Azərbaycan multikulturalizmi başqa ölkələr üçün örnəkdir

Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi Beynəlxalq Tolerantlıq Gününə həsr edilən virtual “dəyirmi masa” keçirib

Məlum olduğu kimi, hər il noyabrın 16-sı tarixi dünyada Beynəlxalq Tolerantlıq Günü kimi qeyd olunur. Bu günün əsası 1995-ci il noyabrın 16-da qoyulub. Həmin tarixdə UNESCO-nun 185 üzv ölkəsi “Tolerantlıq prinsiplərinin izahı”ilə bağlı sənəd qəbul edib. Beləliklə, hər il bu tarix müxtəlif mədəniyyət və dinlərin planetimizdə birgə yaşamasının mümkünlüyü günü kimi qeyd olunur.

Bu günün önəmini nəzərə alaraq Bakı Beynəlxalq Multikulturalizm Mərkəzi tolerantlığın önəmi, tolerant ideyaların aktuallığı və ölkəmizdə multikulturalizmin ənənələri mövzusunda virtual “dəyirmi masa” keçirib. Virtual “dəyirmi masa”da bu sahə üzrə ixtisaslaşmış 12 beynəlxalq və yerli ekspert iştirak edib. Ekspertlərin hər birinə aşağıdakı suallar ünvanlananıb:

1. Tolerantlıq gününün önəmini necə görürsünüz və sizcə, qeyri-tolerantlığın başlıca səbəbləri nədir?

2. Son dövrlərdə “Tolerantlıq, Multikulturalizm və İnterkulturalizm” ideyalarının aktuallaşmasının əsas səbəblərini nədə görürsünüz?

3. Azərbaycan, İsverçrə və s. kimi çoxtərkibli etnik və çoxkonfessiyalı dini tərkibli ölkələrdə multikulturalizm ənənələri artıq tarixən formalaşmış bir reallıqdır. Siz bu səpkidə yeni reallıqların yaranması perspektivlərini necə dəyərləndirirsiniz?

Cavabları oxuculara təqdim edirik.

Aleksandr Petrovic Bondarev - Moskva Dövlət Linqvistik Universitetinin professoru, Rusiya Yazıçılar İttifaqının üzvü:

1. Beynəlxalq Tolerantlıq Günü beynəlxalq səviyyədə, mədəniyyətlərarası əlaqələr müstəvisində, etnik və dini münaqişələri təhrik edən, neqativ sosial-iqtisadi tendensiyaların yaranması və perspektivlərinin təhlil olunması üçün yeni bir imkandır. Bu cür münaqişələrin sayının artması və coğrafiyasının genişlənməsi bizi onlara qarşı təsirli tədbirlərin görülməsinə vadar edir. Münaqişələrə qarşı preventiv tədbirlər o halda təsirli ola bilər ki, strateji qərarlar qəbul edən hakimiyyət orqanları ictimai və dövlət maraqları arasında balansı təmin edən tədbirlərin fəaliyyət mexanizmi ilə tanış olsunlar.

2. Tolerantlığın, interkulturalizmin və multikulturalizmin əhəmiyyəti zamanın tələbi kimi bizim hər birimizə ünvanlanan sifariş kimidir və gözümüzün önündə genişlənir. Bu tələb etno-konfessiyalar arasında çıxan münaqişələrə reaksiyadır. Şimali Afrikada, Yaxın Şərqdə və Ukraynada baş verən hadisələr əslində ona şahidlik edir ki, hətta yalnız iqtisadi-ticarət məqsədi üçün də insan faktorunun nəzərə alınmaması çoxəsrlik tarixi mədəniyyət ənənələrinə malik olan xalqlar arasında regional vətəndaş müharibəsinə səbəb ola bilir.

3. Uğurla qorunan və dəstəklənən multikulturalizm ənənələri Azərbaycan, İsveçrə, Belçika və Rusiya Federasiyası kimi çoxmillətli və çoxkonfessiyalı ölkələrdə etnik millətlərarası münasibətlərin effektiv həll olunması siyasətinin nəticəsidir. Milli liderlər, hökumət başçıları, siyasi və ictimai xadimlərdən çox şey asılıdır. Onlarda mənfi impulsları öncədən görmək və preventiv tədbirlər hazırlamaq qabiliyyəti olmalıdır. Ölkədaxili iqtisadi, sosial, dini və mədəni siyasət balanslaşdırılmış və gələcəyə dayaq olmalıdır. Söhbət milli azlıqların korporativ maraqlarına xidmət edən siyasətdən getmir, əksinə, hər bir fərdin mədəni kimliyinə verilən təminatdan gedir.

