Muğam
ruhun ən gözəl qidasıdır
Mehriban
xanım Əliyeva: Muğam özlüyündə yalnız
tarixdə yaşayan bir sənət deyil, muğam özü də
inkişaf edir, zənginləşir
Şərqin ən
qocaman musiqi janrlarından olan muğam ta qədim zamanlardan
dünya musiqişünaslarının, sənətsevərlərin
diqqət mərkəzində olub. Qədim və orta əsr
Şərq musiqi mədəniyyətinin, folklorunun öyrənilməsində
muğam əsas amillərdən biri kimi tədqiqatçıların
təhlil obyektinə çevrilib. Bu mənada muğamın tədqiqatı
orta əsrlərdən başlayaraq bu günə qədər
aktual məsələ kimi musiqişünasların
araşdırdığı əsas mövzu kontekstinə
daxil olub. Onlarla görkəmli alimin ayrı-ayrı dövrlərdə
muğama dəfələrlə müraciət etməsi və
bu sahədə elmi əsərlər yazması janrın daima
aktual mövzu orbitində olmasına dəlalət edir.
Muğam Şərq xalqlarının
mədəni həyatında, onların mənəvi
dünyasının formalaşmasında həlledici rol
oynadığı üçün bu ölkələrin
musiqi salnaməsində dərin izlər buraxıb. Bizim
eranın VI əsrində Azərbaycanda Ərdəbildə
muğamların ifa olunması sübut edir ki, muğam sənəti
ərəb ölkələrində yayılmamışdan əvvəl
Azərbaycan və İranda mövcud olub.
Muğamların emosional
təsiri baxımından Nizami Gəncəvi
yaradıcılığında yer alan bir şeirin “Mən binəvanı
o hava ilə əzizlə və havanı daha da qızdır,
həmçinin, müğənni, o qədim havanı
çal, mənə bu dastanı yazmaqda kömək et”
misralarına diqqət yetirsək görərik ki,
sözün əsl mənasında qeyd edilən bütün
parametrlər muğamın Muğan havası olmasına
işarə edir. Bu əsas götürülsə o nəticəni
verir ki, muğam-mukam, makam, makom kök etibarı ilə
eynidir, o, öz soy kökünü muğların sənətindən,
Muğandan götürüb. Digər tərəfdən,
muğam sinkretik sənət növü sayılır.
Çünki müxtəlif zaman kəsiyində muğama
başqa musiqi janrlarının melodiyaları, metro-ritmik
xüsusiyyətləri daxil olması bu sənət
növünün daha da zənginləşməsinə səbəb
olub.
Muğama, muğamsevərlərə verilən ən
qiymətli töhfə
Məlum olduğu kimi,
18-25 mart tarixləri çərçivəsində ölkəmizdə
“Muğam aləmi” adlı möhtəşəm Beynəlxalq
festival reallaşdı. Keçirildiyi günlər ərzində
xalqımıza əsl bayram ab-havası yaşadan bu tədbir,
əslində, Azərbaycan mədəniyyətinə,
xüsusilə də, muğam sənətinə verilən ən
böyük qiymət və əvəzsiz töhfənin təzahürü
idi. Sözügedən festival çərçivəsində
muğam sənətinin elmi dərinliklərinə
varılması, eyniadlı simpoziumun keçirilməsi isə
bu töhfənin dəyərini qat-qat artırmış oldu. Üç
gün davam edən elmi simpoziumda Azərbaycandan olan və
dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn
muğam tədqiqatçılarının məruzələri
dinlənildi. Muğam sənətinin tarixində yeni,
mühüm bir mərhələ olan simpozium muğamın qorunması
və inkişaf etdirilməsi, onun müsəlman ölkələrinin
mədəniyyətləri arasında əlaqələrinin
möhkəmləndirilməsinə təsiri baxımından
yüksək qiymətləndirildi.
Öz möhtəşəmliyi
ilə yerli sakinlərin, xüsusilə də, ölkəmizə
təşrif buyuran əcnəbi qonaqların heyranlığına
səbəb olan layihənin təşkilatçısı
Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və
İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili
Mehriban xanım Əliyevanın nitqində
vurğuladığı kimi: “Muğamla bağlı möhtəşəm
tədbirin keçirilməsi muğam sənətinin tarixində
yeni bir mərhələnin başlanğıcına
çevriləcəkdir. Eyni zamanda, muğam sənətinə
həsr olunmuş və belə yüksək səviyyədə
keçirilən beynəlxalq simpozium muğamın təkcə
Azərbaycanın mədəniyyəti və elmi
üçün yox, bütün dünya musiqi ictimaiyyəti
üçün nə qədər dəyərli, nə qədər
maraqlı olduğunun göstəricisidir. Biz azərbaycanlılar
hamımız, haqlı olaraq, öz doğma
muğamlarımızla fəxr edirik...
