MULTİKULTURALİZMİN ƏDƏBİ-BƏDİİ İRSİMİZDƏ DİNİ ƏKSİ

Polietnik və çoxkonfessiyalı Azərbaycanda tarixən gəlişmiş multikulturalizm dəyərlərinin dini müstəvidə əks-sədasının köklərini də araşdırmaq xeyli maraqlıdır və bunları ədəbiyyatımızın məşhur nümunələrində aydın görürük.

İlk olaraq azərbaycanlıların qəhrəmanlıq dastanları sırasında yer alan ən qədim yazılı abidəsi “Kitabi Dədə Qorqud” obrazlarının həyatında multikulturalizm yaşantılarının necə yer aldığına diqqət edək.

Elə buradaca haşiyə çıxaraq onu vurğulayaq ki, dastandakı qəhrəmanların müsəlman dindarlığı mühafizəkarlıqdan xeyli uzaq bir məzmundadır. Azərbaycanlıların əcdadları ilk müsəlmanların bu cür təqdimatında hətta din xadimləri zümrəsi də yer almır. Qorqud qəhrəmanlarının tapındığı din falçı, pir, molla, imam dini deyil, sözün birbaşa mənasında “Quran”da ifadəsini tapan xalis dindir, Tanrı dinidir. Oğuz türkünün Tanrıyla təması mistik aləmə qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin, guşənişinlərin ibadətinə əks məzmundadır. Bu məzmun sırf həyati müstəvidə və təktanrılığın insan üçün nəzərdə tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir ki, Tanrıdan qəbul görür. Bamsı Beyrək boyunda olduğu kimi: “Ol zamanda bəylərin alqışı alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu”.

Kitabdakı boyların biri “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyudur. Burada əhvalat belə qurulur ki, gənc Qanturalı evlənmək üçün “kafir” qızını - sarı donlu Selcan xatunu, Trabzonun xristian başçısının qızını seçir. Oğuz bəyləri üçün bu dini mənsubiyyət heç bir mənada başqalıq ifadə etmir. Qanturalının gələcək həyat yoldaşında görmək istədiyi yalnız bu keyfiyyətlərdir: “Baba, mana bir qız alı ver kim, mən yerimdən turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç atıma binmədən ol binmək gərək!...” Bunlar digər bir oğuz qəhrəmanı Bamsı Beyrəyin öz nişanlısı müsəlman qızı Banuçiçəkdə tapdıqları ilə eyniyyət təşkil edir. Biri müsəlman oğuz qızı Banuçiçək, o birisi xristian qızı Selcan xatun Azərbaycan oxucusu üçün eyni doğmalıqla tərənnüm edilir.

Qədim azərbaycanlıların cəmiyyətinə multikultural ovqat yaşantılarını gətirən obrazları dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin yaradıcılığında da mühüm yer tutur. Çoxmədəniyyətliliyə yüksək dəyər verilməsi intibah şairi Nizami dühasının mahiyyətindədir. Etiqadca müsəlman olan, beş poemadan ibarət “Xəmsə”si ilə dünya şöhrətli şair bütün bu əsərlərinə Allaha münacatlarla başlayır, Məhəmməd peyğəmbərin tərifini verir və bütün bunlarla bərabər, başqa dinlərə elə bir məhəbbət sərgiləyir ki, bunun təyinatı böyük mənada oxucuya çoxmədəniyyətlilik şüuruna sahiblənməyi bir dəyər kimi təlqin edir.

“Sirlər xəzinəsi” poemasında “Ədalətli və insaflı olmağa dair” söhbətdə şair hökmdarları nəzərdə tutaraq ağıllı, tədbirli, ədalətli olmağın, xalqın gözündə ucalmağın yolunu dinlərdə ifadə olunan ilahi təlimatlara əməl etməkdə görür və deyir:

Dini sevib qorumaq

sənin borcundur hər gün,

Bu yolda can qoyublar

haqsevərlər haqq üçün.

Maraqlıdır ki, bu misraların ardınca şair peyğəmbərlər içində nümunə kimi İsa Məsihi xatırladır:

Hər kəs ki, İsa kimi duyub, sevib insanı

İnsafı sayəsində tutub cümlə cahanı.