Muxtar İmanov - AMEA-nın müxbir üzvü, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru:

1. Tolerantlıq Gününün qeyd olunması artıq sivil dünyanın və özünü sivil dünyanın tərkib hissəsi sayan ölkələrin mədəni-sosial davranış faktına çevrilib. Sürətlə qloballaşan dünyada ayrı-ayrı xalqların, müxtəlif mədəniyyətlərin, dinlərin və inancların arasında tarixən mövcud olmuş sərhədlər artıq, demək olar ki, yoxdur. Dünyanın məlum məkan-zaman daxilində sürətlə böyüməsinin, əhali artımı nəticəsində xalqların öz tarixi sərhədlərinə sığmamasının, ağır sosial-maddi problemlərin və s. qlobal demoqrafik miqrasiyalar yaratması təbii-bəşəri proses olduğu kimi, bu sosial-stixial ünsürlərin qloballaşma adlanan modeldə birləşməsi də təbii-bəşəri və qarşısıalınmaz prosesdir. Əgər proses sağlam niyyətlərlə nizamlanmasa, onda iri antropogen faktorların (xalqlar, etnoslar, millətlər, nəhəng millətüstü ideoloji qruplar, məzhəblər, təriqətlər və s.) toqquşması qaçılmaz olar. Bu baxımdan tolerantlıq qloballaşan dünyaya ahəng, nizam verən model kimi müasir dünyamızın ən mühüm dəyərlərindən biridir.

2. Dünyanın bəzi bölgələrində qeyri-tolerantlığın mövcud olması yaşadığımız dövrün acı həqiqətidir. Ermənistanda erməni olmayanlara, xüsusən türklərə və azərbaycanlılara qarşı patoloji nifrət, Afrika və Asiyanın bir sıra ölkələrində müsəlmanların dini mənsubiyyətə görə kütləvi şəkildə öldürülməsi, Rusiyada rus olmayanlara qarşı skinhed hərəkatı, Avropada antimüsəlman mərkəzləri, İŞİD hadisəsi və s. tam olmayan siyahının acı faktlarıdır. Biz bəzi bölgələrdə qeyri-tolerantlığın səbəblərini məkan faktorunda görmürük. Özünü sivil adlandıran Avropada ikili standartların tətbiq olunması, faşizm ideyasının zaman-zaman aktuallaşması dünyada heç də mütləq tolerant bölgələrin olmadığını göstərir. Bu cəhətdən qeyri-tolerantlığın səbəbi ictimai şüurun qeyri-bərabər ritmlə inkişafıdır. Dünya, təəssüf ki, tolerantlığı hələ yaşam və mövcudluq normasına çevirə bilməyib.

3. Qeyd edim ki, Azərbaycan cəmiyyətində mövcud olan tolerantlığın “tarixən formalaşmış reallıq” kimi səciyyələndirilməsini və bu tarixi təcrübənin İsveçrə ilə bir sırada təqdim olunmasını müsbət hal sayıram. Doğrudan da, Azərbaycan tarixən tolerant ölkədir. Bunun bir qaynağı etnik, o biri qaynağı dini faktorla bağlıdır. Türk etnosu Avrasiyanın tarixində mühüm rol oynamış etnos kimi dünyaya bir etnik nizam, harmoniya gətirib. Digər tərəfdən, İslam özündən əvvəlki bütün səmavi dinləri haqq dini kimi qəbul edərək, onların daşıyıcılarının hüquqlarını qoruyub. Bu iki faktor Azərbaycanda tolerantlığın tarixi zəminini təşkil edir. Ona görə də tolerantlıq bu ad altında Azərbaycan ictimai düşüncəsində özünə çox asanlıqla yer tutdu. Bu cəhətdən belə hesab edirik ki, İsveçrənin tolerantlıq təcrübəsinin yayılma məkanı məhduddur. İslam ölkələrində isə dini psixologiyanın dominantlığı həmin təcrübənin yayılmasına imkan verməz. Lakin tolerantlığın Azərbaycan modeli İslam dünyasında yayıla bilər və buna xüsusilə İslam Şərqinin çox böyük ehtiyacı var.