... Azərbaycanın zəngin
mədəniyyətinin və tarixinin ən gözəl incilərindən
biri olan muğam, muğam sənəti bizim milli sərvətimizdir.
Muğam Azərbaycan xalqına xas olan ən gözəl
xüsusiyyətlərin daşıyıcısıdır.
Torpağa, köklərə bağlılıq, vətənpərvərlik,
milli ləyaqət hissi, qonaqpərvərlik, xeyirxahlıq, mərhəmət,
emosional zənginlik - bütün bu hisslər muğam fəlsəfəsinin
əsasındadır. Odur ki, desəm, muğam gözəlliyin
və məhəbbətin rəmzidir - səhv etmərəm. Bildiyiniz
kimi, 2003-cü ildə YUNESKO tərəfindən Azərbaycan
muğamı bəşəriyyətin qeyri-maddi irsinin inciləri
siyahısına salınıbdır. Bizim üçün
muğam sənətinin tarixinin hər bir səhifəsi, hər
bir anı çox əzizdir, çox doğmadır”.
MUĞAMIN ELMİ DÜNYASI
Yeri gəlmişkən,
muğama bir elm kimi yanaşılması haqqında ətraflı
olaraq simpoziumda bilavasitə iştirak edən sənət və
elm xadimlərinin fikirlərini dinləmək daha məqsədəuyğundur.
AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun
direktoru, akademik Bəkir Nəbiyev: “İlk dəfə məhz
ölkəmizdə reallaşan bu simpozium öncə xalqa, onun
tarixinə, mədəniyyətinə, o cümlədən, ədəbiyyatına,
musiqisinə ələlxüsus da muğamına olan
böyük məhəbbətin təzahürüdur. Bu məhəbbəti
yaradan, muğamı dəyərləndirən, ona qiymət
verən, diqqət və qayğı göstərən isə
YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, Heydər
Əliyev Fondunun prezidenti, millət vəkili Mehriban xanım Əliyevadır”.
Akademik hesab edir ki,
“Muğam aləmi” adlı Beynəlxalq festivalının
keçirilməsi ölkəmizə böyük milli dividentlər
gətirdi. Çünki, Azərbaycan bu tədbiri keçirməklə
bir daha bütün dünyaya sübut etdi ki, bəşəriyyətin
ən qədim mədəniyyətə malik olan xalqlarından
biridir: “Bunun meydana çıxardığı ən
yaxşı əlamətlərdən biri isə klassik musiqiyə,
özəlliklə də muğama münasibətdə olan
böyük məhəbbət və qədrşünaslıqdır.
Bunu deməklə nəinki festivalı, onun çərçivəsində
reallaşan elm yığıncağı olan simpoziumu da əhatə
etmiş oluram. Həmin bölmədə iştirak edən Azərbaycan
alimlərindən biri kimi böyük diqqətlə xarici
ölkələrdən gələn həmkarlarımıza
qulaq asdım. Əcnəbi mədəniyyət təhlilçilərinin
çıxışlarını dinlədikcə
gördüm ki, onlar həqiqətən də, muğam sənətinin
mahiyyəti və onun Azərbaycanla bilavasitə pozulmaz
bağları olduğunu dərk edirlər. Daha konkret desəm,
Azərbaycanın bu gün dünyanın ən böyük
muğam mərkəzi olması barəsində gözəl
etirafları eşitmiş oldum”.
Ümumxalq və
ümumdünya tədbirinin belə möhtəşəm
şəkildə həyata keçməsində bir sıra
yerli qurumların müstəsna əməyi təqdirəlayiqdir.
Akademikin fikrincə, bu məsələdə ən
böyük öhdəlik və ağırlıq Heydər Əliyev
Fondu və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları
Fondlarının çiyinləri üzərinə
düşüb. B.Nəbiyev deyir ki, bu kimi irimiqyaslı tədbirlərin
həyata keçməsi üçün təkcə təşəbbüs
kifayət deyil: “Hərçənd ki, hər bir tədbir təşəbbüsdən
başlayır. Onu deyə bilərəm ki, layihə çox
yüksək səviyyədə hazırlanmışdı.
Lakin bu təşəbbüs və layihələr təşkilatçılıq,
bədii zövq və digər tələblər
baxımından lazımi səviyyədə olmasaydı, istədiyimiz
nəticəni əldə edə bilməzdik. Sevindirici
haldır ki, müstəqil dövlətimiz çiyinlərinə
götürdüyü irimiqyaslı layihənin altından
üzüağ çıxdı”.
