşlığı” təşəbbüsünü qəbul etməsi ilə Azərbaycanla əlaqələrin inkişafında növbəti mərhələ başlandı. Bu, 2009-2013-cü illəri əhatə edir. Onun başlıca xüsusiyyəti “Şərq tərəfdaşlığı” proqramına daxil olan ölkələrlə vahid əməkdaşlıq formatının tətbiq edilməsindədir. Burada əsas hədəflər assosiasiya sazişlərinin bağlanması, azad ticarət zonalarının yaradılması, vizaların tədricən liberallaşdırılması və Aİ-nin enerji təhlükəsizliyinin gücləndirilməsi istiqamətində daha dərin əməkdaşlığın həyata keçirilməsindən ibarətdir.

Bu mərhələdə Aİ-Azərbaycan əlaqələrində ciddi irəliləyiş oldu. Demək olar ki, bütün sahələr üzrə tərəflər arasında əməkdaşlıq yeni səviyyəyə qalxdı. Xüsusilə, enerji təhlükəsizliyi sahəsində Azərbaycan nəhəng təşəbbüslərlə çıxış etdi. Təkcə TANAP və TAP layihələrini xatırlamaq kifayətdir. Bu enerji layihələrinə ölkəmiz 50 milyard ABŞ dolları həcmində sərmayə qoymağı planlaşdırır. Artıq bu istiqamətdə konkret addımlar atılır. Hazırda Aİ ticarət və iqtisadiyyat sahələri üzrə Azərbaycanın əsas tərəfdaşıdır. Hətta bir sıra konkret sferalarda Avropa İttifaqı ABŞ, Türkiyə və Rusiyanı da ötüb keçib.

Dördüncü mərhələ əvvəlkilərlə müqayisədə daha çox dramatik proseslərlə yadda qalıb. Məsələ bundadır ki, son bir neçə ildə qlobal geosiyasətə ciddi təsir göstərən hadisələr baş verib. Burada ilk növbədə Ukrayna ətrafında gedən gərgin geosiyasi mübarizəni vurğulamaq lazımdır. Bunun nəticəsində assosiativ üzvlük məsələsində problemlər meydana gəlib. Azərbaycanın da bu məsələ ilə bağlı öz mövqeyi vardır.

Yeni strategiya: əməkdaşlıqda strateji modernləşmə modeli

Ölkə Prezidenti İlham Əliyev assosiativ üzvlüyün dəqiq anlayışının olmadığını vurğulayıb. Konkret desək, assosiativ üzvlük bərabərhüquqlu tərəfdaşlıq prinsipinə uyğun gəlmir. Digər tərəfdən, İlham Əliyev açıq bildirib ki, “istənilən inteqrasiya prosesinə əlavə üstünlüklər qazanmaq üçün getmək lazımdır”.

Assosiativ üzvlük çərçivəsində isə məsələnin bu tərəfi aydın deyil. Həmin səbəbdən Azərbaycan özü fərqli əməkdaşlıq modeli təklif edib. Prezident İlham Əliyev vurğulayıb ki, strateji tərəfdaşlığı nəzərdə tutan proqram maraqlı olardı. Azərbaycan rəhbərinin bu təklifini Aİ qəbul edib və bəzi informasiyalara görə, təşkilat Strateji Modernləşən Tərəfdaşlıq (SMT) adlı proqram hazırlayır.

Söhbət faktiki olaraq yeni əməkdaşlıq formatından gedir. Aİ Avropa Qonşuluq Siyasətinə keyfiyyətcə yeni çalar gətirməli olur. Regionun lider dövləti kimi Azərbaycan bərabərhüquqlu və strateji olaraq inteqrasiyanı nəzərdə tutan əməkdaşlığa üstünlük verir. Buraya siyasi islahatlar və Aİ-yə uyğunlaşma; təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq və məsləhətləşmələr; ticarət və biznes mühiti; enerji, ətraf mühit və nəqliyyat; insanlar arasında əlaqələr kimi məqamlar daxildir.

Göründüyü kimi, Azərbaycan bir tərəfdən cəmiyyətin bütün sahələri üzrə modernləşməni yeni səviyyəyə qaldırır, digər tərəfdən də qlobal geosiyasətin sürətlə dəyişən dinamikasına uyğun xarici siyasət yeridir. Bu prosesi rəsmi Bakı tam müstəqil aparır. Hesab edirik ki, indiki mərhələdə Azərbaycanın Aİ siyasətinin əsasını bu prinsip təşkil edir.

Bu aspektdə aşağıdakı fikirlə razılaşmaq olar: “...Azərbaycan üçün əlverişli imkanlar vəd edən, amma eyni zamanda, ciddi təhlükə mənbəyi olan “coğrafiya, neft və geosiyasət” amilləri böyük məharətlə əlaqələndirilərək biri digərini tamamlayacaq formada vahid strategiya əsasında həyata keçirilmiş, uzunmüddətli dövr və perspektiv gələcək üçün hazırlanmışdır ki, zaman keçdikcə onun bəhrələri daha aydın şəkildə ölkəmizin beynəlxalq miqyasda əldə etdiyi uğurlarında və sürətli inkişafında özünü göstərməkdədir”.

Qlobal geosiyasi dinamika müstəvisində Bakının Aİ ilə strateji modernləşmə kontekstində əməkdaşlıq modelinə üstünlük verməsinin ciddi əhəmiyyəti vardır. Bunu yuxarıda qısaca təhlil etdiyimiz dünya geosiyasi trendlərinin məzmunu kontekstində aydın görmək mümkündür. Kifayət qədər mürəkkəb və ziddiyyətlərlə zəngin olan geosiyasi mühitdə hansısa təşkilatın təsiri altına düşmək xeyli dərəcədə risklidir. Digər tərəfdən, böyük güclərin bir-biri ilə amansız mübarizə apardığı şəraitdə bu cür seçim səmərəli nəticələr verməz. Lakin məsələ bundadır ki, müstəqilliyini əldə etmiş ölkənin kənar təsirlərə məruz qalmaması üçün uğurlu xarici siyasət kursu qurmaq lazımdır. Cənubi Qafqazda bunun öhdəsindən yalnız Azərbaycan gələ bilib.

Strateji modernləşmə modeli bütün bunlara görə Azərbaycan-Aİ münasibətlərində növbəti mərhələ ola bilər. Bu modelin nümunə kimi digər ölkələr tərəfindən də qəbul edilməsi mümkündür, çünki müasir dünyanın geosiyasi mühitində müşahidə edilən trendlərin məzmunu təsdiq edir ki, əməkdaşlıqda iqtisadi, energetik, nəqliyyat, mədəni sahələrdə təhlükəsizliyin təmin edilməsinin optimal modeli vacib məsələlərdəndir. Bu istiqamətdə ilk addımı Azərbaycan ata bilib.

Kamal AdıgözƏlov

Yeni Azərbaycan.-2014.- 5 iyun.- S.6.