İLHAM ƏLİYEVİN ÇOXVEKTORLU GEOİQTİSADİ SİYASƏTİNİN NÖVBƏTİ UĞURLARI

II məqalə

Avrasiya Birliyi ideyasının mahiyyəti və təşəkkülü

Avrasiya ideyası keçmiş SSRİ məkanında sivilizasiyaların struktur mürəkkəbliyini əks etdirən bir ideya kimi formalaşıb. Mahiyyət etibarilə bu konsepsiyanın əsasında Avrasiya coğrafiyasının Avropadan fərqli, müstəqil sivilizasiya kimi mövcudluğu dayanır. Məlumdur ki, Avrasiya termini ilk dəfə ingilis coğrafiyaşünası H.Makkinder (1904) tərəfindən irəli sürülmüşdür. Avrasiyaçılıq ideyası isə keçən əsrin 20-ci illərində meydana çıxmış və əsas qayəsi, o dövrdə dünyada gedən proseslərdə Rusiyanın Avropa və Asiyada yerləşən bir dövlət kimi rolu və yerinin müəyyənləşdirilməsi idi. Mahiyyət etibarı ilə bu ideya, tarixə çevrilmiş Rusiya imperiyasının özünəməxsusluğunu əsaslandırmağa xidmət edir və rus fərdiyyətçiliyinin paradokslarını əks etdirirdi. İdeya müəlliflərinin fikrincə, Rusiya yalnız Avropa yox, həm də Asiya, yalnız Qərb yox, həm də Şərqdir. Ona görə də, Avrasiya - mənəviyyat və polietnikliyinə görə Avropadan da üstün olan, L.Qumilyovun dili ilə desək “super etnos” kimi təqdim olunurdu. O dövrün avrasiyaçılarının tezisinə görə Avrasiya üzərində xalqların qardaşlığı ruhu gəzir ki, bunun da əsasında müxtəlif xalqların əsrlərlə təmasları və mədəni qovuşmaları dayanır. Onlar hesab edirdilər ki, Rusiyanı Qərbin “ekspansiya”sından qorumaq, onun özünəməxsusluğunu saxlamaq həyati məsələ qədər vacibdir. Bununla yanaşı, onlar Qərbdən üz döndərməyi deyil, Qərblə əməkdaşlıq etməyi, amma özünəməxsusluğu, Qərbdən fərqli bu coğrafiyada əsrlərlə mövcud olmuş digər din və mədəniyyətləri deyil, məhz pravoslav dinini və mədəniyyətini saxlamağı təklif edirdilər.

Avrasiya fəlsəfəsi Qərbin praqmatikliyindən fərqli olaraq əks təmayüllərə - sinkretikliyə, intuitivliyə, dünyanı vəhdətdə dərk etməyə üstünlük verir. Bəzi müəlliflər tərəfindən “avrasiyaçılıq” və Avrasiya özü bir konsepsiya kimi coğrafi obyekt olaraq Avrasiya materiki ilə məhdudlaşmır. Yəni, birqütblü dünya, vahid dünya dövləti yox, bir neçə qloballaşma zonaları - qütblər təklif olunur ki, bu da mahiyyətcə çoxqütblü qloballaşmadır.

Bu gün qloballaşma birölçülü, birvektorlu proses kimi gedir və mahiyyətcə spesifik Qərb sivil dəyərlərinin universallaşması xarakterini daşıyır. Bu özlüyündə müxtəlif sosial, siyasi, etnik, dini, konfessional, milli dövlət ukladları və sosial-iqtisadi aspektlərin vahid şablona - standartlara gətirilməsini özündə ehtiva edir. Başqa sözlə, söhbət universal hesab olunan vahid modelin - atlantizm paradiqmasının bütün dünyaya qəbul etdirilməsindən gedir. Dünyanın bu gün Qərbin diktəsi və ssenarisi əsasında qurulmaqda olan yeni arxitekturası atlantizmin qələbəsini nəzərdə tutur, heç bir müxalif (alternativ) fikir qəbul olunmur. Bu, iki qütb arasında gərginlik, yaxud rəqabətlik modelindən (Şərq - Qərb, Şimal - Cənub) “mərkəz - əyalət” modelinə keçid deməkdir ki, burada qərb “zəngin şimal”, “qızıl milyard” kimi, qalan dünya isə “əyalət” kimi çıxış edir.

“Avrasiyaçılıq” geniş anlamda birqütblü qloballaşma əleyhdarlarının layihəsidir. Bu ideya birqütblü qloballaşmanı sadəcə inkar etmir, alternativ, əsaslandırılmış çoxqütblü qloballaşma layihəsini təklif edir. Bu ideya sərt “mərkəz - əyalət” modeli əvəzinə, müstəqil, yaxud yarımuxtar və bir-birinə nəzərən açıq olan “böyük məkanlar”dan ibarət planeti nəzərdə tutur. Bu cür məkanlar kimi dövlətlərin kontinental federasiyalar şəklində təşkil olunmuş blokları, “demokratik imperiyalar” çıxış edir. Bu kontinental federasiyalar hər biri etnik, mədəni, konfessional və inzibati nöqteyi-nəzərdən mürəkkəb sistem olan çoxqütblü təsisatlar kimi təsəvvür olunur.

