Nizami
Cəfərov: Ədəbiyyat haqqındakı elmin akademik
İsa Həbibbəyli miqyası
Görkəmli
ədəbiyyatşünas alim, Əməkdar elm xadimi, akademik
İsa Həbibbəylinin 70 yaşı tamam olur. Akademik
İsa Həbibbəyli çox məhsuldar, fədakar alimdir. Milli Məclisin deputatı, akademik Nizami
Cəfərov bununla bağlı məqaləsində İsa
Həbibbəylinin Azərbaycan elmi-ədəbi və ictimai
fikrinin inkişafında göstərdiyi
xidmətlərdən, humanitar və ictimai elmin
inkişafına verdiyi sanballı töhfələrdən,
zəngin pedaqoji və ictimai-siyasi fəaliyyətindən bəhs
olunur.
AZƏRTAC Nizami Cəfərovun
“Ədəbiyyat haqqındakı elmin akademik İsa
Həbibbəyli miqyası” sərlövhəli
məqaləsini təqdim edir.
Azərbaycan
xalqı özünün çoxəsrlik tarixi boyu heç
bir dövrdə, mərhələdə geri
çəkilmədən, ədəbi-bədii fikrin
meydanını boş qoymadan böyük söz sənəti
əsərləri (və sənətkarları) yetişdirdiyi
kimi, xüsusilə XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən
başlayaraq həmin
sənət əsərlərinin (və
sənətkarların) dərindən və
hərtərəfli təhlil, izahı və dərki əsasında
mükəmməl ideya-estetik ümumiləşdirmələr
aparmaqla ədəbiyyat haqqındakı elmi yaradan çox
kamil mütəxəssislər də meydana
çıxarıb. Onların
sırasında Firudin bəy Köçərli, Salman
Mümtaz, Mikayıl Rəfili, Feyzulla Qasımzadə,
Cəfər Xəndan, Həmid Araslı, Məmməd
Cəfər, Məmməd Arif, Məmmədhüseyn
Təhmasib, Mirzəağa Quluzadə, Əkrəm
Cəfər, Mirəli Seyidov, Qafar Kəndli, Kamal Talıbzadə,
Rüstəm Əliyev, Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qarayev kimi
klassiklərin adları xüsusi hörmət və ehtiramla
çəkilir.
Əgər XX
əsrin əvvəllərinə qədər milli
ədəbi təfəkkürü daha çox (və
bəzən də ümumiyyətlə) ədəbiyyat
təmsil edirdisə, həmin dövrdən etibarən
ədəbiyyat tarixi, nəzəriyyəsi, tədrisi və
ədəbi tənqid də iri addımlarla irəliləyib
ictimai fikrə
ədəbiyyatın, demək olar ki, özü qədər
təsir göstərməyə başladı. Əslində,
ilk ən güclü impuls “yeni dövr”ün bilavasitə
ədəbiyyat yaradıcılarından - Səməd
Vurğundan, Mehdi Hüseyndən, Mirzə İbrahimovdan, Mir
Cəlaldan gəldi. Onlar Nizami,
Füzuli, Mirzə Fətəli ənənələrinə
sadiq qalaraq, bir tərəfdən, dövrün şeirini,
nəsrini, dramaturgiyasını yaradır, digər
tərəfdən, həm ədəbiyyat tarixinin, həm
də müasir ədəbi prosesin tədqiqi sahəsində
çalışmaqla ədəbi təfəkkürün
miqyasını o zamana qədər görünməmiş
şəkildə genişləndirirdilər. Və həmin
missiya sonralar Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman
Həsənzadə, Anar, Elçin kimi universal humanitar
düşüncəli qələm sahiblərinin simasında
uğurla davam (və inkişaf) etdirildi.
XX əsrin sonu, XXI əsrin
əvvəlləri də Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığına öz
sələflərinin görmüş olduğu işləri irəli
aparmağa qadir bir sıra istedadlı xələflər
gətirdi.
Heç bir
tərəddüd etmədən cəsarətlə demək
olar ki, bu gün Azərbaycanda ədəbiyyat haqqında elmin
yalnız akademik-inzibati yox, eyni zamanda intellektual-mənəvi
(və ideya-metodoloji) məsuliyyətini, ilk növbədə,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti,
Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin Elm və təhsil
komitəsinin sədri, akademik İsa Həbibbəyli
daşıyır.
