Heydər Əliyev irsi: dövlət quruculuğu kursunun aktual aspektləri

Ulu Öndər Heydər Əliyevin irsinin öyrənilməsi həmişə aktuallıq kəsb edir. Alimlər onu araşdırırlar və bu, davam edəcək. Məqalədə Ümummilli Liderin dövlət quruculuğu kursunun bir sıra əhəmiyyətli aspektləri təhlil edilib. Burada xarici və daxili siyasət sahəsində atılan addımların analizi verilib. Göstərilib ki, Ulu Öndərin çox mürəkkəb bir geosiyasi şəraitdə səmərəli dövlət quruculuğu konsepsiyasını işləyib hazırlaması tarixi hadisədir. Bu, faktiki olaraq, Azərbaycan milli dövlətçiliyini xilas etdi, sonrakı mərhələdə isə sürətli inkişafına təkan verdi. Həmin kontekstdə məqalədə xarici siyasətin prioritetləri üzərində geniş dayanılır. Heydər Əliyevin bu istiqamətdə həyata keçirdiyi siyasət təhlil edilir. Bunlardan başqa, məqalədə dövlət quruculuğu prosesinin ümumi dinamikasını müəyyənləşdirən çoxlu sayda faktorlar tarixi rakursda şərh edilir. Heydər Əliyevin siyasi kursunu Prezident İlham Əliyevin inkişaf etdirdiyini təsdiq edən faktlar gətirilir və bunların fonunda müstəqil Azərbaycan dövlətinin perspektivləri təhlil olunur.

Tarixi təcrübə sübut edir ki, müstəqilliyini əldə etmiş ölkələrdə dövlət quruculuğu kifayət qədər mürəkkəb prosesdir. İndi ekspertlər bir sıra ölkələrdə müstəqil dövlət quruculuğu işinin baş tutmadığından bəhs edirlər. Azərbaycanda isə Ulu Öndər Heydər Əliyevin yaratdığı müstəqil dövlət quruculuğu modeli zamanın sınaqlarından uğurla çıxaraq, ölkəni bütün sahələrdə tərəqqiyə aparır. Bu prosesin çox müxtəlif aspektləri vardır. Onların hər birini bir məqalədə analiz etmək imkan xaricindədir. Lakin bir sıra mühüm tərəflər mövcuddur ki, bunların üzərində geniş dayanmaq olar. Biz bu məqsədlə Ulu Öndərin dövlət quruculuğu siyasətinin bir sıra müddəalarını təhlil etməyə çalışdıq. Məsələyə dövlət quruculuğunun konkret praktiki şərtləri daxilində yanaşılıb.

Qüdrətli şəxsiyyət: Vətənə və xalqa xidmətin misilsiz nümunəsi

Allah-Təala hər insanın üzərinə bir missiya qoyur. Böyük şəxsiyyətlər bütün xalqın yükünü çəkmək kimi müqəddəs bir vəzifəni yerinə yetirirlər. Azərbaycan xalqının qismətinə tarix boyu bir çox böyük şəxsiyyətlər düşüb. Ancaq XX əsrdə Heydər Əliyev kimi dahi bir insan ölkəmiz üçün müstəsna qiyməti olan qüdrətli şəxsiyyət idi. Həmin dövr xalqın taleyi və dövlətçilik baxımından mürəkkəb bir mərhələyə təsadüf edib.

Situasiya çox qarışıq idi. Haqla nahaqqı bir-birindən ayırmaq çətin idi. Bu dalğa çoxlu sayda qeyrətli və vətənpərvər oğulları bada vermişdi. Lakin Heydər Əliyev ən yüksək və məsuliyyətli vəzifələrdə çalışarkən bütün çətinlikləri aşaraq xalqına xidmət edib. Ulu Öndərin bütün şüurlu həyatı dövlət təhlükəsizliyi sahəsində peşəkar fəaliyyətlə sıx bağlı olub.