Akademik son illər
ölkəmizin bu sahədə düzgün istiqamətdə
olduğunu da vurğulayıb. Bu və ya digər sahədə
əldə olunan nailiyyətin bizləri kifayətləndirmədiyini
deyən B.Nəbiyev bu uğurumuzu daha da möhkəmləndirmək
üçün təşəbbüsləri davam etdirib,
qazanılan təcrübənin daha da zənginləşdiriləcəyini
söyləyib: “Gələcəkdə bu qəbildən olan tədbirləri
keçirmək üçün bu təcrübənin böyük
faydası olacaq. Bütün bunların əsasında deyə
bilərəm ki, bu məsələdə bizim perspektivlərimiz
çox böyükdür. Nə ahənglə
respublikamız bu tədbiri reallaşdırdısa, o ahənglə
də, bu işlər davam etdirilməlidir”.
Layihəyə munasibət
bildirən Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının
sədri, xalq artisti Firəngiz Əlizadə isə söylədi
ki, muğamla bağlı keçirilən simpoziumlar,
festivallar mədəniyyət sahəsində dünya alimlərinin
ən gözəl işbirliyinə bariz nümunədir: “Beynəlxalq
simpoziumun ilk dəfə keçirildiyini nəzərə alsaq,
layihənin olduqca uğurla həyata keçdiyini deyə bilərik.
Bəlkə də mövzulara bütövlükdə, əhatəli
toxuna bilmədik. Şübhəsiz, elə mövzular var ki, gələcəkdə
mütləq işıqlandırılacaq. Heydər Əliyev
Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və İSESKO-nun xoşməramlı
səfiri, millət vəkili Mehriban xanım Əliyeva şəxsən
özü simpoziumu açaraq, gözəl məruzə ilə
çıxış etdi. Açılış zamanı
muğam sənəti ilə ölkəmizin ayrılmaz hissəsi
olan Qarabağın bağlılığını əks
etdirən sənədli film nümayiş etdirildi. Xaricdən
gələn qonaqların bu filmi izləməsi özü elə
böyük bir təbliğat növü idi. Filmi seyr etdikdən
sonra qonaqlar tərəfindən bizlərə çoxsaylı
suallar ünvanlandı. Onlara qaranlıq qalan muğamla
Qarabağın bağlılığı idi. Necə olur ki,
Qarabağ Azərbaycanda deyil?. Onlara izah edirdik ki, Azərbaycanın
ən gözəl muğam ifaçıları və sənətkarlarının
məzarı Qarabağdadır, özləri
qarabağlıdır. Bunlar hamısı bir-biri ilə zəncirvari
bağlılığı olan məqamlardır”.
Onun sözlərinə
görə, azərbaycanlı musiqişünasların
muğamın müxtəlif janrlarda - operalarda, bəstəkarlıq
yaradıcılığında, simfonik muğamlardakı yeri,
muğam sözünün etimalogiyası kimi müxtəlif
mövzulardakı çıxışları əcnəbi
qonaqların diqqət mərkəzində idi: “Simpozium bayram
günlərinə təsadüf etdiyindən bir qədər
zaman qıtlığı hiss olundu və 20 mart tarixindən
yetərincə yararlana bilmədik. Həmin günün birinci
yarısında Novruz şənliyi keçirildiyindən
qonaqlarımızın da bayram tədbirlərinin
iştirakçısı olmalarını istədik. Bir məsələni
də xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim ki, simpozium
heç də hamının məruzə ilə
çıxış etməli olduğu demək deyil. Bu elmi
yığıncaq bir araya gəlmək, eyni masa arxasında əyləşərək
təmas qurmaq xarakteri daşıyırdı. İşi
yüngülləşdirmək məqsədilə simpozium
çərçivəsində oxunan məruzələr Azərbaycan,
rus, ingilis və ərəb dillərində kitabça şəklində
çap olunub bütün iştirakçılara
paylanılmışdı. Təbii ki, üç gün tərzində
20-30 dəqiqəlik məruzələrin hamısını
dinləmək, dərindən müzakirə etmək
mümkün deyildi. Hazırda iştirakçıların hər
birindən elektron məktublar alırıq. Hər bir məktubda
isə muğam sənətilə bağlı yeni suallar
cavablandırılır. Bu uzunmüddətli bir prosesdir.
Simpozium onu göstərdi ki, Azərbaycanda muğamın
mövcudluğu hər bir janrda özünü biruzə
verir”.