Michael Byram - Durham Universitetinin və Luksemburq Universitetinin professoru (Birləşmiş Krallıq):

1. Tolerantlıqla bağlı çoxlu şərhlərin olmasına baxmayaraq, onların əksəriyyəti əhəmiyyətli deyil. Yalnız UNESCO-nun bəyannaməsinə və nəzərdə tutduğu anlayışa istinad edə bilərik. UNESCO-nun nəzərdə tutduğu anlayışda tolerantlıq çoxmədəniyyətlilik şəraitində yaşamanın əsas şərti kimi göstərilir. Ancaq bu, daim çatmağa səy göstərdiyimiz təşəbbüs kimidir. Ayrı-ayrı fərdlər insan qruplarında birləşməyə maraq göstərirlər, çünki onların fikirlərinə görə, bu, daha yüksək status və məna kəsb edir, beləliklə də fərdlər özünü digər insanlara nisbətən daha təhlükəsiz hiss edirlər. İnsanlar özlərini müxtəlif qruplarla, hətta futbol komandaları ilə müqayisə edirlər. Qrupun statusu nə qədər böyük olsa, fərd də özünü daha güvənli hiss edir.

Beləliklə, fərdin öz qrupunu digərindən üstün tutmağa başlaması təbii bir tendensiya yaradır. Bu, qeyri-tolerantlıqdır. Biz bu təbii tendensiyanın öhdəsindən gəlməyə və UNESCO-nun nəzərdə tutduğu kimi, digər qruplara, həmçinin, onların mövcud olma yollarına hörmət və dözümlü olmağa səy göstərməliyik. Biz tolerant olmağı öyrənməliyik və bunun üçün də uşaqlara tolerantlığın öyrədilməsində valideynlərin və pedaqoqların rolu böyükdür. Tolerantlıq hər kəsdən mütəmadi səy tələb edir.

2. Keçmiş dövrlərdə insanların digər qruplarla, xüsusi ilə də digər etnik və milli qruplarda olan insanlarla fərdi, yaxud media vasitəsi ilə əlaqəsi çox zəif idi. Belə ki, öz qrupunu digər qrupla müqayisə etməyə çox az imkanı və ehtiyacı vardı. Bu gün isə mediaya və sosial mediaya geniş inteqrasiya var. Bu isə qeyri-tolerantlığa şərait yaradır, yəni imkan verir ki, fərd “biz sizdən daha yaxşıyıq” desin. Bir sözlə, hər bir qrupda yeni əlaqələr yarandıqca tolerantlıq yenidən təşkil olunmalıdır. Bu isə çoxmədəniyyətlilik mühitində yaşamaq istəyən hər bir insanın qayğısına çevrilir. Ona görə son dövrlərdə siyasətə yeni anlayış daxil olub, “bərabər haqlarla birgə yaşamı təmin edən ləyaqətli ömür”.

3. Hazırda, bəzi dövlətlərdə bu barədə uğurlu təcrübə var. Ancaq bu da doğrudur ki, heç bir dövlət qeyri-tolerantlıqdan tam azad olmayıb. Hətta bir ərazidə yaşayan yerlilər bir-birlərinə qarşı tolerant olsalar belə, həmin əraziyə yeni-yeni miqrant qruplar gəldikcə yenə də tolerantlığa səy göstərməli olacaqlar. Əvvəllər qeyri-tolerant olan yerli qrupların sonradan tolerant olmalarını araşdırmaq çox əhəmiyyətlidir. Bu yolla biz tolerantlığın genişləndirilməsi üçün hansı təşəbbüslər göstərilməsini, hansı sosial və iqtisadi şəraitin yaradılmasını və ya inkişaf etdirilməsini anlaya bilərik. Bu halları öyrənməklə biz daha sonra oxşar və ya fərqli hadisələrdə müsbət təcrübəni yenidən tətbiq edə bilərik.