İsa Məsihi müsəlmanlar Tanrı elçilərindən biri kimi qəbul edirlər və bu mənada onun şəninin etiqadlı müsəlman Nizami tərəfindən uca tutulmasını təbii qəbul etmək olardı. Ancaq burada söhbət konkret halda “İsa kimi sevmək”dən gedir və İsa Məsihin sevgi təliminə işarə edilir ki, bunlar daha çox xristian teologiyasında yer alan təlqinlərlə bağlıdır. Dahi Nizaminin multikultural təfəkkürü xristian teologiyasından bəhrələnməyə bilmir.

Nizami öz poeziyasının multikultural təyinatına birbaşa işarə vuraraq yazır:

Hər hücrəyə köçürdüm şeiri, şeriyyəti mən,

Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti mən.

Birdəfəlik tullayıb zünnar ilə xirqəni

Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni.

Bu sətirlərdə Nizami əsərlərinin dinindən asılı olmayaraq hamıya aid olduğunu vurğulayır və bildirir ki, onun yazıları təkcə xirqə geyinən müsəlman sufilər üçün deyil, bellərinə qıldan toxunmuş kəmər - zünnar bağlayan məsihilər-xristianlar da bu poeziyadan faydalana bilərlər.

Nizaminin “Yeddi gözəl” poemasında isə çoxmədəniyyətli mühitin həyati bir mənzərəsi ilə rastlaşırıq. Müəllif yeddi iqlimdən olan fərqli inanc sahibləri qadın tiplərini - hind, rum, slavyan, Məqrib, Xarəzm, Çin, türk qadınlarını hökmdar Bəhramın ətrafında bir araya gətirir və bu qadınlar ona dünyanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş əhvalatları nəql edirlər. Əsəri tədqiq edən müasir araşdırmaçılar burada orta çağ dünyasının kosmik modelinə diqqət çəkir, bu modeldə məkanın yeddi iqlimə bölündüyünü, hər iqlim və hər iqlimdəki ölkənin göyün bir qatına uyğun sayıldığını, yeddi gözəlin də ayrı-ayrılıqda mənsub olduqları iqlimlərə uyğun simvollarla bəzədilmiş saraylarda yerləşdirilməsini qeyd edərək maraqlı qənaətlərə gəlirlər. Qənaətlərdən biri budur ki, əsərin baş qəhrəmanı Bəhramın hər iqlimə aid bilinən ulduzun rəngində geyinərək həmin sarayları ziyarətini kosmik harmoniyaya qoşulmanın simvolu kimi qavramaq lazım gəlir. Əsərdə Bəhramın bir şəxsiyyət kimi kamilləşməsi prosesi də gedir. Və bu kamilləşmənin məhz multikultural mühitdən keçərək baş tutması oxucuda şüuraltı olaraq o fikri möhkəmləndirir ki, ümumən bəşərin real tərəqqisində multikulturalizmin alternativi yoxdur.

Nizaminin bədii təfəkkürü multikulturalizm impulsları ilə yüklü bir məzmunda olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu, öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman-zaman bu ovqatı yaşamalı olurlar.

Nizaminin mütaliə dairəsi də heyrət doğurur. Təkcə elə dini mətnlərin mütaliəsinə gəlincə, müəyyən edirsən ki, etiqadca müsəlman olan şeyx Nizami təkcə “Quran”da təktanrılığın müqəddəs qaynaqları kimi təqdim olunan “Tövrat” və “İncil”i oxumayıb. Bu mənada oxuduqları sırasında kilsə tərəfindən rəsmən qəbul edilməyən erkən xristianlığın apokrifik mətnləri də yer alır. Əsərin girişində yazır:

Daxmada gecənin hörüklərindən,

Yeddi rəng ipəklər toxuyuram mən.

Bu lacivərd küpdən mən də İsatək

İplər çıxarıram hər an rəngbərəng.