Milli.Az newtimes.az-a istinadən xəbr verir ki, Sovet İttifaqının güclü olduğu bir zamanda, mərkəzə tabe olmanın yüksək səviyyədə özünü göstərdiyi dövrdə Heydər Əliyev böyük ustalıqla mənsub olduğu millətin maraqlarını gözləyib, ürəyində bəslədiyi müstəqil dövlətçilik duyğusunu müxtəlif üsullarla həyatda reallaşdırıb. Söhbət hələ sovet dövründən gedir. Keçən əsrin 70-ci illərində Heydər Əliyev Kremlin böyük maneəsinə rəğmən, Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması prosesini ustalıqla apara bilib. Ümummilli Liderin həyat yoluna nəzər saldıqda, onun sevdikləri uğrunda cəsarətlə mübarizə apardığını görürük.

Hər şeydən əvvəl, Heydər Əliyev Vətənini və xalqını çox sevirdi. Bütün fəaliyyəti boyu yalnız Vətən maraqlarını üstün tutub. Azərbaycan mədəniyyəti, dili, tarixi Ulu Öndər üçün böyük əhəmiyyət kəsb edib. Heydər Əliyev daim təkrar edirdi ki, milli mədəniyyətini, adətlərini, ənənələrini, dilini qoruya bilməyən insan yaxşı qəbul edilə bilməz. Ulu Öndər doğma dili yalnız fərdi əhəmiyyətli faktor kimi nəzərdən keçirmirdi. Heydər Əliyev ana dilini daha çox xalqın sosial-mədəni inkişafı kontekstində qiymətləndirirdi. Məhz bu səbəbdən, o, Azərbaycan dilinin dövlət dili statusu alması üçün əlindən gələni etdi. Heydər Əliyev sonralar həmin mərhələ ilə bağlı xatırlayırdı: "Yadımdadır, 1978-ci ildə biz Azərbaycanın Konstitusiyasına Azərbaycan dilinin dövlət dili olması haqqında maddə daxil edəndə, Moskvadan bizim başımıza nə qədər oyunlar açıldı, nə qədər təzyiqlər göstərildi. Ancaq biz bu təzyiqlərə dözdük". Bəli, Ulu Öndər məqsədinə nail oldu.

Heydər Əliyev rəsmi tədbirlərdə çəkinmədən ana dilinin əhəmiyyətini yüksək qiymətləndirir və azərbaycanlı ziyalıları bu sahədə fəaliyyətə səsləyirdi. Ümummilli Lider deyirdi: "Hər bir millətin dili onun üçün çox əzizdir. Bizim üçün... ana dilimiz həddindən artıq əzizdir. Çünki çox illər ana dilimiz... həyatımızda geniş yer ala bilməmişdir... Bizim yazıçılarımız, ədəbiyyatşünaslarımız, şairlərimiz o ağır dövrdə Azərbaycan dilinin yaşamasında böyük xidmətlər göstərmişlər. Mən bu gün böyük iftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, Azərbaycan dili XX əsrdə böyük inkişaf yolu keçmişdir. İndi baxın bizim dilimiz nə qədər zəngindir, nə qədər məlahətlidir, nə qədər şirindir və bütün fikirləri ifadə etməsi üçün nə qədər söz ehtiyatlarına malikdir. Biz Azərbaycanda Azərbaycan dilinin hakim olmasını, Azərbaycan dilinin getdikcə inkişaf etməsini təmin edəcəyik".

Bu fikirlərdə Heydər Əliyev dilin ünsiyyət vasitəsi və xalqın yaddaş elementi kimi funksiyasının üç mühüm cəhətini əks etdirib. Birincisi, dil millətin mənəvi-əxlaqi, siyasi, mədəni, psixoloji və s. dəyərləri ilə birbaşa əlaqəlidir. İkinci məqam elm adamları, yazıçılar, şairlər, incəsənət nümayəndələri üzərinə böyük məsuliyyət düşməsi ilə bağlıdır. Üçüncüsü, dil mədəniyyətlə tarixi yaddaş arasında bağlılıq yaradan əsas kanal rolunu oynamalıdır. Bu çərçivədə Azərbaycanın böyük yazıçı, şair, mütəfəkkir, incəsənət xadimlərinin, mənəvi-mədəni abidələrin yubileylərinin və s. keçirilməsi çox əhəmiyyətli işlər idi. Bu üsulla Ulu Öndər ictimai şüurda tarixi məqamları və keçmişi aktuallaşdırırdı ki, nəticədə, xalqın yaddaşı saxlanılırdı. Heydər Əliyev fikrini kifayət qədər lakonik şəkildə "tarix tələbkar imtahançıdır!" kimi ifadə etmişdi.