Robert Mobili - Alban-Udin Xristian dini icmasının sədri:

1. Əsas səbəb konfessiya, etnos, icma, ölkə tərkibində hər hansı bir qrup daxilində dialoqun olmamasıdır. Bu da öz növbəsində dünyanın bir çox ölkələrində və regionlarında qarşıdurmanın və dözümsüzlüyün meydana gəlməsinə gətirib çıxarır. Bu əsasda radikal elementlər, müxtəlif səviyyəli separatçılar və hətta faşist qruplaşmaları baş qaldırır. Tolerantlıq Gününün böyük əhəmiyyəti yalnız etnoslar və konfessiyaları deyil, həmçinin bütövlükdə insanları yaxınlaşdırmaq və onları dialoqa dəvət etməkdir.

2. Fikrimcə, tolerantlıq, multikulturalizm, interkulturalizm, müxtəliflik, çoxobrazlılıq mövzuları və bu mövzuların aktuallığı zamanın tələbidir. Biz xalqların intensiv inteqrasiya etdiyi dünyada yaşayırıq. Dini qrupların toqquşması etnoslar və konfessiyalar arasında gərginlik yaradır, bu isə bir çox acı nəticələrə gətirib çıxara bilər. Bir tərəfdən hərbi münaqişələrin coğrafiyası genişlənir, köhnə, həll olunmamış qaynar nöqtələr yeni partlayış ərəfəsindədir və bu yüksəliş dalğasında yeni radikal elementlər meydana gəlir. Bu səbəbdən bu mövzunun aktuallığı bizim bir çox ortaq nöqtələrə malik olacağımız dialoq və sülhü bərqərar edən modelin tapılmasındadır. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün müxtəlif modellərə ehtiyac vardır.

Müxtəlif etnik və konfessiyalı əhali tərkibinə malik ölkələrdən ibarət müxtəliflik və çoxobrazlılıq dünyasında yaşadığımızdan, hesab edirəm ki, multikulturalizmin və tolerantlığın müəyyən ölkə üçün tətbiq oluna biləcək fərqli modelləri işlənib hazırlanmalıdır. Məsələn, tolerantlığın tarixi köklərinin mövcud olduğu və xalqlar və konfessiyalar arasında ziddiyyətlərin olmadığı Şərq modeli, Qərb modeli, Asiya modeli kimi.

3. Öz polietnik və multikonfessiyalı tərkibi ilə Azərbaycanda multikulturalizmin tarixi kökləri və ənənələri bu gün müəyyən model kimi qəbul edə biləcəyimiz tarixi reallıqdır. Ən parlaq nümunələrdən biri öz tarixi vətənlərində, Qəbələ rayonunun Nic kəndində kompakt halda yaşayan udinlərdir. Dini dözümlülük fenomeni tarixən bizim ortamda müşahidə olunmuşdur və udin icması çərçivəsində kiçik dini tolerantlıq fenomeni hər şeydən öncə, müxtəliflik və çoxobrazlılığın mövcudluğunu təsdiq edən arqumentlər sırasındadır. Azərbaycanlıların ən nəzərə çarpan mədəni dəyərlərindən biri digər dinlərə dözümlülüyün nümayiş olunmasıdır və Azərbaycan Avropa ərazisində dini müharibələrin baş vermədiyi yeganə ölkədir. Bu səbəbdən bir çoxları Azərbaycandakı multikultural mühitdən, çoxobrazlılıq və dini birgəyaşamdan söz edərkən bütün sosial səviyyəni nəzərdə tuturlar. Bu birgəyaşam təhsildə, məişətdə, dildə və etiqadda özünü göstərir. Bu, əsrlərdən bu günümüzə qədər sabit identifikator olaraq mirvarini xatırladan ən yığcam xarakteristikadır. Bütün bunlardan çıxış edərək, bizim modelin digər ölkələrdə tətbiqini mümkün, lazım və vacib arqument hesab edirəm.

Klaus Volf - dinşünas, Almaniya, Augsburg Universitetinin professoru:

1. Mən Beynəlxalq Tolerantlıq Gününün əhəmiyyətini çox mühüm hesab edirəm və fikrimcə, qeyri-tolerantlığın əsas səbəbləri sosial ədalətsizlik və yoxsulluqdur.