“İncil”in bizə çatan dörd variantının heç birində İsa Məsihlə bağlı küpdən rəngli iplərin çıxarılması əhvalatına rast gəlinmir. Əhvalatın təsviri isə apokrifik “İncil” mətnində gedir. O qəbildən olan dini qaynaqların birində ki, bu, rəsmi xristian dini dairələri tərəfindən etibarsız sayılır. Əhvalat İsanın uşaqlıq çağına aiddir. Həmin o apokrifik mətndə qeyd olunur ki, İsa Salem adlı bir boyaqçının dükanına gəlir. Dükanda olan bütün parçaları götürüb içində tünd mavi boya mayesi olan küpün içinə atır ki, onları rəngləsin. Boyaqçı görəndə və düşünəndə ki, bu oğlan ona iş açıb, bütün parçalar bir rəngə boyanaraq korlanıb, hirslənərək İsanı tənbeh edir. İsa isə sakit dayanır və arxayındır ki, küpün içindəki boya parçaların hər birini nəzərdə tutulduğu rəngə boyayacaq. Elə də olur. O, parçaları bir-bir küpdən çıxaranda bunlar tünd mavi rəngini dəyişib möcüzəvi bir şəkildə boyaqçının nəzərdə tutduğu rəngləri alır.

İsa Məsihi azərbaycanlılara doğmalaşdıran digər bir qaynaq dahi şairimiz Məhəmməd Füzulinin “Leyli və Məcnun” poemasıdır. Əsərin əvvəlində Qeysin doğulmasının təsviri var. Təsvir belə verilir ki, yoxdan pak bir oğlan uşağı dünyaya gəlir. Və bu uşağın həm kamil gözəlliyi var, həm də idrakı körpəliyindən İsa kimi kamildir:

Əlqissə, ədəmdən oldu peyda

Bir tifli-müzəkkərü müzəkka.

Xurşid kimi kəmalə qabil,

İsa kimi tiflilikdə kamil.

Sonra təsvir belə davam edir ki, körpə doğulan andan öz halını anlayır. Gələcək aqibətini elə o andan dərk edərək fəryad çəkir. Füzuli körpə Qeysi İsa Məsih kimi danışdırır və müəllifin bu ədəbi priyomu İsanın çağalıqdan dil açıb danışması möcüzəsilə assosiasiya yaradır. Körpə Qeysin dilindən səslənən sözlər İsa Məsihin xristian qaynaqlarında ifadə olunan missiyasına oxşar bir məzmunu obrazlı bir tərzdə ifadə edir. Xristian təliminə görə, Adəmin suç işlətməsilə bəşəriyyət əbədi bir günah içindədir. İsa Məsih insanların günahlarının bağışlanması və onun adıyla saleh əməllərdə bulunaraq əbədi xilasa nail olmaları üçün çarmıxa çəkilmişdir. Körpə Qeys hal diliylə belə deyir:

...Ey cəfaçı dünya!

Bildim qəmini sənin ki, çoxdur,

Qəm çəkməyə bir hərif yoxdur.

Gəldim ki, olam qəmin hərifi,

Gəl təcrübə eylə mən zəifi!

Hər qanda qəm ola, qılma ehmal,

Cəm’ eylə, dili-həzinimə sal!

Həm ver mənə qəm yemək kəmali,

Həm aləmi qəmdən eylə xali!

Beləcə Füzuli İsa Məsihin bütün insanlığın günahlarını öz üzərinə götürməsilə Qeysin dünyanın bütün qəmlərini öz üzərinə götürməsi arasında məhrəm bir paralel aparır. Maraqlı məqam ondadır ki, müsəlman etiqadlı Füzuli bu məqamda müsəlman teologiyası baxımdan bilərəkdən yanlışlığa gedir, çünki İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsi məsələsi “Quran”da qəbul edilməyən bir aqibətdir. Poetik məramını xristian teologiyası prizmasından təqdim edən Füzulinin bu teoloji “yanlışlığı” oxucuya təlqin edilən multikulturalizm ovqatına gözəl bir naxış vurur.