Qlobal baxımdan XXI əsrin avrasiyaçılığı “çoxqütblü dünya” layihəsi hesab oluna bilər. Bu ideya qəbul edir ki, Qərbin - Avropa və Amerika sivilizasiyalarının çoxlu sayda cəlbedici müsbət cəhətləri və aspektləri olsa da, onlar ümumilikdə lokal dəyərlər sistemidir və tarixi kontekstdə digər sivilizasiya və sistemlərlə yanaşı yaşamış və yaşamalıdır. Avrasiyaçılıq bu baxımdan dəyər strukturlarının rəngarəngliyini, müxtəlif sivilizasiyaların birgə mövcudluğunu qəbul edir.

1994-cü ildə Qazaxıstan prezidenti Nursultan Nazarbayev Avrasiya ideyasını yenidən gündəmə gətirdi və “Avrasiya Dövlətləri İttifaqı”nın yaradılması layihəsini təklif etdi. Bu layihədə avrasiyaçılıq ideyası yalnız fəlsəfi - kulturoloji deyil, həm də praqmatik nöqteyi-nəzərdən təklif olunurdu. N.Nazarbayevin fikrincə, bərabərlik, könüllülük və praqmatik maraqlara əsaslanan Avrasiya Birliyi XXI əsrdə dünya iqtisadiyyatı və siyasətinin qlobal amilinə çevrilə bilər.

Lakin “Avrasiya məkanı” anlayışına münasibətdə sərhəd müəyyənliyi problemi mövcuddur. Məsələn, prezident N.Nazarbayev, ümumiyyətlə, sırf coğrafi anlamda Avrasiya anlayışını şərh etdiyi halda, Rusiya versiyası əsasən sabiq Sovet imperiyasının ərazisini nəzərdə tutur və s. Bu sıranı xeyli uzatmaq da olar. Amma, hesab edirik ki, sadalananlar ayrı-ayrı qloballaşma zonalarının, yaxud çoxqütblü dünyanın yaranması aspektindən Avrasiya məkanının heç də “ideal” olmadığını ortalığa qoyur.

Potensial imkanları baxımından Avropa İttifaqı ilə müqayisəyə belə gəlməyən Avrasiya Gömrük İttifaqı, eləcə də, onun bir növ varisi olduğu Müstəqil Dövlətlər Birliyi həm geosiyasi, həm də geoiqtisadi maraqlar müstəvisində hər hansı bir effekt verə biləcək real məzmunlu fəaliyyətdən məhrum olan bir qurumdur.

Azərbaycan - Avrasiya Birliyi münasibətlərinin real məzmunu

Müasir dövrdə Azərbaycanın Avrasiya ideyasına münasibəti, hər şeydən əvvəl, bu Birliyə daxil olan ölkələr tərəfindən bəzi prinsipial müddəaların əməli baxımdan nəzərə alınması ilə şərtlənir. Məsələn, məlumdur ki, Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının məlum 4 qətnaməsində, Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün tanınmasına və işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərinin qeyd-şərtsiz azad edilməsi tələblərinə baxmayaraq, Ermənistan Respublikası hal-hazırda işğalçılıq siyasətini davam etdirməkdədir.

Eyni zamanda, mövcud geosiyasi situasiya ölkəmizin milli təhlükəsizlik maraqlarına tam cavab vermir. Halbuki, Avrasiya inteqrasiyasının inkişafı ilk növbədə ölkələr, millətlər arasında BMT-nin qəbul etdiyi normalara uyğun olaraq sülh, təhlükəsizlik, xeyirxah qonşuluq münasibətlərinin bərqərar olmasına əsaslanmalıdır. Yəni, Avrasiya məkanında əməkdaşlığın inteqrasiya yönümlü inkişafı, hər şeydən əvvəl, qonşu ölkələrin milli təhlükəsizliyinin gözlənilməsinə və bütünlükdə regionun və hər bir ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisinə xidmət etməlidir. Təbii ki, bütün bunların təmin olunmadığı şəraitdə tam məzmunlu inteqrasiyadan və onun yarada biləcəyi əlavə üstünlüklərdən danışmağa belə dəyməz.

Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, Avrasiya Birliyinə aparan yolun birbaşa Gömrük İttifaqından başlanması da ən azı anlaşılmazlıq doğuran bir məsələdir. Klassik yanaşmaya görə, Gömrük İttifaqı o halda effektiv fəaliyyət göstərə bilər ki, əvvəla, sözügedən məkanda Azad Ticarət Zonası qərarlaşmış olsun; ikincisi, üzv ölkələr arasında qarşılıqlı iqtisadi tamamlama real məzmun kəsb etsin; üçüncüsü, faydanın və gəlirlərin gerçək mahiyyətli ekvivalent bölgüsünə şərait yaratsın və s. Bunların heç biri mövcud deyil. Digər tərəfdən, ölkə ərazisinin 20 faizinin işğal altında saxlanıldığı, bir milyondan çox vətəndaşımızın öz doğma torpaqlarında qaçqın və məcburi köçkün olduğu bir şəraitdə Azərbaycanın Gömrük İttifaqına qoşulması mahiyyətcə dövlətimizə və xalqımıza nə verə bilər - sualının yeganə cavabı - birmənalı olaraq heç nə.