Heydər Əliyev dil məsələsini daim mədəniyyətin ümumi inkişafı və dövlətçilik şüuru ilə bağlayırdı. O, nitqlərində məsələni məharətlə bu müstəvidə qoyur və ziyalıların üzərinə hansı vəzifələrin düşdüyünü ifadə edirdi. Bu sırada Ulu Öndərin hələ 1981-ci il iyunun 12-də Azərbaycan yazıçılarının VII qurultayında söylədiyi "Ədəbiyyatın yüksək borcu və amalı" adlı tarixi nitqində ifadə etdiyi fikirlər yüksək dəyərini saxlayır. Həmin nitqində Heydər Əliyev söyləmişdi: "Yazıçı sözü xalqın əməllərinə uyğun gəlməlidir. Gerçəkliyin bədii inikasının başlıca obyekti müasirlikdir... Azərbaycan tarixinin bir çox parlaq səhifələri bədii ədəbiyyatda layiqincə əks etdirilməmişdir... tarixi simaların obrazları yaradılan və tariximizin çox mühüm dövrləri tərənnüm olunan ədəbi əsərlər ən yüksək səviyyədə yazılmalıdır. Bunlar çox mühüm, artıq deyək ki, mürəkkəb mövzulardır".

Heç şübhəsiz, bu fikirlərin müasir mərhələ üçün də ciddi əhəmiyyəti vardır. Dövlət quruculuğunun indiki mərhələsində dövlət dilinin statusunun möhkəmləndirilməsi aktuallığını saxlamaqdadır. Bu işdə alimlərin, yazıçıların, mədəniyyət xadimlərinin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Heydər Əliyevin dövlət quruculuğu konsepsiyası daxilində həmin özəllik ayrıca əhəmiyyət kəsb edir. Məsələ ondan ibarətdir ki, Ulu Öndər üçün müstəqil dövlət qurmaq birinci dərəcəli vəzifə kimi qəbul edilirdi. Çünki müstəqil dövləti olmayan millətin gələcəyi yoxdur. Xüsusilə müasir tarixi mərhələdə bu problem strateji məna kəsb edir. Burada Heydər Əliyevin iki tarixi xidmətini vurğulamaq gərəkdir.

Birincisi, Ulu Öndər müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucusudur. İkincisi, bu dövlətin müxtəlif tərəflərdən olan təhlükələri adlayaraq, ayaqda durmasını təmin etdiyinə görə, onun xilaskarıdır. Azərbaycanın çox mürəkkəb geosiyasi məkanda yerləşdiyini nəzərə aldıqda, bu iki cəhətin - yaradıcılıqla xilaskarlığın bir araya gətirilməsinin bütövlükdə millətin taleyi üçün prinsipial əhəmiyyət daşıdığını dərk etmiş olarıq.

Həqiqətən, Heydər Əliyev keçən əsrin 90-cı illərindən başlayaraq, mükəmməl dövlət quruculuğu kursunu reallaşdırmağa başladı, paralel olaraq, onu qorumaq üçün ciddi fəaliyyət göstərdi. Sirr deyil ki, həmin mərhələdə müxtəlif kənar qüvvələr Azərbaycanı parçalamağa çalışırdılar. Onlar dövlət adamlarına qarşı sui-qəsdlər törədirdilər. Hətta Heydər Əliyevi aradan götürmək üçün cəhdlər də edildi.

Nə qədər ağır olsa da, Ulu Öndər öz cəsarəti, zəkasının gücü, iradəsi və xalqının yüksək dəstəyi ilə bütün maneələri aşa bildi, dövlət çevrilişlərinin qarşısını qətiyyətlə aldı. Qurduğu müstəqil dövləti göz bəbəyi kimi qorudu və onun tarixi xilaskarı oldu. Bunlar Azərbaycan dövlətçilik tarixinin ən parlaq səhifələrindəndir. Gənc nəslin onları dərindən öyrənməsi çox vacib vəzifədir. Çünki həmin hadisələr mahir siyasətçinin, güclü liderin, sadiq vətənpərvərin göstərdiyi gözəl nümunələrlə zəngindir.