2. Son zamanlar İŞİD-ə qarşı aparılan müharibə dini tolerantlığın nə qədər önəmli olduğunu bir daha göstərdi.

3. Mənim öz ölkəmdə, Almaniyada da son on illiklərdə müxtəlif dinlər və müəyyən dərəcədə milli-etnik cəmiyyət də mövcuddur. Ancaq bu günə kimi bu sahəni çox dərindən öyrənməmişik. Biz bu gün Azərbaycanda mövcud olan multikulturalizm ənənələrindən daha çox şey öyrənməliyik.

Səməd Seyidov - professor, Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru:

1. Tolerantlıq müasir dövrdə qəbul olunmuş dəyərlərdən biri kimi ən aktual mövzulardandır. Azərbaycanda Beynəlxalq Tolerantlıq Gününün keçirilməsi bizim ölkəmizdə bu anlayışa olan önəmdən xəbər verir. Bu, çox müsbət addım kimi qiymətləndirilməlidir. Lakin tolerantlıq anlayışının təhlili ciddi və müntəzəm olaraq araşdırma və yanaşma tələb edir. Tolerantlıq düşünülərək təhlil olunmuş qaydalarla qəbul olunmur. Avropada tolerantlıqdan kifayət qədər danışılmasına baxmayaraq, bu gün Avropada bu anlayış öz mənasını itirməyə doğru gedir. Tolerantlığın mənasını düzgün dərk etmək lazımdır. Tolerantlığı “bəyənilməyən insana məcburən göstərilən xoş münasibət”ə bənzədirəm. Bunu dəyər kimi dərk etməklə psixoloji nöqteyi-nəzərdən yanaşaraq deyə bilərəm ki, dözümlülük müəyyən çərçivəyə daxildir. Buna əsasən təhlil etsək, hər bir fərdin psixoloji durumu, mədəni səviyyəsi və düşüncə tərzinə uyğun olaraq millətlərarası etnopsixoloji fərqlər nəzərə alınmalıdır. Tolerantlıq demokratiyanın bilavasitə insanla əlaqəli ayrılmaz bir parçasıdır. Demokratiyanın bir ölkə modeli əsasında digər bir ölkəyə tətbiq edilməsi mümkünsüz olduğu kimi, tolerantlığı da eynilə tətbiq etmək düzgün deyil. Demokratiya və tolerantlıq bir-birinə sıx bağlı olan məsələlərdir. Bu, o deməkdir ki, müxtəlif ölkələrdə inkişafla bağlı gedən prosesləri gözdən keçirmək, milli dəyərləri qoruyub saxlamaq, bunları inqilab yolu ilə deyil, təkamül yolu ilə həyata keçirmək hər iki anlayışa şamil oluna bilər. Bəzi ölkələrdə isə tolerantlıq sadəcə insan davranışı kateqoriyasına aid məsələ kimi təqdim olunduğuna görə dünyanın hər yerində onun tətbiq olunmasına cəhdlər həmişə yaxşı nəticə vermir. Avropada, Norveç, hətta İraq kimi ölkələrdə tolerantlığın birmənalı tətbiqinin müxtəlif qanlı hadisələrə səbəb olduğu bəllidir. Ona görə də, tolerantlıq ümumi bir anlayış kimi hər bir ölkədə xalqın, millətin içərisində özünün təzahür formasını əks etdirməlidir.