Beləliklə, Azərbaycan tam haqlı olaraq, Avrasiya Birliyinə daxil olan ölkələrlə (Ermənistan istisna olmaqla) bütün istiqamətlərdə və sahələrdə (siyasi, iqtisadi, ticari, mədəni, humanitar və s.) ikitərəfli əlaqələrinin genişləndirilməsinə və şaxələndirilməsinə üstünlük verir. Bu mövqe ölkə rəhbəri cənab İlham Əliyevin çoxşaxəli inteqrasiya siyasətinin əsas vektorlarından birini ifadə etməklə, III “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində də tam mənası ilə nümayiş etdirildi.

“Şərq Tərəfdaşlığı” Sammiti Azərbaycanı Avropaya milli maraqların tələb etdiyi qədər yaxınlaşdırdı

“Şərq Tərəfdaşlığı” çərçivəsində keçirilən III Vilnüs Sammitinə Azərbaycan digər tərəfdaş ölkələrdən fərqli olaraq konkret məqsədlərlə qatılmışdı. Əvvəlcədən bəyan edildiyi kimi, assosiativ üzvlük məsələsi Azərbaycan üçün müzakirə predmeti deyildi, əsas məsələ Aİ ilə Azərbaycan arasında qarşılıqlı əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsinə şərait yaradan sadələşdirilmiş viza rejiminin tətbiqinə dair xüsusi Sazişin bağlanması idi. Azərbaycanın bu mövqeyi, Sammitdə Ukraynanın Aİ-yə assosiativ üzvlük məsələsinin baş tutmaması və Ermənistanın həmişə olduğu kimi yenə də gözlənilmədən “öz mövqeyini” tam mənası ilə dəyişməsi - Avropa İttifaqına assosiativ üzvlükdən imtina edərək, Gömrük İttifaqına (Gİ) daxil olacağını bəyan etməsi ilə əlaqədar olaraq Aİ və Gİ arasında yaranan son dərəcə gərgin situasiya şəraitində ən düzgün və milli maraqlarımıza tam uyğun olan siyasi gediş idi. Təsadüfi deyildi ki, cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən sərgilənən bu mövqe həm Aİ, ABŞ, həm də Gİ və bu proseslərdə maraqlı olan digər ölkələr tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Hadisələrin sonrakı gedişi, xüsusilə, Sammitdən az sonra “Şahdəniz 2” müqaviləsinin uğurla imzalanması bu mövqenin son dərəcədə düzgün olduğunu əyani şəkildə sübut etdi.

Sadələşdirilmiş viza rejiminə keçidi Azərbaycan Aİ münasibətlərində keyfiyyətcə yeni mərhələnin başlanğıcı hesab etmək olar. Sadələşdirilmiş viza rejiminə keçidin 2014-cü ilin sentyabr ayına qədər qüvvəyə minməsi nəzərdə tutulur ki, bununla da bu sahədə indiyə qədər mövcud olan süni maneələr, bürokratik yanaşmalar, vaxt itkisi və s. tam aradan qaldırılacaq, vizaların alınması proseduru asanlaşacaq və sadələşdiriləcək, viza rüsumlarının qiymətləri xeyli dərəcədə aşağı endiriləcək və vizaların alınması üçün tələb olunan müddət iki dəfəyə qədər qısaldılacaq.

Yekun Bəyannamə niyyətlərin ciddiliyindən xəbər verir

“Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində Avropa İttifaqı və tərəfdaş ölkələrin liderləri tərəfindən imzalanan yekun Bəyannamə, qəbul edilən qərarların və qarşıya qoyulan vəzifələrin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini və niyyətlərin son dərəcə ciddi olduğunu təsdiq edir. Bəyannamədə qeyd olunur ki, son iki il ərzində “Şərq Tərəfdaşlığı” Proqramının müxtəlif sahələrində - viza rejiminin sadələşdirilməsi, nəqliyyat, enerji, təhsil və gənclər, ətraf mühit, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı və s. istiqamətlərdə böyük irəliləyişlər əldə olunmuşdur. Tərəfdaş ölkələrin əhalisi üçün vacib olan əməkdaşlıq əlaqələri bundan sonra da davam etdiriləcək.

Birgə Bəyannamədə Avropa İttifaqı və “Şərq Tərəfdaşlığı” ölkələri strateji baxımından mühüm sahələrdə sıx əməkdaşlıq əlaqələrini davam etdirmək qətiyyətini xüsusi bəyan ediblər. Gələcək illər üçün qarşıya qoyulan məqsədlər demokratiyanın inkişafı, insan haqlarına hörmətlə yanaşılması və hüquq sahəsində islahatların davam etdirilməsini əhatə edir. Əsas diqqət müvafıq ölkələrlə assosiasiya sazişinin həyata keçirilməsinə yönəldiləcək. Liberal viza rejiminin ciddi şəkildə inkişafı da proqramın gündəmində ön sıralarda qalacaq. Enerji təhlükəsizliyi qarşılıqlı olaraq gücləndiriləcək və qarşılıqlı enerji əlaqələri yenidən təşkil olunacaq ki, bunlar da tərəfdaş ölkələrin tədricən Aİ-nin enerji bazarına inteqrasiya olunmasını təmin edəcəkdir.

