Şuşa şəhərində
yer adları.
Qarabağın
baş tacı olan Şuşa şəhərinin hər
qayası, hər daşı özündə böyük bir
tarix yaşadır. Ona görə də burada həmin tarixin izlərini günümüzə qədər
gətirib çıxaran
çoxlu yer adları var. Həmin yerlərin adları əsasən ya hər hansı
tarixi hadisə, ya da coğrafi
məkanla əlaqədardır.
Həmin adlar
barədə AZƏRTAC-ın
müxbirinə məlumat
verən Qarabağ tarixinin tanınmış
tədqiqatçısı Vasif Quliyev deyib:
“Şuşa qalası
ərazisinin ən uca yeri Üçmıx
zirvəsidir. Cıdır
düzünün qərb
tərəfində bir-birinin
arxasında yerləşən
pilləkənə oxşar
üç hündürlükdən
ibarət olduğuna görə həmin təpələrə “Üçmıx”
adı verilib.
Üçmıxın cənub tərəfində
- Cıdır düzündə
səfalı bir yerdə - sıldırım
qayalar arasında təbii Ağzıyastı
kaha yerləşir. Kahanın qarşısında
iyirmi-otuz kvadratmetrlik kiçik bir düz sahə Ağzıyastı kaha, bəzən də “Sulu kaha” adlandırılır.
XIX əsrin yetmişinci
illərində dövrünün
tanınmış ziyalısı,
şair və musiqişünas-alim Mir Möhsün Nəvvab Qarabaği kahaya əl gəzdirərək
istifadə üçün
qaydaya salmış, içərisindəki daşa
öz adını və tarixini yazdırtmışdı. Təxminən
qırx nəfər adam tutan kahada
o, adətən yay aylarında ədəbi-musiqili
məclislər keçirirdi.
Bir qayda olaraq bura rəhbərlik
etdiyi “Məclisi-fəramuşan”
dərnəyinin üzvləri,
xanəndələr və
çalğıçılar, şəhərə gələn
qonaqlar dəvət olunurdu. Orada ədəbiyyata, rəssamlığa və
musiqi sənətinə
aid maraqlı söhbətlər aparılır,
yeni şeirlər oxunub təhlil edilir, ustad sənətkarların
yaradıcılığından söhbət açılırdı.
Məclisin axırında
isə xanəndələrin
ifasında muğam və xalq mahnıları səslənirdi.
Qırxpilləkənə bəzən “Dəlikdaş”
da deyilir, Şuşadan Daşaltıya
olan məsafəni qısaltmaq məqsədilə
düzəldilmişdi. Şəhərin
cənub-qərb hissəsində
- Cıdır düzündəki
iri dağ yarığında iki cərgə dik qayanın arasında yerləşir. Yol qırx ədəd saxsı daşdan hazırlanmış kobud təbii dolama pilləkəndən ibarətdir.
Eni iki-üç metr, pillələrinin hündürlüyü yarım
metrdən bir metrə qədərdir. Sonralar naməlum daşyonan ustalar enib-çıxmaq rahat olsun deyə pillələrə müəyyən
qədər əl gəzdirmiş, onları möhkəm şəkildə
hamarlayaraq qaydaya salmışlar. Qırxpilləkən
Azərbaycan şair və yazıçılarının
əsərlərində dəfələrlə
tərənnüm olunub.
Xanlıq qoruğu
cıdır yarışları
keçirmək üçün
nəzərdə tutulmuş
düzənlik bir sahə idi. Yarışlar burada həftənin cümə
günləri axşama
üç saat qalmış başlanırdı.
Qaliblər müxtəlif
mükafatlarla təltif
olunurdular. Atçapma
yarışları növbə
ilə bir dəfə Xanlıq qoruğunda, o biri dəfə isə Cıdır düzündə
keçirilirdi.
Gövhər ağalıq Şuşanın
ən gözəl guşəsində əzəmətli
malikanə idi. İbrahimxəlil xan Cavanşirin qızı Gövhər ağa bu malikanə ilə şəhər arasında böyük daş körpü də çəkdirmişdi.
Həmin ərazi ona məxsus olduğuna görə “Gövhər ağalıq”
adlanırdı.
Meydan şəhərin
mərkəzi hissəsində,
Rastbazar küçəsinin
qurtaracağında geniş
bir sahə idi, “Böyük meydan”, “Baş meydan” da adlandırılır.
Sol tərəfində
“Böyük məscid”,
yəni “Yuxarı Gövhər ağa məscidi”, üst tərəfində Mirsiyabovun
karvansarası yerləşir.