İsa
Həbibbəyli ilk ciddi elmi araşdırmalarını
keçən əsrin 70-ci illərində aparıb, həmin
illərdə, əsasən, “XX əsrin əvvəlləri
Azərbaycan romantik lirikası” mövzusu üzərində
çalışaraq dəyərli bir əsər ortaya qoymaqla
yanaşı, özünün ümumiyyətlə
istedadlı bir ədəbiyyatşünas olduğunu təsdiqləyib ki, akademik
Məmməd Cəfərin aşağıdakı
sözləri bu təsdiqin ən yüksək
səviyyədə ifadəsi (rəsmi sənədi!)
sayıla bilər:
“Mənim fikrimcə, İsa
Həbibbəylinin “XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan
romantik lirikası” adlı dissertasiyası bizim filologiya
elminə yenilik gətirən və romantik lirika haqqında
təəssürat yaradan orijinal bir tədqiqat əsəridir.
Orijinallığı bir də o cəhətindədir ki,
burada lirikanın daha çox poetikasından,
üslublarından və janr xüsusiyyətlərindən
danışılır”.
Və bu rəy -
sənəddə böyük ustad öz şagirdinin
alim-tədqiqatçı səciyyəsini də tamamilə
dəqiqi vermişdi ki, “daim axtarışda olmaq İsa
Həbibbəylinin özünəməxsus xarakteridir”.
Ümumiyyətlə, İsa
müəllimin yaradıcılıq tərcümeyi-halı
haqqında yazanlar, danışanlar həmişə,
tamamilə haqlı olaraq, “Məmməd Cəfər faktoru”na
xüsusi diqqət verirlər. Məsələn,
akademik Bəkir Nəbiyev göstərir ki, “İsa
Həbibbəyli akademik Məmməd Cəfər
Cəfərovun məşhur “Ədəbiyyat
nəzəriyyəsi” şöbəsinin yetirməsi və
hamımızın müəllimi, mənəvi atamız
olmuş Məmməd Cəfərin ən layiqli davamçısıdır”.
Hələ 1970-ci
ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutu
Naxçıvan filialının tələbəsi olarkən
Naxçıvanda keçirilən “Elm günləri”ndə
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
mütəfəkkir patriarxı ilə tanış olan İsa
Həbibbəyli onu özünə əbədi müəllim
seçmiş və bu səmimi, ədəbiyyatşünaslığımızı
yalnız zənginləşdirməklə qalmayan, ona eyni
zamanda mənəvi ruh verən müəllim-tələbə
münasibəti uzun zaman davam edərək filoloji
cameədə ibrətamiz obraza, əgər belə demək
mümkünsə, çox qədim bir ənənəni bu günə
(və gələcəyə) daşımışdır.
AMEA-nın
müxbir üzvü Kamran Əliyevlə professor Məmməd
Əliyev yazırlar ki, “akademik Məmməd Cəfər
Cəfərov faktoru İsa Həbibbəylini təkcə elmi
yaradıcılığa həvəsləndirməmiş,
həm də onun sadəlik və müdrikliyi
özündə cəmləşdirən şəxsiyyət
kimi formalaşmasına nüfuz
etmişdir... İsa Həbibbəylinin fikrincə,
“sadəliyin nə qədər böyük mənəvi
sərvət olduğunu akademik Məmməd Cəfər
Cəfərova məxsus klassik sadəlik isbat etdi. Yalnız
özünü dərk etmiş, şəxsiyyət
etibarilə kamil olan insanlar bu qədər sadə ola
bilərlər”.
1970-ci illərdə
respublika mətbuatında, xüsusilə
Naxçıvanın “Şərq qapısı”
qəzetində onlarla ədəbi-tənqidi
məqalələri çap olunur ki, bunlar İsa Həbibbəylinin
ədəbiyyatşünas kimi yetişməsi prosesini həm
mövzu-maraq dairəsinin, həm də təhlil-üslub
texnikasının miqyası baxımından izləməyə imkan verir. Diqqətdən kənarda qalması heç
vəchlə mümkün olmayan bir məqam da, əsasən,
60-cı, 70-ci illəri əhatə edən şeir
yaradıcılığıdır ki, bunu yalnız gənclik
həvəsi hesab edib üstündən sükutla
keçmək doğru olmazdı. Əvvəla ona görə
ki, müəllif sonralar da ara-sıra
poeziyaya müraciət edərək, məsələn,
Naxçıvanın, eləcə də Akademiyanın
marşlarını yazıb, digər tərəfdən
isə, hər bir peşəkar ədəbiyyat
araşdırıcısının -
ədəbiyyatşünasın yaradıcılığa
şeirlə, nəsrlə, dramaturgiya ilə, fərqi
yoxdur, başlaması və tədqiq etdiyi
mətn-təfəkkür tipinin bilavasitə az-çox
yaradıcısı kimi də çıxış etməsi
istedad bütövlüyünün (və
mükəmməlliyinin) təzahürüdür.