İsa Məsihin xatırladılmasına daha çox Nəsiminin şeirlərində rast gəlirik. Səbəb isə onun hürufilik əqidəsilə bağlıdır. Məsələ bundadır ki, “Quran”da “Tanrının Məryəmə atdığı kəlmə” kimi tanıdılan İsa Məsihə “İncil”də də Tanrı sözü kimi tərif verilir. Nəsimi özünün haqq sözünü Tanrıdan gələn haqq kəlməsi kimi car çəkdiyindən İsanın biri digərinə uyğun bu islam və xristian teoloji təqdimatından yararlanaraq deyir:

Nəsiminin sözü gərçi dəmi-İsadır,

ey münkir,

Sənə kar eyləməz niçün ki,

yoxdur həqqə iqrarın.

Digər bir klassik Azərbaycan şairi, hökmdar, Səfəvilər dövlətinin ilk şahı Xətai bir şeirində dua edərək müqəddəs kitablar arasında fərq qoymadığını baxın necə dilə gətirir:

Həq kəlami sevmişəm,

sureyi-Yasindən mədəd,

Kim,

mənə incili-fürqanın duasından mədəd.

Ey, behəqqi möcizatı verdin ol

Musayə sən,

Kim, mənə Musayi-İmranın

əsasından mədəd.

Azərbaycanlıların multikultural şüuraltısında İsa Məsihin peyğəmbər yeri o qədər məhrəmdir ki, bunun bir nümunəsini on yeddinci əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Rüknəddin Məsud Məsihinin ləqəbində də görürük. O, dövrünün tanınmış şairi olmaqla yanaşı, həm də istedadlı həkim imiş. Bizə gəlib çatan əsəri ana dilində yazdığı “Vərqa və Gülşa” poemasıdır. Araşdırmaçıların yazdığına görə, atası kimi bir müddət şah Abbasın sarayında həkimlik edən Məsihi sonra onun müşaviri olur. Şahla arası dəyəndən sonra Hindistana üz tutur və iyirmi il orada yaşayandan sonra vətəninə qayıdır. Məsihi o zamanın Hindistanında da müəyyən mənada gəlişməkdə olan multikultural bir ortamda fəaliyyət göstərirmiş və tədqiqatçıların yazdığına görə, Hindistanda hakimiyyət sürən türk-moğol şahlarının ağıllı, mütərəqqi siyasətindən, bütün dinlərə eyni gözlə baxmasından razı qalıbmış. Bəziləri şairin “Məsihi” təxəllüsünü onun həkimlik fəaliyyətilə əlaqələndirirlər. O mənada ki, Rüknəddin bu adı İsa Məsihin xəstələri sağaltmasına işarə olaraq götürübmüş. Bununla belə, daha çox şair kimi tanınan bir azərbaycanlının Məsihi (bu söz xalq içində həm də xristian anlamında qavranılır) təxəllüsü hələ o zamanların Azərbaycan toplumlarında başqa dinlərə, xüsusən təktanrılıq dinlərinə doğma münasibətin təbii bir hal kimi geniş yayılmasından xəbər verir.

Azərbaycanlıların multikulturalizmi sonrakı dövrlərin, Rusiya işğalına məruz qaldıqları zamanların da sınağından uğurla çıxdı. O zamanların ki, müsəlmanlar arasında xristianlığın yayılması müstəmləkə üsul-idarəsinin dini-ideoloji istiqamətini müəyyənləşdirirdi. Görkəmli klassiklərimizdən biri Seyid Əzim Şirvani yazırdı:

Demə bu kafər, ol müsəlmandı,

Hər kimin elmi var, o, insandı.

Təkkə-təsəvvüf ədəbiyyatının nümayəndəsi, nəqşibəndi şeyxi, məşhur Mir Həmzə Nigari də öz dindarlığının multikultural mahiyyətini bütün dini şərtiliklərin fövqündə tutaraq şəxsini eşq kilsəsi-dərgahı Məsihə tay tutur:

Halqai-rindanın çalaram nayin,

Giriftaram eşqin, çəkərəm yayin.

Tanımazam məzhəb, bilməzəm ayin,

Kəlisayı-eşqin Məsihasıyam.

Çar Rusiyası dövründə dini ədavətin qızışdırılması ilə Azərbaycan multikulturalizminin sınağa çəkildiyi dövrdə də İsa Məsih şəxsiyyəti Azərbaycanın görkəmli aydınları, sənət adamlarının şüurunda əzəlki doğmalığını saxladı və əsərlərində təbliğ edildi. Bunun ədəbi irsimizdə əksini tapan gözəl nümunələri var. Biri H.Cavidin “Şeyx Sənan” dramındadır.