Bütün azərbaycanlı gənclər bilməlidirlər ki, bu dahi şəxsiyyət misilsiz xidmətlərinə görə hər zaman Vətəni, xalqı üçün əziz olaraq qalacaq. Bu böyük insan öz xidmətləri ilə hələ sağlığında ikən tarixin yaddaşında əbədiləşmiş ən böyük azərbaycanlıdır. Heydər Əliyev çağdaş Azərbaycan tarixində təkrarolunmaz rəhbər, qüdrətli dövlət başçısı, fədakar insan, əfsanəvi şəxsiyyət, xalqının sevimli övladı kimi qalıb və qalacaq.

Dahi şəxsiyyət Heydər Əliyevin parlaq dühası onu Azərbaycan xalqının Ümummilli Liderinə, dünya siyasətinin nəhənglərindən birinə çevirib. Müstəqil dövlətimiz o dühanın nuru ilə əbədi yaşayacaq, bayrağımız göylərə ucalacaq. O bayraq bir daha enməyəcək, əksinə, xalqı daha yüksək zirvələrə doğru irəliləməyə ruhlandıracaq! Ona görə də Azərbaycan xalqı bu böyük övladı ilə haqlı olaraq öyünür!

Neft strategiyası: uzaqgörənlik timsalı

Ulu Öndərin çox uzaqgörən siyasətçi olduğunu dünyanın siyasi liderləri etiraf ediblər. Onun konkret nümunələri də vardır. Onların sırasında neft strategiyası xüsusi yer tutur. Məlumdur ki, XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində enerji faktoru bütövlükdə geosiyasət üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edib. Nəzəriyyəçilər və strateqlər onu, ümumiyyətlə, qlobal geosiyasi nizamın çox vacib parametri kimi təqdim edirlər. Bütün geosiyasət nəzəriyyələrində enerjidaşıyıcıları strateji faktor kimi yer alıb. Bu faktorun müstəqilliyini əldə etmiş gənc ölkələr üçün başqa bir əhəmiyyəti də var. Belə ki, enerji təhlükəsizliyi milli təhlükəsizliyin tərkib hissəsi olaraq, aparıcı rol oynamalıdır.

Əks halda, müstəqillik və suverenlik ciddi təhlükə qarşısında qalar. Heydər Əliyev keçən əsrin 90-cı illərindən bütün bu məqamları diqqətə alaraq mükəmməl neft strategiyası işləyib hazırladı. Onu reallaşdırmaqla Azərbaycanın addım-addım həm regionun liderinə çevrilməsinin təməlini qoyub, dövlətin qlobal siyasətdə rolunu yüksəldib, həm də böyük dövlətlərin regionda maraqlarının tarazlaşdırılmasında ustalıqla istifadə edib. Balanslı siyasət öz səmərəliliyini göstərib, indi də onun bəhrələrini bütövlükdə Cənubi Qafqaz görməkdədir.

Neft siyasətinin ölkədaxili, regional və qlobal rolunun təhlili müasir dərsliklər üçün qiymətli hədiyyə ola bilər. Ölkə daxilində neft strategiyası böyük bəhrələr verib. Bütün sahələr üzrə islahatların aparılmasına, iqtisadiyyata sərmayələrin qoyulmasına, insanların həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə və sabit inkişafın təmin edilməsinə ciddi dəstək olub. Neft layihələrindən əldə edilən gəlirlər sosial tələbatların ödənilməsinə, iqtisadi infrastrukturun yenidən qurulmasına, demokratik institutların formalaşdırılmasına, bütün sferalar üzrə inkişafın təmin edilməsinə yönəldilib. Nəticədə, Azərbaycanın daxilində həm sabitlik yüksək səviyyədə təmin edilib, həm də insanların rifah halı sürətlə yüksəlib. Bu proses indi də bütün sürəti ilə davam edir.