80-ci illərdə
İsa Həbibbəylinin yaradıcılıq
tərcümeyi-halının ən mühüm hadisəsi,
heç şübhəsiz, “Cəlil Məmmədquluzadə:
mühiti və müasirləri” mövzusunda
apardığı fundamental olduğu qədər də
məhsuldar araşdırmadır ki, öz müəllifinə
yalnız böyük
ədəbi-elmi deyil, həm də ictimai-mədəni
şöhrət qazandırdı. Mirzə Cəlil nəslinin
davamçılarını, eləcə də dahi ədibin o
zamana qədər məlum olmayan əsərlərini
ölkə ictimaiyyətinə tanıtdıran
tədqiqatçı bu məqsədlə dünyanın bir
sıra ölkələrini gəzib
dolaşmış, neçə-neçə
arxivlərdəki toz basmış səhifələri
dönə-dönə vərəqləməli olmuş,
“mühit və müasirlər” kimi həm sosial, həm də
intellektual yönləri olan çox mürəkkəb bir
problemin nümunəvi həllinin olduqca dəyərli bir təcrübəsini
vermişdir. Təxminən on beş ilin
gərgin axtarışlarının nəticəsində
meydana çıxaraq 1996-cı ildə İsa
müəllimə filologiya elmləri doktoru adını qazandıran
“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və
müasirləri” monoqrafiyası, əlbəttə,
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
klassik əsərləri sırasında şərəfli bir
yer tutmaqdadır. Belə əsərlər,
məlum məsələdir ki, nə qədər
yüksək olursa-olsun yalnız intellektin, nə qədər
böyük olursa-olsun yalnız zəhmətin deyil, həm
də son dərəcə nadir (və mükəmməl!)
eşqin, ilhamın məhsuludur. Və o yerdə ki
intellekt var, zəhmət var, eşq-ilham var, orada mütləq
İsa Həbibbəyli də var.
Nəinki
həmkarlarının, özünün də
tədqiqatlarına son dərəcə tələbkarlıqla
yanaşan, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan
ədəbiyyatı üzrə görkəmli
mütəxəssis, AMEA-nın müxbir üzvü Əziz
Mirəhmədov kəskin opponent mövqeyindən belə,
etiraf etməli olmuşdu
ki, “yaşımızdakı böyük fərqə
baxmayaraq, professor İsa Həbibbəylini təkcə
həmkarım yox, dünənki və bugünkü
ağsaqqal nəsillərin fəal və layiqli
davamçısı sayıram. İsa Həbibbəylinin
tədqiqatlarının əsas məziyyəti o vaxta
qədərki ədəbiyyatşünaslıqda az
öyrənilmiş və demək olar ki, diqqəti cəlb
etməmiş elmi-nəzəri məsələlər, hadisələr,
şəxsiyyətlər, əsərlər haqqındakı
təhlil və qiymətləridir. O, ədəbiyyat
nəzəriyyəsi ilə ədəbiyyat tarixçiliyinin
imkanlarından birgə, sintez halında istifadə etməyi
bacarır.
İsa Həbibbəyli
dövrün ən fədakar
məmmədquluzadəşünasıdır... Hiss olunur ki,
artıq İsa Həbibbəyli dövr və problem
çərçivəsinin sədlərini aşmaqdadır”.
Görkəmli
məmmədquluzadəşünasın böyük
xidmətlərinə verilmiş çoxsaylı (və
sanballı) dəyərlər içərisində iki
yazıçı-mütəfəkkirin rəyi ona
görə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir ki, onlar “böyük
demokrat”ın yaradıcılıq ənənələrini
sadəcə davam etdirməmiş, yeni tarixi şəraitdə
Mirzə Cəlil üslubuna yeni həyat verməyin incə
bədii-estetik (və ideoloji!) nüanslarını
kəşf etməklə ümumən milli
mədəni-ictimai təfəkkürün
hərəkatında postsovet əhvali-ruhiyyəsini
hələ 60-cı illərdən hazırlamışlar. Söhbət
Xalq yazıçısı Anar və Xalq
yazıçısı, professor Elçindən gedir.