2. Təəssüflə qeyd edim ki, zaman keçdikcə dünyada tolerantlıq anlayışı dəyişir. Bunun çoxlu sayda müxtəlif obyektiv və subyektiv səbəbləri var. Yer kürəsində müşahidə olunan əhali artımı, böyüməkdə olan şəhərlər, dünyanın müxtəlif nöqtələrində yaşayan insanların bir-biri ilə rahat şəkildə əlaqə qura bilməsi və geniş aspektdə məlumatlanma imkanları, eyni zamanda, ekoloji problemlərin mövcudluğu, içməli su probleminin gündəmə gətirilməsi, qida məsələsinin çox aktual bir məsələyə çevrilməsi, təhsil sahəsindəki dəyişikliklər, ailədə fərdlərin mövqeyi kimi məsələlərin kəskin şəkildə XXI əsrdə yeni quruluş alması tolerantlıq və qeyri-tolerantlığa təsir göstərən obyektiv səbəblərdir. Subyektiv səbəblərə gəlincə, mədəniyyətlərin qovuşması məsələsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Son dövrlərdə aktuallıq qazanmış mədəniyyətlərin qarşılıqlı təsiri, insanların bir-birinə müdaxiləsi xeyli zamana ehtiyac olmadan baş verir. Dünyanın əksər ölkələrində ingilis dilində danışanların çoxluq təşkil etməsi ingilis dilində yazılmış hər hansı fəlsəfi fikrin hamı tərəfindən dərinliklə başa düşüləcəyi mənasını vermir. Bu, xüsusilə Qərb ölkələrində fərqli ölkələrdən gələn insanların inkişaf etmiş millətlə birlikdə yaşaması mümkün olmadığı üçün miqrantların yaşadıqları ölkələrdə özlərinin “balaca ölkələr”inin yaradılması ilə nəticələnmişdir. Almaniyada yaşayan türklər, Nyu-Yorkda yaşayan və “ChinaTown” yaradan çinlilər, Londonda yaşayan pakistanlılar və yaxud Avropa, Fransa, Serbiya, Rumıniyada yaşayan roman milləti başqa mədəniyyətlə birləşmir, yerli cəmiyyətə, mədəniyyətə qovuşmadan kompakt şəkildə yaşayırlar. Bu, multikulturalizmin və interkulturalizmin özündə gedən proseslərin düzgün təhlil olunmaması, dövlətlər tərəfindən siyasətin düzgün aparılmamasına gətirib çıxarır.

3. Azərbaycan müstəqillik əldə edəndən sonra tolerantlıq sözü bizim ölkəmizdə də işlənməyə başlandı. Lakin biz xoşbəxtik ki, tolerantlıq anlayışına bənzər, ancaq bir pillə yüksəkdə dayanan dəyərlərimiz mövcuddur. Yüksəkdə dayanan dəyərlərimiz öz daxilində tolerantlıq anlayışını kiçildə bilir. Əks təqdirdə, tolerantlıq ya dəyərlərimizi üstələyərdi, yaxud da tolerantlıq bizim dəyərlə konfrantasiyaya girərdi. Mahiyyət və fəlsəfi nöqteyi-nəzərdən dözümlülük anlayışı kimi qəbul edilən tolerantlıq insanın psixologiyasında insanın şəxsi xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Lakin ölkəmizdə mövcud olan dəyərlər qarşılıqlı hörmətə əsasən mövcuddur və qarşılıqlı hörmət çərçivəsində insanlar bir-birilərini başa düşərək qəbul etməyi üstün tuturlar. Bu mənada dünyada qəbul edilən tolerantlıq anlayışı bizim üçün sadə bir şeydir. Bizi tez-tez maraqlandıran suallardan biri də Avropada mövcud olmayan səmimiyyət və ikili standart anlayışıdır. Tolerantlıq ikili standartlara gətirib çıxarır. Sadə yolla izah etsək, qəbul etdiyini daxilən inkar etmək mənasına gəlib çıxır deyə bilərəm. Fikrimcə, nə qədər paradoksal səslənsə də, ikili standartların kökü Avropada olan tolerantlıqdır. İnsanların sayının artımı, informasiya mübadiləsi, Avropada bu məsələlərin aktuallığı kimi baş verən prosesləri idarə etmək üçün dözməkdən başqa, qarşılıqlı hörmət də lazımdır. Ona görə müasir Avropanın içərisində bu dəyərlər və dəyərlərin düzgün təhlil edilməsi ilə bağlı böyük problemlər yaşanır. Biz qarşılıqlı hörmət anlayışını inkişaf etdirməliyik. Onun bir hissəsi olan tolerantlığa da münasibətimizi göstərərək yaddan çıxarmamalıyıq ki, Azərbaycan cəmiyyətində tolerantlıq və qarşılıqlı hörmət yaşayış tərzidir və fikrimcə, biz bu yaşayış tərzinin fəlsəfəsini dünyaya çatdırmalıyıq. Çünki bizim ölkəmizdə tolerantlığın, dini dözümlülüyün, həmçinin qarşılıqlı hörmət anlayışının dövlət səviyyəsində qəbulu bir nümunə kimi də göstərilə bilər. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2011-ci ilin aprel ayının 7-də Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunda “Azərbaycanda milli və dini dözümlülüyün, tolerantlığın yüksək səviyyədə olması artıq faktdır və bu, bizim güc mənbəyimizdir” demişdir.

Yeni Azərbaycan.-2014.- 19 noyabr.- S. 6.