Meydanın tən ortasında daşdan yonulmuş Meydan bulağı var idi. Keçmişdə buradan kişilər tuluqlarla su aparıb
satır, qadınlar isə qablarını doldurub evlərinə su daşıyardılar. Bu meydanda alan
da vardı, satan da, təzə
xəbərlərə müştaq
olan da, söhbət-həkət müştəriləri
də. Zarafatcıl, baməzə adamlar da üç bir-beş bir oturub söhbət edirdilər. Xanlıq dövründə burada hərbi oyunlar və parad keçirilir,
çövkən yarışları
təşkil edilirdi. Günün ikinci yarısı isə löhrəm atlarla gəzinti başlayırdı. Qarabağ
hakimi İbrahimxəlil
xan Cavanşir hər il bu
meydanda bayram şənlikləri, xüsusilə
Novruz bayramı keçirir, döyüşlərdə
fərqlənən əsgərlərə
və qoşun başçılarına xələt,
at, silah və s. hədiyyələr bağışlayırdı,
bir qayda olaraq, kasıb-kusuba pay-pürüş verirdi.
Eyni zamanda, burada Aşura günü dini mərasimlər keçirilirdi.
Həmin meydan sonralar da şəhərin
baş meydanı funksiyasını daşımışdır.
Bazar başı
meydanı Qapandibi bazarından gedən sıx-sıx və cərgə ilə tikilmiş dükanları
olan küçənin
qurtaracağında, Xan
qızı Natəvanın
evinə yaxın şəhər bağının
qarşısındadır. Meydanın ətrafında
müxtəlif dükanlar
və karvansara vardı. Bura şəhərin ən izdihamlı, ictimai qaynar həyatlı mərkəzi, qələbəlik
yeri idi. Bazar başı meydanında gecə yarısına qədər
adam olurdu. Şuşaya gələn hər kəs ilk dəfə burada görüşər,
yola düşən isə buradan keçib-gedərdi. Bir çox ictimai binalar, o cümlədən
rayon partiya komitəsinin binası və şəhər mədəniyyət evi “Bazar başı meydanı”nda yerləşirdi.
Divanxana qabağı
“Bazar başı meydanı”ndakı şəhər
bağının içərisində
əyləncə və
istirahət yeri idi. Keçmiş Qarabağ xanlığının
divanxanasının qarşısında
olduğu üçün
bu cür adlandırılmışdı. Burada şəhərin hörmətli şəxslərinin
və qocaların istirahət etməsi üçün oturacaqlar
düzəldilmiş və
hər cür şərait yaradılmışdı.
Xannişin - “xan oturan yer”
deməkdir. Çuxur məhəllədə - Bəylik eşiyində Şahnişinlə üzbəüz
idi, xanlığın
cəbbəxanası da burada
yerləşirdi. İstər
Pənahəli xan Cavanşir, istərsə də sonralar İbrahimxəlil xan Cavanşir hər hansı bir fövqəladə vəziyyət
yaranarkən burada təcili olaraq müşavirə çağırır,
gələcək döyüşlər
barədə məşvərət
edir, əməliyyat planları cızır, müdafiə tədbirləri
hazırlayır, ordunu
və qoşunun tərkibini, sayını,
taktiki gedişlərini
nəzərdən keçirir,
əmrlər verirdilər.
Eyni zamanda, əyanları ilə birlikdə qonaq-qara qarşılayırdılar.
Ağa Məhəmməd şah Qacar 1795-ci və 1797-ci illərdə Şuşanı
mühasirədə saxlayarkən
Topxanadan Xannişini dəfələrlə top atəşinə
tutmuş, təkcə
qala divarlarına deyil, həmçinin xanlara və xanzadələrə məxsus
saray və imarətləri dağıtmışdı.
Qaya başı
Şuşada tarixi yer adıdır, Böyük Qurdlar məhəlləsində yerləşirdi. Qarabağ xanlarının
sarayları, Pənahəli
xanın cəbbəxanası
da bu sal qaya üzərində idi. Son vaxtlara
qədər həmin tikililərin xarabalıqları,
darvazaları və qala bürcləri qalmışdı.
Bəylik eşiyi Çuxur məhəllədə Daşaltı
çayının sol sahilindəki
sıldırım qayaların
üst tərəfində
Qaya başında idi. Qarabağ xanlarına məxsus
saraylar və imarətlərin demək olar ki, hamısı
burada yerləşirdi.
Həmin ərazidə
yalnız xanlar və xanzadələr yaşayırdı”
Yeni Azərbaycan.-
2021.- 11 sentyabr.- S.6.