Regional miqyasda Heydər Əliyevin neft strategiyası çox böyük səmərə verməkdədir. Hər şeydən öncə, bu strategiya sayəsində Cənubi Qafqazda geosiyasi sabitliyə nail olunub. Çünki neft strategiyası beynəlxalq layihələrin reallaşmasını nəzərdə tutub, regiona bir çox ölkələr sərmayə qoyublar. Bu da, təbii olaraq, burada sabitliyin və əməkdaşlığın inkişaf etməsi üçün birbaşa fayda verməkdədir. Təsadüfi deyil ki, regional əməkdaşlığın inkişafı Azərbaycanın neft strategiyasının əhəmiyyətli parametrlərindən biri, eyni zamanda, xarici siyasətin prioritetlərindən biridir. Digər tərəfdən, Ulu Öndər böyük uzaqgörənliklə nəzərə almışdı ki, varisi İlham Əliyev regional əməkdaşlıq formatlarını daha da şaxələndirəcək, onlara yeni məzmun verəcəkdir. Bakı-Tbilisi-Ceyhan kimi vacib layihəyə yeniləri əlavə olunacaq və bunlardan başqa müxtəlif formatda əməkdaşlıq modelləri təklif ediləcək. Şübhəsiz ki, bunun həyata keçməsində Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu neft strategiyasının böyük rolu vardır.

Ulu Öndərin neft strategiyasının qlobal miqyasda oynadığı rol haqqında dünyanın böyük dövlətlərinin siyasi liderləri fikirlərini bildiriblər. Hazırda enerji təhlükəsizliyi bütövlükdə qlobal təhlükəsizliyin əsas tərkib hissələrindən biri sayılır. Bir sıra hallarda hətta onu təhlükəsizlik və sabitliyin mərkəzi punktu kimi qiymətləndirirlər. Xüsusilə böyük dövlətlərin geosiyasi qarşıdurması fonunda bu məsələ ayrıca əhəmiyyət kəsb edir. Avropada maliyyə böhranının dərinləşməsi fonunda enerji təhlükəsizliyi daha da aktuallaşıb. Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin siyasi maneə olmadan enerji ilə təminatı ətrafında ciddi müzakirələr başlayıb. Burada Qərb ekspertləri nəhəng enerji istehsalçılarının müəyyən təzyiqlərini nəzərə almağa məcbur oldular.

Digər tərəfdən, qloballaşma şəraitində dünyanın bütün regionlarının bir-birindən asılılığı daha da artır. Avropanın Uzaq Şərq ölkələri ilə iqtisadi, ticari, energetik əlaqələrini inkişaf etdirməsi vacib vəzifə kimi qarşıya gəldi. Burada Çin-Mərkəzi Asiya-Xəzər hövzəsi-Qara dəniz-Cənubi Avropa-Mərkəzi Avropa-Şimali Avropa xəttində sabit işləyə biləcək əməkdaşlıq formatlarının yaradılmasına ciddi ehtiyac meydana gəldi. Məhz bu cür strateji dəyəri olan bir prosesdə Ulu Öndərin keçən əsrin 90-cı illərində yaratdığı neft strategiyası mühüm rol oynaya biləcəyini dünyaya nümayiş etdirdi. Düşünürük ki, analitiklər hələ uzun müddət bu məsələnin nəzəri və praktiki tərəfini təhlil edib, mühüm nəticələr çıxaracaqlar. Çünki həmin faktor müasir geosiyasətin olduqca aktual aspektlərini dərk etməkdə böyük rol oynaya bilər.

Heydər Əliyev prezidentliyi dövründə neft strategiyasını qətiyyətlə həyata keçirərək, faktiki olaraq, Qərblə Şərq arasında "enerji dəhlizi" yaratdı. Həm də nəinki yaratdı, onun işlək olduğunu siyasəti ilə sübut etdi. Azərbaycan üçün qanlı-qadalı olan 90-cı illərin ortalarında məhz Heydər Əliyevin neft strategiyasının səmərəsiz olduğunu sübut etməyə çalışan müəyyən dairələrin hansı təxribatları törətdiyi hər kəsin yadındadır.