F.Əlizadə deyir ki,
“Muğam aləmi” adlı möhtəşəm beynəlxalq
festival və muğama həsr olunan beynəlxalq simpozium
çərçivəsində biz muğamı təkcə
sırf muğam, dəsgah kimi göstərmədik: “Həm də
musiqişünaslıq, mənbəşünaslıq,
etno-musiqişünaslıqda alimlərin bu sahədəki
problemlərlə ciddi çalışdıqlarını
nümayiş etdirdik. İşin ən gözəl tərəfi
ondan ibarətdir ki, simpozium üç günlə kifayətlənmədi.
Simpoziumun qapıları hələ də açıqdır
və müzakirələr gələn simpoziuma qədər
davam edəcək. Belə ki, hər iki ildən bir ənənəvi
olaraq həm beynəlxalq muğam festivalı, həm də
beynəlxalq simpoziumun keçirilməsi qərara
alınıb. Bir də 2011-ci ildə yeni mərhələdə
reallaşacaq layihənin nisbətən strukturunda dəyişiklik
gözlənilir. Bir məsələni də diqqətə
çatdırmaq istəyirəm ki, hər festivalın öz
konsepsiyası, proqramı var. Bizim birinci festivalımız
yalnız xanəndələrə, onların ifalarına
şamil olunmuşdu. Bu minvalla biz yeddi əsas
muğamımızı təqdim etdik. Muğamlarla birlikdə
mərhum sənətkar Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam”
poemasını, əksəriyyətin bilmədiyi yeni
materialları da təqdim etdik. Məsələn, 1977-ci ildə
Boyacer kosmik gəmisi tərəfindən fəzada Azərbaycan
muğamının kodu aşkar olunub. Bu da bəşəriyyətin
ən vacib və mühüm məlumatlarının
siyahısına daxil edilib”.
Azərbaycan Bəstəkarlar
İttifaqının katibi, Xalq artisti Ramiz Zöhrabov isə
deyib ki, muğam sənətinə həsr olunan birinci
simpoziumun məhz bizim ölkədə keçirilməsi tək
sənət adamları üçün deyil, kökünə
və milli musiqi dəyərlərinə bağlı olan hər
bir vətəndaşa böyük fəxr hissi yaşadır:
“Məni sevindirən cəhət odur ki, indi Azərbaycan
musiqişünasları da muğama xüsusi diqqət yetirirlər.
Muğama ilk diqqət ayıran isə ölkəmizin birinci
xanımı, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, YUNESKO-nun və
İSESKO-nun xoşməramlı səfiri, millət vəkili
Mehriban xanım Əliyeva oldu. Onun diqqət və
qayğısından sonra muğamımız yeni inkişaf mərhələsini
yaşamaqdadır. Mehriban xanım Əliyeva elə bir şərait
yaradıb ki, indi hər kəsdə, xüsusilə də, gənclərdə
muğama olan diqqət, maraq artıb. Məlumdur ki, Mehriban
xanım Əliyevanın rəhbərliyi ilə Heydər Əliyev
Fondu və Azərbaycan Mədəniyyətinin Dostları Fondu
tərəfindən muğama həsr olunan bir neçə
irimiqyaslı layihələr həyata keçirilib. Muğam
televiziya müsabiqələrinin keçirilməsindən,
“Qarabağ xanəndələri” musiqi albomunun
çıxarılmasından “Muğam” jurnalının nəşr
olunmasına kimi. Amma bunlar arasında ən məsuliyyətlisi
“Muğam ensiklopediyası”nın nəşr olunmasıdır.
Dünyanın heç bir yerində muğama aid ensiklopediya
yoxdur”.
Muğama həsr olunan
birinci simpoziumun nəticələrinə dair fikirlərini
bölüşən Xalq artisti onu sevindirən məqamlara da
toxunub: “Məni sevindirən məqamlardan biri də məruzə
ilə çıxış edənlər arasında gənc
tədqiqatçıların əksəriyyət təşkil
etməsi oldu. Arzu edirəm ki, gələcəkdə digər
ölkələrin muğamları arasında müqayisəli
təhlillər aparılsın. Muğamın inkişafı
baxımından ən yüksək səviyyəni təşkil
edən Azərbaycan muğamlarıdır. Bunun da əsası
var. Dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli muğamla
bağlı üçpilləli tədbir planı
hazırlamasaydı, belə uğurlu nəticələr də
əldə olunmazdı. Bunun üçün də ilk
növbədə Üzeyir bəyə minnətdar
olmalıyıq”.
Turanə QADİR
Yeni Azərbaycan.- 2009.- 4 aprel.- S.3.