Avropa İttifaqı “Şərq Tərəfdaşlığı” Proqramının üzvü olan ölkələrə Cənub Qaz Dəhlizinin inşasını, Ukraynanın qaz - nəqliyyat sisteminin modernləşdirilməsini və vahid enerji bazarının yaradılmasını davam etdirməyi vəd etmişdir.

Avropa İttifaqının “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində gözlədiyi bütövlük alınmadı

Sammitin ziddiyyətli nəticələrinə baxmayaraq, onun transregional proseslərin sonrakı inkişafına və konfiqurasiyasına şübhəsiz ki, böyük təsiri olacaq. “Şərq Tərəfdaşlığı” Proqramı çərçivəsində Aİ - nin tərəfdaş ölkələrindən olan Ukrayna, Belarus, Moldova, Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan Sammitə formal olaraq vahid platforma ilə qoşulsalar da, oradan müxtəlif parametrli geosiyasi və geoiqtisadi nəticələrlə ayrıldılar.

Ermənistan və Belarus Sammitdə “formal qonaq” qismində iştirak etmişlər və onlarla bağlı heç bir sənəd imzalanmamış, heç bir mühüm bəyanat verilməmişdir. Gömrük İttifaqına qoşulmağı bəyan etdikdən sonra, Ermənistan artıq Avropa İttifaqında, ümumiyyətlə, Qərbdə ciddi və etibarlı tərəfdaş kimi qəbul edilmir. Ermənistan bu qərarı ilə özünün mövqesizliyini ortaya qoyaraq, sərbəst olaraq ciddi siyasi və strateji qərarlar qəbul etmək iqtidarında olmadığını bir daha sübut etdi. Artıq Aİ-nin daxilində bu ölkə ilə “Şərq Tərəfdaşlığı” çərçivəsində əməkdaşlığa yenidən baxılması prosesinə başlanılmışdır.

Gürcüstan və Moldova Aİ ilə assosiasiya və azad ticarət zonası haqqında sazişi imzalamış, bununla da Aİ-yə inteqrasiya yolunda mühüm addımlar atmışlar. Bununla yanaşı, Gürcüstan Avropa İnvestisiya Bankı ilə infrastrukturların inkişafına 30 milyon avro məbləğində güzəştli kreditin ayrılması barədə saziş imzalamışdır.

Aİ-nin Ukrayna ilə planlaşdırdığı və artıq əvvəlcədən elan etdiyi assosiasiya haqqında tarixi saziş isə imzalanmadı. Ekspertlərin fikrincə, bu saziş nəinki Ukraynanın tarixində ən genişmiqyaslı beynəlxalq hüquqi sənəd idi, həmçinin Aİ-nin üçüncü ölkələrlə imzalayacağı ən böyükhəcmli beynəlxalq müqavilə idi (sənədin ümumi həcmi min səhifədən çoxdur).

Ukraynada baş verən sonrakı hadisələr problemin geosiyasi ağırlığından irəli gəlir və siyasi faktorların digər amillər üzərində üstün olduğu zaman nələrin baş verə biləcəyini açıq nümayiş etdirir. Demək olar ki, Ukrayna yenidən siyasi gərginliyin ağır dövrünə qədəm qoymuşdur ki, bu da birmənalı olaraq ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına və imicinə olduqca mənfi təsir göstərəcək.

Azərbaycanın Sammitdəki düşünülmüş mövqeyi və strateji modernləşən tərəfdaşlıq

Ukraynada daxili siyasi böhranın dərinləşməsi, Gürcüstan və Moldova ilə sazişlərin az effektiv olması, Ermənistanın açıq-aşkar hörmətsizliklə Aİ-dən uzaqlaşdırılması fonunda Azərbaycanın Avropa İttifaqının III “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində iştirakının nəticələrini Prezident İlham Əliyevin geoiqtisadi praqmatizmə əsaslanan çoxvektorlu xarici siyasətinin növbəti uğuru kimi qiymətləndirmək olar. Milli maraqların aliliyi, xarici siyasi amillərin daxili sosial-iqtisadi və humanitar tərəqqiyə istiqamətləndirilməsi Prezident İlham Əliyevin xarici siyasətinin təməl prinsiplərini təşkil edir. Bərabərhüquqlu, daxili işlərə qarışmamaq, qarşılıqlı hörmət və etibarlı tərəfdaşlıq prinsipləri, bu siyasətin ölkələrarası sivil münasibətlərin formalaşmasında əsas dayaqları kimi çıxış edir.

Bu prinsiplər öz real nəticələrini Azərbaycanın müxtəlif beynəlxalq təşkilatlarda iştirakında, dünyanın 57 ölkəsində səfirliklərin açılmasında, ikitərəfli dövlətlərarası münasibətlərin fəal olaraq şaxələndirilməsində təcəssüm etdirir. Andiçmə mərasimində Prezident İlham Əliyevin dediyi kimi: “Azərbaycan ilə əməkdaşlıq etmək istəyənlərin sayı artır. Azərbaycan dünyada öz prinsipial mövqeyi ilə seçilir. Azərbaycan etibarlı tərəfdaş kimi tanınır”.