Şeyx Sənanla bağlı əhvalatda onun şahidi oluruq ki, bu mütərəqqi müsəlman gənci, icma lideri, ətrafındakı insanların sevimlisi olan şəxs xristian din xadimlərinin onu alçaltması qarşılığında tolerantlığa söykənən etiqadını bada vermir və əksinə, elə bir tövr sərgiləyir ki, çoxmədəniyyətliliyin, necə deyərlər, teologiyasından qaynaqlanan bu etiqadın möhtəşəm bir nümunəsini təqdim edir.

Gürcü qızı Xumara aşiq Şeyx Sənan onunla evlənmək müqabilində qızın keşiş atasının ilk baxışdan alçaldıcı görünən şərtlərilə razılaşır: donuz otarır, şərab içir. Papaz çibindən xaç çıxarıb ona verir ki, boynundan assın və dinindən döndüyü beləcə ictimaiyyət qarşısında təsdiqlənsin. Şeyx Sənan xaçı boynundan asır və deyir:

İbn Məryəm asıldı darə, fəqət

Onu təkrarə varmıdır hacət?

Bumu İsanın ərşə meracı?

Bən nəyim şimdi? Canlı dar ağacı...

İbn Məryəm - Məryəm oğlu İsa Məsihdir. Xaçı İsa Məsihin çarmıxa çəkilməsinin simgəsi kimi qəbul edən ənənəvi dinçilərə bu müsəlman icma lideri istehza ilə xatırlatmaq istəyir ki, İsa Məsih bu xaç simgəsilə bağlı tutulan şərtilikdən xeyli ucadadır, xaçı boynundan asmaqla, yəni İsanı bu şərtiliyin səviyyəsinə endirməklə onun meracını, göylərə yüksəlişini anlamırlar. Bu hikməti anlamayan insanlar mahiyyət etibarilə dar ağacları funksiyasını daşıyırlar. Keşişlər onun xaç asmağın mənasız şərtiliyi kontekstində İsa ucalığından danışmasını istehza kimi qəbul edirlər və bunu ona irad tuturlar. Şeyx Sənan isə bu iradı belə cavablayır:

Xayır, onsuz da həzrəti-İsa

Bizcə ən möhtərəm, böyük sima...

Diqqət çəkən bir məqam odur ki, Şeyx Sənanın xaç asmağını öz dindaşları da sinirə bilmirlər. O da pərişan dostlarına deyir ki, asdığı gümüş parçasından başqa şey deyil. Əslində, Şeyx Sənan öz dindaşlarına da din dərsi keçir ki, imanlarını çalışıb şərtiliklərin fövqündə tutsunlar. Bu səhnədə Şeyx Sənan həm öz dostlarından, həm də onu alçaltmağa çalışanlardan ucada dayanır.

Və onu ənənəvi islamın və ənənəvi xristianlığın fövqündə saxlayan səbəb, əslində, multikulturallıq şüuruna impulslar verən monoteizm teologiyasının mahiyyətindən gəlir. Şeyx Sənana təkid ediləndə ki, xaçı boynundan asandan sonra Quranı yandırsın, bu yerdə onun karına gələn yenə də çoxmədəniyyətliliyə təkan vermiş monoteizm məntiqinin ucaltdığı İsa Məsihdir. İsa Məsihi peyğəmbər kimi əziz tutan Şeyx Sənan keşişləri bu məntiqlə də məğlub edir:

Hökmi-Quranı tutmuyan məğrur,

Onu atəşdə yaqmış ədd olunur.

Bir də bihudə etdiyin israr,

Bunda İsa və Məryəmin adı var.