Elçin yazır: “Mən İsa Həbibbəylinin bir
“cəlilşünas” kimi hansı ehtiras, şövq,
həvəslə, hansı enerji ilə işləməsinin
bilavasitə şahidi olmuşam: 80-ci illərin sonlarında
İsa Həbibbəyli məhz həmin tədqiqatçı
ehtirası və enerjisi sayəsində “Vətən”
Cəmiyyətinin köməyi və iştirakı
ilə Mirzə Cəlilin dünyanın bir çox
ölkələrinə səpələnmiş
nəvə-nəticələrini tapdı, onlarla əlaqə
yaratdı, görüşdü və bu işi sonralar da
böyük bir təşəbbüskarlıqla davam etdirdi”.
Anar yazır: “İsa
Həbibbəylinin araşdırmaları yüksək elmi
dəyərə malikdir. Böyük demokrat
yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin
tərcümeyi-halının yenidən öyrənilməsi,
ədibin nəsil şəcərəsinin müəyyən
edilməsi, nəvə-nəticələrinin aşkara
çıxarılması İsa müəllimin adı
ilə bağlıdır. İsa Həbibbəyli,
həmçinin Mirzə Cəlilin üç naməlum
səhnə əsərini aşkara çıxarmış,
təhlil edib dəyərləndirmişdir. Beləliklə, o,
fədakar mirzəcəlilşünas alim olduğunu sübuta
çatdırmışdır”.
Əlbəttə,
İsa Həbibbəylinin xidməti yalnız ondan ibarət
deyil ki, nə qədər böyük elmi, milli-ictimai
əhəmiyyəti olsa da, Mirzə Cəlili, onun mühitini və
müasirlərini daha müfəssəl, daha obyektiv,
ümumən, müasir
ədəbiyyatşünaslığın artan
tələbləri səviyyəsində öyrəndi, həm də ondadır
ki, tədqiq etdiyi dövrün hər cəhətdən
canlı mənzərəsini yaratmağa nail oldu. Həmin mənzərə,
tədqiqatçının analitik “təsvirlər”indən
aydın göründüyü kimi, dövrün
mürəkkəb sosial, siyasi və mədəni hadisələrində,
bu hadisələrin birbaşa iştirakçısı olan
nəhəng (və tarixi!) şəxsiyyətlərində
olduğu qədər də hər cəhətdən
yaradıcı ideyalarında (və ideallarında!)
təzahür edir.
Akademik Teymur Kərimli
təsadüfən demir ki, “akademik İsa Həbibbəylinin
çox dərindən araşdırdığı XIX
əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan
ədəbi-ictimai-fəlsəfi fikrində belə bir
gözəl anlayış var: “vətəndust”.
Vətəndaşlığın ana özəyi sayılan bu
keyfiyyət istisnasız olaraq o dövrün ən
böyük patriot ziyalılarının ayrılmaz
sifətlərindən birini təşkil etmişdir.
İsa Həbibbəyli də,
hər şeydən öncə, vətəndustdur”.
İstər 80-ci
illərdə, istərsə də 90-cı illərin birinci
yarısında İsa Həbibbəyli Mirzə Cəlil
mövzusu ilə nə qədər məşğul olsa da
(ədibin həyat və yaradıcılığının
əsas tarixlərinin dəqiqləşdirilməsindən
üç yeni pyesinin tapılıb nəşr
etdirilməsinə qədər), onun elmi maraq dairəsi yalnız
bu böyük mövzu ilə məhdudlaşmamış,
ədəbiyyatın müxtəlif
məsələlərinə həsr olunmuş kitablar, kitabçalar,
məqalələr yazıb nəşr etdirmiş,
mötəbər elmi məclislərdə
məruzələrlə çıxış etmişdir.
90-cı illərin ortalarında artıq bütün
təfərrüatı ilə aydın
görünürdü ki, gənc (və enerjili)
tədqiqatçı ədəbiyyatın tarixçisi
olduğu qədər də nəzəriyyəçisidir.