Məhz əldə edilmiş tarixi nailiyyətlər və Prezident İlham Əliyevin xarici siyasət doktrinasının artıq dünyada qəbul edilməsi sayəsində 155 ölkənin dəstəyi ilə Azərbaycan BMT Təhlükəsizlik Şurasına üzv seçilmişdir.

Bu gün Azərbaycan iqtisadi inkişaf potensialına və milli resurslarına görə faktiki olaraq Cənub Qafqaz regionunun lider ölkəsinə çevrilmişdir. Azərbaycan Avropa və Asiyanın nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizlərinin və neft-qaz ixracatı marşrutlarının üzərində yerləşir. Ölkənin dünyada önəmli rol oynayan dövlətlərlə geosiyasi və geoiqtisadi münasibətlərinin taktikasının düzgün müəyyənləşdirilməsi, neft - qaz ixracı marşrutlarının şaxələndirilməsi və səmərəli istifadəsinin təşkili, xarici aləmlə mövcud nəqliyyat - tranzit əlaqələrinin genişləndirilməsi, dünyada yeni - yeni satış bazarlarının axtarılması və mənimsənilməsi onun 2020-ci ilədək reallaşdıracağı əsas geoiqtisadi və strateji vəzifələri sırasına daxildir. Bu məqsədlə xarici aləmlə Azərbaycanı birləşdirən transmilli və ölkədaxili strateji tranzit-nəqliyyat infrastrukturlarının, neft-qaz kəmərlərinin yenidən qurulması, buraxılış və daşıma gücünün bir neçə dəfə artırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Rəsmi məlumatlara görə, hazırda 34 beynəlxalq transmilli şirkət və 16 nüfuzlu dövlət Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Xəzər regionundakı nəqliyyat-kommunikasiya dəhlizi və ixrac kəmərlərinin çəkilişi, yenidən qurulması və s. layihələrə qoşulmuş, onların reallaşmasında iştirak edirlər.

Bu layihələrdən ən vacibləri artıq tam gücü ilə işləyən Bakı-Tbilisi -Ceyhan (BTC) əsas neft və Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTƏ) qaz kəmərləri, eyni zamanda, Avropa Birliyinin TRACECA layihəsı çərçivəsində yenidən qurulmuş və bərpa edilmiş Transqafqaz nəqliyyat -kommunikasiya dəhlizi (“İpək yolu”) və tikilməkdə olan Bakı - Tbilisi - Qars dəmir yolu layihəsidir. Bu kəmərlər və nəqliyyat - kommunikasiya dəhlizləri təkcə Azərbaycanın deyil, bütün regionun geosiyasi vəziyyətini köklü şəkildə dəyişmiş, bölgə ölkələrinin müstəqilliyinin gücləndirilməsi, iqtisadiyyatının, sosial həyatının, ölkədaxili milli-vətəndaş birliyinin, siyasi plüralizm, vətəndaş cəmiyyəti və demokratik dəyərlərin inkişaf etdirilməsində və ən əsası, regional, beynəlxalq enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynamaqdadır.

Şübhəsizdir ki, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin beynəlxalq hüquq normaları və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanması əsasında ədalətli həll edilməsi ölkəmizin xarici siyasətinin prioritet istiqamətini təşkil edir. Prezident İlham Əliyev Öz çıxışlarında, bəyanatlarında münaqişənin indiyədək həll edilməməsinin əsas səbəblərini məhz, xarici amillərlə izah edir: “Əfsuslar olsun ki, bu illər ərzində münaqişə həllini tapmamışdır. Bunun başlıca səbəbi Ermənistanın riyakar siyasətidir, qeyri - konstruktiv mövqeyidir və əfsuslar olsun ki, beynəlxalq birliyin, bu məsələ ilə bilavasitə məşğul olan tərəflərin biganəliyidir”.

Gələcəkdə iqtisadi amillərdən daha da geniş istifadə etmək Prezident İlham Əliyevin xarici siyasətinin strateji prioritetidir: “...iqtisadi amildən istifadə edib dünyada daha çox dost qazanmaq xarici siyasətlə bağlı prioritet məsələlərdən biridir”.

Fikrimizcə, Azərbaycanın III “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində iştirakını və onun nəticələrini məhz bu kontekstdən və ilk növbədə, Azərbaycanın geoiqtisadi maraqları prizmasından dəyərləndirmək vacibdir. Mübaliğəsiz demək olar ki, son 10 ildə Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan transregional məkanda geoiqtisadi liderə çevrilmişdir. Əsası Ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan iri beynəlxalq enerji, nəqliyyat, informasiya-kommunikasiya və infrastruktur layihələrinin müvəffəqiyyətlə reallaşdırılması, ölkənin geostrateji mövqeyinin üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi, multikulturalizm ideyasının uğurla həyata keçirilməsi ölkəmizin qısa tarixi müddət ərzində geoiqtisadi və geohumanitar mərkəz, stabil, dinamik inkişaf məkanı kimi tanınmasına imkan yaratmışdır.