Yuxarıda Azərbaycanda multikultural mühitin sınağa çəkildiyi dövrə işarə etmişdik və şəksiz ki, həmin dövrdə multikultural dəyərləri xələldar etməyə yönəlik müstəmləkəçi çar Rusiyasının “ayır, buyur” siyasəti də aktiv idi. Bu ağır imtahan dövrünün reallıqlarını əks etdirən əsərlər içində dünyada bestsellerə çevrilmiş məşhur bir Azərbaycan romanı da var: “Əli və Nino”. İlk müəllifliyin Stalin repressiyalarının qurbanı olmuş milliyyətcə azərbaycanlı Y.V.Çəmənzəminliyə məxsus olduğuna dərindən inanıram. Bu barədə mübahisələrə toxunmadan diqqəti müsəlman Əli ilə xristian Ninonun sevgi macərası üzərində qurulan romanda Bakıda yaranan multikultural bir mühitin maraqlı təsvirlərinə yönəldərdim. Bu mühitin qəhrəmanları arasında hətta etnik azərbaycanlıların da hamısı müsəlman deyil. Onların biri bəhailik dinini qəbul etmiş məşhur Bakı milyonçusu, neft maqnatı Ağa Musa Nağıyevdir. Romanda Azərbaycanın siyasi elitasına daxil insanların toplaşdığı bir yığıncaqda dövrün gərgin siyasi təlatümlərinə münasibət bildirən bu nüfuzlu şəxs deyir: “Mən yaşlı bir adamam... Gördüklərim, eşitdiklərim məni çox kədərləndirir. Ruslar türkləri öldürürlər, türklər ermənilərlə vuruşurlar. Ermənilər isə bizim kökümüzü kəsməyə can atırlar. İndi biz də ölkəmizdən rusları təmizləməyə çalışırıq. Bunun yaxşı olub-olmadığını bilmirəm. Biz Zeynal ağanın, Mirzə Əsədullanın, Əli Əsədullanın, Fətəli xanın xalqımızın taleyi barədə fikirlərini dinlədik. Mən onların məktəblərimizin, ana dilimizin, xəstəxanalarımızın və azadlığımızın son dərəcə qayğısına qaldıqlarını bilirəm. Bu, pis şey deyil! Amma orada yalnız boş şeylər tədris edilirsə, o məktəb kimə və nəyə lazımdır? Bədəni müalicə edib, ruhu yaddan çıxardan xəstəxananın nə faydası vardır? Bizim ruhumuz Tanrıya doğru getmək istəyir. Düzdür, hər bir millət özünə məxsus bir tanrısı olduğuna inanır. Lakin mənim fikrimcə, keçmiş neçə-neçə uluların diliylə desək, özünü bizə tanıtmış olan Tanrı birdir. Buna görə də mən, eyni zamanda, həm Həzrəti İsaya, Musaya, Konfusiyə, Buddaya və həm də Məhəmməd Peyğəmbərə inanıram. Biz hamımız bir Tanrıdan törənmişik və Bab yoluyla onun yanına dönəcəyik. Bunu xalqa bildirmək lazımdır ki, nə qara var, nə də ağ. Çünki qarada ağ, ağda da qara vardır. Ona görə də məsləhət görürəm: gəlin elə bir iş görməyək ki, dünyada kimsəyə zərər dəysin. Çünki bizim hər birimiz hər ruhun bir parçasıyıq və hər ruh da bizim bir parçamızdır”. Bu sözləri deyən, sadəcə, romanın çoxsaylı qəhrəmanlarından biri deyil, həm də azərbaycanlıların kifayət qədər tanıdığı, real tarixi şəxsiyyətlərdən biridir və romanda əksini tapan bu məzmunlu çıxışlar 20-ci əsrin əvvəllərinin Bakı mühitində tamamilə normal qarşılanır və təqdir görürdü.

Multikulturalizmin mədəni irsimizdə dini əks-sədasından danışanda mövzunu əsasən klassik ədəbiyyat və folklor nümunələri üzərində qururuq, incəsənətin başqa növlərinə bir qayda olaraq toxunmuruq. Səbəb odur ki, Azərbaycan professional musiqi ənənəsinin, rəngkarlıq, heykəltəraşlıq və s. inkişafı əsasən sovet dövrünə təsadüf etmişdir ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, sovet dövrü ədəbiyyatı və incəsənətimizdə dini obrazların tərənnümünə ümumi bir qadağa qoyulmuşdu.

Nəriman Qasımoğlu

Yeni Azərbaycan.- 2016.- 20 aprel.- S.5