Və ən böyük ədəbiyyat filosofumuz Yaşar
Qarayev həmin illərdə tamamilə haqlı olaraq yazmışdı
ki, “həm tənqid, həm də
ədəbiyyatşünaslıqla paralel məşğul
olmaq yetmişinci illərin gəncliyi üçün sanki
fəaliyyət prinsipinə çevrilib. Bu
qoşalığı, vəhdəti biz İsa
Həbibbəylinin də nümunəsində
görürük. Belə qoşalıq
ünsiyyətə və vəhdətə köklə
zirvənin, keçmişlə indinin, ənənə ilə
novatorluğun arasında nail olmağa imkan yaradır... İsa
Həbibbəylinin Azərbaycan romantik şeirinin, realist
ədəbi hərəkatının, müasir ədəbi
prosesin müxtəlif problemlərindən bəhs edən
əsərləri onun səmərəli
axtarışlarının nəticəsi kimi
nəzərə çarpır”.
Akademik İsa Həbibbəylinin
həyatı, yaradıcılığı təkcə
üzdə deyil, çox-çox dərin qatlarında
mənsub olduğu xalqın “tərcümeyi-hal”ı ilə
üzvi surətdə bağlıdır. Və onun
istedadına xüsusi məna verən, rövnəq
gətirən, istedadı bir şəxsin sərəncamında
qoymayıb milli dəyərə çevirən də bu
bağlılıqdır.
Ümummilli Lider
Heydər Əliyev Öz xilaskar missiyasını həyata
keçirdikdən sonra çox böyük uğurla
başlayan genişmiqyaslı iqtisadi, ictimai-siyasi,
mədəni-mənəvi quruculuq hərəkatı elmin,
təhsilin və ziyalılığın tarixində də
yeni epoxanın əsaslarını yaratdı. Və xalqın
taleyi üçün həmin fövqəladə məsuliyyətli
illərdə biz İsa Həbibbəylini Ulu Öndərin
ideyalarının ardıcıl müdafiəçisi kimi
böyük siyasətin meydanında görürük... Hər cəhətdən təqdirəlayiq (və
tamamilə təbiidir) ki, İsa Həbibbəyli bu
illərdə milli ziyalı vəzifəsini
şərəflə yerinə yetirməklə yanaşı,
həmin möhtəşəm epoxanın tarixini
qələmə alanların, onu ən mükəmməl
şəkildə təhlil edib fəlsəfəsini ortaya çıxarmağa
çalışanların ön sıralarında oldu.
Aşağıdakı
fikirlər akademik İsa Həbibbəylinin hər
cəhətdən mükəmməl tarixi-siyasi
təfəkkürünün (və ziyalı patriotizminin)
məhsuludur:
“Dövlət
müstəqilliyimizin iyirmi beşinci ilinin böyük
reallıqları Azərbaycan Respublikasının müasir
inkişafının mühüm nəticələrini və
geniş imkanlarını aydın surətdə
təsəvvür etməyə, təhlil edib
dəyərləndirməyə tam əsas verir. Müstəqil Azərbaycan
dövləti qısa müddətdə inkişaf etmiş
ölkələrin sırasında dayanmağa qadir olduğunu
isbat etmişdir. Görkəmli dövlət
xadimi Heydər Əliyevin müstəqil
dövlətçilik təliminin məqsədyönlü
şəkildə, ardıcıllıqla və
yaradıcılıqla həyata keçirilməsi
ölkəmizin çoxəsrlik inkişafında yeni tarixi
epoxanın formalaşdırılması ilə
nəticələnmişdir”.
Akademik İsa Həbibbəyli
Azərbaycan tarixinin Heydər Əliyev epoxasından bəhs
edərkən Ümummilli Liderin dövlət (və
millət!) quruculuğu siyasətində ədəbiyyatın
roluna həmişə xüsusi diqqət yetirir. Və
“müasir inkişafın reallıqları və
üfüqləri” barədə bəhs edərkən
yazır:
“Tarix boyu böyük
ədəbiyyat həmişə dünyanın qüdrətli
dövlət xadimlərinin həyatında və siyasi
fəaliyyətində mühüm yer tutmuşdur. Dövlət
xadimlərindən bir çoxu dünya
ədəbiyyatının ən fəal
mütaliəçisi kimi fərqlənmişlər. Belə
siyasi rəhbərlər hətta bədii ədəbiyyata dair
bilik və informasiyaları ilə ziyalı mühitini
heyrətləndirmişlər... Bütün
bunlarla bərabər, ədəbiyyatı dövlət
siyasətinin üzvi tərkib hissəsi səviyyəsində
qəbul edən, bu tükənməz xəzinədən milli
siyasətin həyata keçirilməsində bacarıqla
və yaradıcı şəkildə faydalanan dövlət
xadimləri də olmuşdur. Görkəmli
dövlət xadimi Heydər Əliyevin taleyində və siyasi
fəaliyyətində ədəbiyyat faktorunun yeri, rolu və
imkanları çox geniş anlayış olub, yuxarıda
sadalanan prinsiplərin bir çoxunu özündə cəmləşdirir”.