Bütün bunların nəticəsində bu gün Azərbaycan istər siyasi, istərsə də iqtisadi cəhətdən dünyanın heç bir ölkəsindən asılı olmayan bir dövlətdir. O, özünü bütün mənalarda tam təmin etmək iqtidarındadır və inteqrasiya proseslərinə qoşulmaqda əsas məqsədi əlavə üstünlüklər əldə etməkdir. Bu mənada Azərbaycanın III “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitində və sammitdən sonrakı proseslərə münasibətdə sərgilədiyi mövqe təqdirəlayiqdir. Azərbaycanın həm Aİ, həm də Gömrük İttifaqına üzv olan ölkələrlə bir-çox sahələrdə əlaqələrinin inkişafına diqqət çəkən ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyev açıq şəkildə bildirmişdir ki, “...Azərbaycan xeyli müddətdir ki, Aİ ilə bir çox istiqamətlərdə kifayət qədər effektli əməkdaşlıq edir. Biz həm energetika, həm iqtisadiyyat, həm də nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın səviyyəsindən razıyıq.

...Ölkənin qarşısında Aİ yaxud Gömrük İttifaqına daxil olmaq üzrə seçim dayanmayıb. Gömrük İttifaqı ilə aramızda çox fəal ikitərəfli münasibətlər var. Qarşılıqlı mal dövriyyəsi artır və ümumilikdə, siyasi əlaqələr yüksək səviyyədədir. Bizim qarşımızda hansısa seçim, alternativ məsələləri heç zaman dayanmayıb. Biz həm Gömrük İttifaqı, həm də Avropa İttifaqının üzvləri ilə əməkdaşlıq edirik”.

Avropa İttifaqının III “Şərq Tərəfdaşlığı” Sammitinin başlıca nəticələrindən biri də Azərbaycanın geostrateji və geoiqtisadi çəkisinin əhəmiyyətli dərəcə artması olmuşdur. Prezident İlham Əliyevin enerji diplomatiyasının tarixi nailiyyəti olan XXI əsrin müqaviləsi adlandırılan “Şahdəniz 2” Sazişinin imzalanması respublikamızı Aİ üçün irimiqyaslı strateji tərəfdaşa çevirdi. “Şərq Tərəfdaşlığı” Proqramına daxil olan ölkələrin yerləşdiyi subregionda geosiyasi proseslərin konfiqurasiyasının kəskin surətdə dəyişilməsi və eyni zamanda, Azərbaycanın geostrateji təsirinin yüksəlməsi ölkəmiz üçün Aİ ilə gələcək əməkdaşlıq sahəsində sərbəst şəkildə yeni təşəbbüslərin və təkliflərin irəli sürülməsinə tarixi zəmin yaranmışdır.

Əlbəttə ki, bu yeni tarixi şəraitin formalaşması Prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən ardıcıl, düşünülmüş, uğurlu inteqrasiya, enerji, nəqliyyat, infrastruktur siyasətinin nəticəsində mümkün olmuşdur. Demək olar ki, Avropa İttifaqının təcrübəsində ilk dəfə olaraq, onun tərəfdaş ölkəyə deyil, tərəfdaş ölkə, yəni Azərbaycan tərəfindən ona əməkdaşlığın yeni formatda davam etdirilməsi təşəbbüsü irəli sürülmüşdür. Bu barədə Prezident İlham Əliyevin prinsipial fikirləri olduqca əhəmiyyətli və praqmatikdir “...Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan və Avropa İttifaqı arasında qarşılıqlı münasibətlərin səviyyəsi yəqin ki, assosiasiyadan daha yüksək formada əməkdaşlıq tələb edir. Və bundan başqa, “assosiasiya” sözü bizim üçün o qədər də məqbul sayılmır. “Assosiativ üzv” - bu necə tərəfdaşlıq deməkdir? Burada dəqiq definisiya yoxdur. Azərbaycan bütün mənalarda, həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan heç kimdən asılı deyil. İstənilən inteqrasiya prosesinə əlavə üstünlüklər qazanmaq üçün getmək lazımdır. Və hələlik biz assosiasiya layihəsi çərçivəsində bunu görmürük... Əgər digər əməkdaşlıq formaları, məsələn, strateji tərəfdaşlıq olarsa - əlbəttə ki, o zaman biz bunu müzakirə edə bilərik...”.

Həmin bəyanatdan iki həftə sonra Avropa İttifaqının Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Malena Mard Bakıda Xəzər-Avropa inteqrasiya klubunun iclasında Azərbaycan və Avropa İttifaqı strateji-iqtisadi əməkdaşlığının yeni səviyyəyə qalxdığını bildirmişdir. Onun sözlərinə görə, hazırlanan Strateji Modernləşən Tərəfdaşlıq (Strategic Modernisation Partnership) haqqında Saziş ikitərəfli iqtisadi münasibətlərin inkişafında yeni mərhələ olacaqdır. Aİ rəsmisinin fikrincə, assosiativ əməkdaşlıq haqqında saziş və yeni proqram bir-birini tamamlayacaqdır.