Gah ekologiya problemlərini ortaya atdılar, gah Gürcüstanda bəzi dairələr yeni iddialarını dilə gətirdilər, gah sui-qəsdlər təşkil edildi, gah dövlət çevrilişlərinə cəhdlər oldu, gah da Bakı-Tbilisi-Ceyhanın maliyyə baxımından səmərəsiz olduğunu sübut etməyə çalışdılar. Əksər siyasi liderlərin qorxudan titrədiyi bir mərhələdə Azərbaycanın böyük oğlu sinəsini irəli verib, əks tərəfin bütün cəhdlərini darmadağın etdi. Sonra böyük dövlətlərin rəhbərləri, qonşu ölkələrin başçıları, mütəxəssislər, layihədə iştirak edən şirkətlərin rəhbərləri açıq etiraf etdilər ki, Heydər Əliyevin əzmi, siyasi-diplomatik ustalığı, qətiyyəti və uzaqgörənliyi sayəsində Bakı-Tbilisi-Ceyhan işlədi. Ulu Öndər neft strategiyasını o səviyyədə geniş və dərindən işləmişdi ki, harada nələrin meydana çıxa biləcəyini gözəl bilirdi. Bu səbəbdən, əsas məqsədə doğru dayanmadan irəliləyirdi.

Başqa tərəfdən, bir müddətdən sonra neft strategiyasının gələcək üçün böyük potensialının olduğu da aydınlaşdı. Bu, daha çox böyük dövlətlərin enerji mənbələri uğrunda apardıqları gərgin mübarizənin fonunda özünü göstərdi. Belə ki, çox mürəkkəb bir vəziyyət yarandı. Onda Ulu Öndərin neft strategiyasının başlıca tezislərinə uyğun olaraq Prezident İlham Əliyev səmərəli addımlar atdı. Azərbaycan nəinki enerji sahəsində əməkdaşlıq səviyyəsini genişləndirdi, hətta daha əhəmiyyətli layihələrin təşəbbüskarı da oldu.

Əgər Heydər Əliyevin neft strategiyası olmasa idi, TAP, TANAP, "Cənub qaz dəhlizi" kimi meqalayihələr meydana gəlməyəcəkdi. Həm də bu layihələrin bütövlükdə müasir geosiyasi düzənin formalaşmasına ciddi töhfəsini nəzərə almaq gərəkdir. Çünki sadalanan layihələr mahiyyətcə geosiyasi balansı təmin edir, böyük dövlətlərin maraqlarını toqquşdurmayıb onlar arasında uzlaşma sahələrinin formalaşmasına şərait yaradır. Bununla bağlı Avropa İttifaqının yüksək rütbəli rəsmi şəxsləri dəfələrlə öz fikirlərini söyləyib, Prezident İlham Əliyevə minnətdarlıqlarını bildiriblər. Burada mütləq bir məqamı vurğulamaq istərdik.

Biz, regionun digər müstəqil dövlətlərinin son 25 ildə enerji və əməkdaşlıq sahəsində atdıqları addımların fonunda Ulu Öndərin neft strategiyasının bir çıx üstün cəhətlərinin aydın göründüyünü nəzərdə tuturuq. Təbii ki, Rusiya və İran kimi böyük enerji ehtiyatları olan ölkələrin bu sahədə dəqiq işlənmiş strategiyası mövcuddur. Ancaq Heydər Əliyevin dahiliyi ondan ibarətdir ki, faktiki olaraq, heç nədən möhtəşəm bir enerji strategiyası hazırladı və qısa müddətdə onu reallaşdırdı. O dərəcədə buna nail oldu ki, cəmi bir neçə ilə Azərbaycan böyük dövlətlərlə enerji siyasətində rəqabətə girə bildi! İndi Azərbaycanı heç kim enerji sahəsində ikinci dərəcəli oyunçu hesab edə bilməz.

Ermənistan və Gürcüstanın enerji siyasəti ilə müqayisədə isə Ulu Öndərin enerji strategiyası heç düşünülməz səviyyədə yüksəkdədir. Hətta bunları ciddi elmi aspektdə müqayisə etmək qüsurludur. Çünki Heydər Əliyev dünya miqyasında mühüm rolu olan enerji siyasətini bütün çətinliklərə baxmayaraq reallaşdırarkən Ermənistan və Gürcüstan, xarici dəstəyin olmasına rəğmən, faktiki surətdə tutarlı heç bir iş görə bilmədilər. Bu, danılmaz faktdır!

Yeni Azərbaycan.- 2017.-11 may.- S.11