Əlbəttə,
90-cı illərin ortalarından etibarən ölkədə
ədəbi-ictimai həyatın dirçəlməsi,
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin 70-ci illərdəki
nüfuzunun (və səlahiyyətlərinin) yenidən
bərpa edilməsi, xüsusilə onun ədəbi
orqanlarının - “Azərbaycan” və “Ulduz”
jurnallarının, “Ədəbiyyat qəzeti”nin ardıcıl
nəşrinin təmin olunması, ədəbiyyatı,
müasir ədəbi prosesi araşdıran elmi
mərkəzlərin işinin canlandırılması məhz
Heydər Əliyev siyasətinin prioritetləri sırasında
idi. Əgər bu siyasət olmasaydı, akademik İsa
Həbibbəylinin aşağıdakı sözləri bu gün
bu qürurla səslənməzdi:
“Ədəbiyyatşünaslıq
elmi müstəqillik dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatının və ictimai fikrinin inkişafına
xidmət etmək vəzifələrini məsuliyyətlə
yerinə yetirir. Azərbaycançılıq ideyasının
formalaşması və inkişafında milli
ədəbiyyatla yanaşı,
ədəbiyyatşünaslıq elminin də
özünəməxsus xidmətləri vardır. Geniş
mənada azərbaycanşünaslıq elmləri sisteminin
tərkibində Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elmi xüsusi çəkiyə malikdir”.
90-cı illərin ortalarından
İsa Həbibbəylinin yaradıcılığında
ikinci mərhələ başlayır ki, həmin
mərhələ 2010-cu illərin əvvəllərinə
qədər davam edir. Bu illərdə o, biri
digərindən az məsuliyyətli olmayan (və hər biri
yeni Azərbaycanın yüksəlişi üçün
olduqca böyük əhəmiyyət daşıyan) üç
sahədə özünün parlaq istedadını
nümayış etdirir: 1) təhsil quruculuğu
sahəsində; 2) ictimai-siyasi sahədə; 3)
təbii ki, elmi tədqiqat sahəsində.
Yusif
Məmmədəliyev adına Naxçıvan Dövlət
Universitetinin rektoru vəzifəsinə təyin olunan İsa
Həbibbəyli “Şərqin qapısı”ndakı bu ali
təhsil müəssisəsini tezliklə yalnız
Azərbaycanda yox, İranda, Türkiyədə, eləcə
də bir sıra “uzaq” ölkələrdə tanıtmağa
nail olur. Onun 2000-ci ildə Azərbaycan, ingilis, fransız, rus
və alman dillərində nəşr edilmiş
“Naxçıvan Dövlət Universiteti” kitabı, bir
tərəfdən, tələbəlikdən rektorluğa
qədər şərəfli yol keçdiyi doğma
universitetlə fəxr duymağın nəticəsi idisə,
digər tərəfdən, onu dünyanın qabaqcıl
universitetləri sırasına çıxarmaq cəhdinin
ifadəsi idi. Və təsadüfi deyil ki,
İsa Həbibbəyli rektor olduğu illərdə
Naxçıvan Dövlət Universiteti bir sıra çox
mötəbər universitetlərlə yalnız
əməkdaşlıq müqavilələri imzalamaqla
kifayətlənməmiş, həm də yaxından
əməkdaşlıq etmişdir.
Ümummilli Lider Heydər
Əliyevə 1999-cu ildə Yusif Məmmədəliyev adına
Naxçıvan Dövlət Universitetinin fəxri doktoru
diplomunu təqdim etmək şərəfi də rektor İsa
Həbibbəyliyə nəsib olub.