Strateji Modernləşən Tərəfdaşlıq (SMT) proqramı hərtərəfli xarakter daşıyır və aşağıdakı istiqamətləri özündə ehtiva edir: siyasi islahatlar və Aİ-yə uyğunlaşma; təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq və məsləhətləşmələr; ticarət və biznes mühiti; enerji, ətraf mühit və nəqliyyat; insanlar arasında əlaqələr. Proqramda Azərbaycan iqtisadiyyatının qeyri - neft sektorunun inkişafına xüsusi yer verilmişdir. Beləliklə, 2014-cü ili Azərbaycanın Aİ üçün müstəsna geoiqtisadi tərəfdaşa çevrilməsinin başlanğıc ili kimi qiymətləndirmək olar. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, SMT proqramı Aİ tərəfindən yalnız Azərbaycan üçün hazırlanır və əməkdaşlığın bu formatı indiyə qədər heç bir dövlətlə münasibətlərdə tətbiq olunmamışdır.

Azərbaycanın Aİ ilə əməkdaşlığının yeni formatı Prezident İlham Əliyevin iqtisadi diplomatiyasının tarixi nailiyyəti və uğurudur. Bütün beynəlxalq ekspertlər Azərbaycanın Aİ - yə ardıcıl, planlı və addım-addım aparılan inteqrasiya sıyasətinin səmərəliliyini qeyd edirlər. Rəsmi mövqe ondan ibarətdir ki, iri neft-qaz resursları ilə zəngin olan Azərbaycan etibarlı geostrateji tərəfdaş kimi özü üçün manevr sərbəstliyini qoruyub saxlayır və bu proseslərdə ilk növbədə öz milli maraqlarını rəhbər tutaraq, onları qlobal və regional proseslərlə uzlaşdırır.

SMT sazişinin imzalanması və onun reallaşdırılması nəticəsində Azərbaycan öz beynəlxalq nüfuzunu və reytinqini yeni keyfiyyət səviyyəsinə qaldıracaq, milli dövlət maraqlarına heç bir zərər gətirmədən əlavə üstünlüklər, preferensiyalar və dividendlər verən unikal əməkdaşlıq modelini əldə edərək Yeni Ölkə Statusunu qazanacaqdır.

Azərbaycanın seçimi bütövlükdə dünyanın özüdür

Məlum olduğu kimi, hazırda çoxlu sayda ölkələr dünya məkanında öz mövqelərini, bu və ya digər inteqrasiya qruplaşmalarında iştiraklarını resursların, gəlirlərin bölgüsü və yenidən bölgüsü, rəqabət qabiliyyətliliyin yüksəldilməsi kontekstində nəzərdən keçirirlər. Fikrimizcə, bu yanaşma, faktiki olaraq, müstəqil Azərbaycanın geoiqtisadi strategiyası və siyasətində daha parlaq nəzərə çarpır və effektiv surətdə tətbiq edilir. Geoiqtisadi liderə və regional mərkəzə çevrilmiş Azərbaycanın qarşısında hər hansı bir inteqrasiya seçimi dilemması dayanmır.

Qeyd edildiyi kimi, bu məsələlər Prezident İlham Əliyevin geoiqtisadi düşüncəsinin prioritet təşkil etdiyi xarici siyasət prinsiplərinin əsasında nəzərdən keçirilir. Azərbaycan Avropa İttifaqının mühüm strateji tərəfdaşıdır, Avropa ölkələrinin enerji təhlükəsizliyində müstəsna rol oynayır. Məhz bu inteqrasiya vektoru çərçivəsində əməkdaşlıq ölkəmizə başlıca geoiqtisadi üstünlüklər və qazanclar gətirmiş, xeyli maliyyə-investisiya resursları toplamağa imkan vermiş və bundan sonra da verəcəkdir. Bunlarla yanaşı, Azərbaycan MDB məkanında da etibarlı və mühüm tərəfdaş kimi qəbul edilir. Buna konkret misal olaraq, Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin ötən ilin avqust ayında ölkəmizə səfəri və iqtisadi sahədə əməkdaşlığa dair bir sıra sənədlərin imzalanması Azərbaycanın geoiqtisadi rolunun artmasını bir daha təsdiq edir.

Yaxın perspektivdə Azərbaycanın geoiqtisadi gücü artacaq, bununla da başlıca xarici siyasət problemi olan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli istiqamətində yeni üfüqlər və təsir imkanları yaranacaqdır. Prezident İlham Əliyevin sözlərilə desək: “Xarici siyasətlə bağlı təşəbbüslərimiz, eyni zamanda, bizim iqtisadi imkanlarımızı da artırır. Çünki hazırda Azərbaycanın iqtisadi inkişafı, o cümlədən, xaricə qoyulan investisiyaları ilə də bağlı olacaqdır. Belə olan halda dünyada nə qədər çox dostlarımız olsa, bizim iqtisadi inkişafımız o qədər də uğurlu olacaqdır”.

Azərbaycan mühüm regional investora, beynəlxalq əmək bölgüsünün transformasiyası və beynəlxalq iqtisadiyyatın strukturunun yenidən qurulmasında fəal iştirakçıya çevrilir. Azərbaycanın geoiqtisadi əlaqələrinin dərəcəsi artır, coğrafiyası şaxələnir və müvafiq olaraq geoiqtisadi nüfuzumuzun arsenalı güclənir. Avropa İttifaqı ilə viza müqaviləsini imzalayaraq Azərbaycan, Avropaya milli maraqlarımızın - Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həll edilməsi, Cənubi Qafqazda geoiqtisadi liderliyin möhkəmləndirilməsi maraqlarının tələb etdiyi qədər yaxınlaşdı.