Yeni
Azərbaycanın qurucusu əmin idi ki, ölkənin
gələcək taleyini ilk növbədə ziyalılara
etibar etmək lazımdır. 80-ci illərin sonu, 90-cı
illərin əvvəllərində baş vermiş
hadisələr də bunu göstərirdi: elmə,
təhsilə tamamilə biganə olan qaragüruh
hakimiyyəti əldə edən kimi “islahatlar”ını ali təhsil
müəssisələrinin dağıdılmasından,
akademiyanın ləğvindən başlamış, ali
qanunverici orqanı dedi-qodu yuvasına çevirmişdilər.
Heydər Əliyevin ziyalılar
haqqındakı siyasətinin əsasını isə,
ümumiyyətlə, dahi dövlət xadiminin həyata
keçirdiyi siyasətin mahiyyətcə
ziyalılığı təşkil edirdi.
İsa Həbibbəyli ilk
dəfə 1997-ci, ikinci dəfə 2000-ci ildə
Naxçıvan MR Ali Məclisinə deputat seçilmişdi.
2005-ci ildən bu günə qədər isə Azərbaycan
Respublikası Milli Məclisinin üzvüdür.
90-cı illərin
ortalarından 2010-cu illərin əvvəllərinə
qədər İsa Həbibbəyli həm təhsil
quruculuğunda, həm də ölkənin ictimai-siyasi
həyatında nə qədər fəal iştirak etsə
də, elmi araşdırmalarını nəinki
dayandırmamış, demək olar ki, eyni fəallıqla davam etdirmişdir. Fundamental
“Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və
müasirləri” monoqrafiyasından (1997) sonra “Heydər
Əliyevin həyatı və fəaliyyətinin
Naxçıvan dövründə Naxçıvan
Dövlət Universiteti” (1998), “Xalq şairi Məmməd Araz”
(1999), “Ustad Məhəmmədhüseyn Şəhriyar” (1999),
“Cəlil Məmmədquluzadə” (2002), “Heydər Əliyev və Naxçıvan Dövlət Universiteti”
(2002), “Məmməd Araz” (2002), “Mollanəsrəddinçi
karikatura ustası Oskar Şmerlinq” (2002), “XX əsrin
əvvəlləri Azərbaycan yazıçıları”
(2004), “Ədəbiyyat və mətbuat cəbhəsində” (2006),
“Mustafa Kamal Atatürk və Naxçıvan” (2006),
“Ədəbi-tarixi yaddaş və müasirlik” (2008),
“İntibahın 15 ili” (2010),
“Böyük ədəbiyyat nəhəngi Məmməd
Səid Ordubadi” (2012), “Heydər Əliyev
dövlətçilik təlimi və müasir dövr” (2013)
və s. kitablar, ümumtəhsil məktəbləri
üçün “Ədəbiyyat” dərsliyi,
yüzlərlə məqalələr bu illərin
yaradıcılıq məhsullarıdır. Və təbii ki, onların sırasına İsa
Həbibbəylinin tərtibçisi olduğu kitabları ona
görə ayrıca daxil etmək lazımdır ki, həmin
kitabların nəşrə hazırlanmasına, bunu
mütəxəssislərə izah etməyə ehtiyac yoxdur,
bəzən bir monoqrafiya qədər zəhmət
(və istedad enerjisi) sərf olunur: Cəlil
Məmmədquluzadənin “Cümhuriyyət”i (2002), Abbas
Zamanovun “Seçilmiş əsərləri” (2003), Mirzə
Cəlil və Məmmədquluzadələrin
“Məktublaşma”sı (2003), “Müasirləri Abbas Zamanov
haqqında” (2003), Cəlil Məmmədquluzadənin
dördcildlik “Əsərləri” (2004) və ayrıca
“Seçilmiş əsərləri” (2004),
Məhəmməd Tağı Sidqinin “Əsərləri”
(2004), Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın
“Seçilmiş əsərləri” (2004),
Məhəmmədağa Şahtaxtlının
“Seçilmiş əsərləri” (2006), “Taleyi və
sənəti” silsiləsindən Hüseyn Cavid (2007),
Məhəmmədağa Şahtaxtlı (2008), Akademik Məmməd
Cəfər (2009), Cəlil Məmmədquluzadə (2010),
Əliqulu Qəmküsar (2011) və s.
Akademik İsa Həbibbəylinin
yalnız insan-şəxsiyyət olaraq deyil, həm də
alim-humanitar olaraq ən böyük
üstünlüklərindən biri doğulub boya-başa
çatdığı diyara - Naxçıvana sonsuz övlad
məhəbbətidir. O, bu tarixi diyarın üzdə yox,
bəşəri hissiyyatların dərinliklərindən
gələ biləcək bir səviyyədə intellektual
təəssübkeşidir. Və belə
təəssübkeşlik təkcə o kəslərə
xasdır ki, onlar bütün dünyanı doğulduqları
diyar, doğulduqları diyarı bütün dünya
qədər sevməyi bacarırlar.
İsa Həbibbəylinin
saysız-hesabsız əsərlərindən çoxunun
adında “Naxçıvan” sözü var. Və
mən bu saysız-hesabsız əsərlərin
müəllifini yaxşı tanıyan həmkarı kimi
əminliklə deyə bilərəm ki, o, “Naxçıvan”
deyəndə təsəvvürünə (və
təxəyyülünə) dünyanın mifik tarixinin Nuhdan
sonrakı ən müqəddəs mənəvi məkanı
gəlir... Və mənim ağsaqqal dostuma yeni bir Nuh
missiyası verilsəydi, heç şübhə etmirəm
ki, bütün bəşəriyyəti gəmisinə doldurub
məhz Naxçıvana gətirərdi ki, yenidən haqq-nahaq
imtahanına çəksin.
2010-cu illərin
əvvəllərində İsa Həbibbəyli öz
yaradıcılığının ikinci mərhələsini
başa vurub üçüncü mərhələsinə
qədəm qoyur ki, bu mərhələnin ilk
əsərləri həmmüəllifi olduğu
çoxcildlik “Naxçıvan tarixi”, Azərbaycan, rus və
ingilis dillərində nəşr olunmuş “Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutu” və bir də yazıçı-publisist
Rəşad Məcidə həsr olunmuş “Bütün
yönləri ilə yaradıcı”dır. Bunlardan sonra
isə “Akademik Səməd Vurğun Vəkilov” (2015),
“Nuhçıxandan Naxçıvana” (2015), oncildliyin ilk
cildləri, “Müstəqillik dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatı” ikicildliyindəki (2016) orijinal
oçerklər... gəlir. Və təbii ki, yenə də
yüzlərlə məqalələr, məruzələr,
çıxışlar...
Əlbəttə, İsa
Həbibbəyli yaradıcılığının hər bir
mərhələsi əvvəlkinin məntiqi davamı olmaqla
yanaşı, həm kəmiyyət, həm də
keyfiyyətcə zənginləşməsi,
inkişafıdır. Və həqiqi istedadın
təkamül yolu da, əslində, bundan ibarətdir... Odur ki, mənə elə gəlir, görkəmli
ədəbiyyatşünasın bu günlərdə
çapdan çıxmış, ancaq yəqin ki, elmi
yaradıcılığa başladığı ilk
illərdən bu günə qədərki
axtarışlarının nəticələrinin,
düşüncələrinin zərrə-zərrə
yığıldığı, ümumiləşdiyi, ideya-metodoloji (və fəlsəfi) məzmun
kəsb etdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatı:
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf
mərhələləri” monoqrafiyasının onun yaradıcılığının
üçüncü mərhələsinin fakt-hadisəsi
olması şərtidir. Çünki müəllif bu
fundamental əsər üzərində, əslində, yaradıcılığının hər
mərhələsində çalışmışdır.
Və ona da şübhə etmirəm ki,
“Dövrləşdirmə konsepsiyası”na müəyyən
mənada akademik İsa Həbibbəylinin ümumən bu
günə qədərki ədəbiyyatşünaslıq
axtarışlarının elmi-nəzəri (və metodoloji!)
yekunu kimi baxmaq olar. Burası da var ki, bu
cür geniş ideya-məzmun tutumuna malik əsərlərin
nə bir müəllif, nə də bir epoxa (gizlətmək
istəmirəm, get-gedə daha çox əmin olmağa başlayıram
ki, “Azərbaycan ədəbiyyatı:
dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf
mərhələləri” müstəqillik dövrü Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının şah
əsəri olmağa ən layiqli namizəddir)
səviyyəsində nə son cümləsi, nə də son
nöqtəsi olmur.
Müəllif (və epoxa!)
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yenidən
dövrləşdirilməsinin aşağıdakı
səbəblərdən irəli gəldiyini göstərir:
Yeni Azərbaycan.-
2019.-8oktyabr.- S.8-9