Beləliklə, Azərbaycanın milli ideyasının geoiqtisadi proyeksiyası istənilən situasiyada, qarşılıqlı əlaqələrin istənilən formada qərarlaşmış, yaxud qərarlaşacaq konfiqurasiyasında dövlət müstəqilliyini və milli maraqların ən ali dəyər kimi qəbulunu və toxunulmazlığını əsas şərt keyfiyyətində ortalığa qoyur.

Bu anlamda coğrafi istiqamətindən asılı olmayaraq, real məzmunlu inteqrasiya proseslərinə qoşulma yalnız plüralist konsepsiya çərçivəsində baş tuta bilər. Yalnız bu konsepsiya çərçivəsində, bir tərəfdən dövlət müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, digər tərəfdən isə inteqrasiya proseslərində daha rasional formada iştirak etmək mümkündür.

Eyni zamanda, məlumdur ki, həm Aİ, həm də Avrasiya Birliyi inteqrasiya blokları kimi konfederativ dövlət quruculuğu yönümlüdürlər və təbii ki, plüralist konsepsiya bu anlamda keçərli deyildir.

Digər tərəfdən, geoiqtisadi mövqe seçimi və inteqrasiya (sözügedən qruplaşmalar çərçivəsində) eyniyyətə gətirilir. Bu, o deməkdir ki, həm Aİ, həm də Avrasiya Birliyi problemə sırf geosiyasi mövqedən yanaşır. Geoiqtisadi mövqe sərgilənməsinin mütləq inteqrasiya ilə tamamlanacağı deyilən bir zərurət yoxdur.

Cənab Prezidentin dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan özünü, öz gələcəyini Avropa ailəsində görür. “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasında da hədəflənən əsas məqsədlərdən biri məhz Avropa dəyərləri bazasında inkişaf etmiş ölkəyə çevrilməkdən ibarətdir.

İnkişafın keyfiyyətcə yeni mərhələsinə keçidin sistemli xarakter kəsb etməsi Avropa ilə qarşılıqlı əlaqələrin sıxlıq və effektivlik dərəcəsindən birbaşa funksional asılılıqdadır. Cəmiyyətin sosio - mədəni və sosio - iqtisadi tipinin dəyişməsi, postindustrial təsərrüfat sisteminin qərarlaşması inkişaf etmiş Avropanın bu gün əldə etdiyi nailiyyətlərindən geniş surətdə istifadəni qaçılmaz zərurət kimi ortalığa qoyur. Bu konteksdə anlaşılması müşkül olan məsələ, sözügedən qaçılmazlığın “assosiativ üzv”lüklə bağlanmasıdır. Əgər, söhbət daha sıx əməkdaşlıqdan gedirsə, onda, cənab Prezidentin qeyd etdiyi kimi, strateji anlam daşıyan əməkdaşlıq forması tapmaq o qədər də çətin bir məsələ deyildir.

Digər tərəfdən, Azərbaycan Avropa geoiqtisadi məkanında fəaliyyətdə olan təkrar istehsal tsikllərinə qoşulmaq niyyətindədir. Və bu istiqamətdə kifayət qədər intensiv səciyyəli tədbirlərin həyata keçirilməsinə artıq başlanılmışdır. Aydındır ki, qeyd edilən istiqamət inteqrasiyanın həqiqi məzmununu - mikrosəviyyədə bütövləşməni ortalığa qoyur ki, bu da öz növbəsində dövlət müstəqilliyi üçün heç bir təhdid törətmədən Azərbaycanın “dünya gəlirindən” pay əldə etməsinə və yekun etibarilə geoiqtisadi qütbə çevrilməsinə (dünya çapında) şərait yaradır.

Məhz bu aspektdən “assosiativ üzv”lük tipli primitiv əməkdaşlıq formaları və geoiqtisadi müstəvidə birmənalı olaraq “qapanma” yaradan Gömrük İttifaqı formatlı birliklər Azərbaycanın milli mənafelərinə cavab vermir. Məhz buna görə Azərbaycan - multiliteral əlaqələrin, çoxvektorlu (coğrafi anlamda) münasibətlər sisteminin tərəfdarıdır. Məhz bu cəhəti əsas götürən cənab Prezident “... əlavə üstünlüklər qazanmaq” imkanı verməyən inteqrasiya proseslərinə qoşulmağı məqsədəuyğun hesab etmir.

Beləliklə, ictimai diqqət mərkəzində olan əsas müzakirə mövzularından biri - Aİ “assosiativ üzv”lük, yoxsa Avrasiya Birliyi (Gömrük İttifaqı) tipli seçim deyilən bir zərurət Azərbaycan üçün mövcud deyildir və ümumiyyətlə, sözügedən seçimdən kənarda “durmaq”, üzv-ölkələrlə qarşılıqlı əlaqələri inkişaf etdirmək və dərinləşdirmək daha rasional davranış tərzi kimi qəbul olunmalıdır.

Şəmsəddin HACIYEV,

Milli Məclisin Elm və təhsil

komitəsinin sədri,

i.e.d., professor

Yeni Azərbaycan.-2014.- 1 may.- S.4.