Sən mənim anamsan...

Azadlığın özgə qapılarda böyümüş balası ilə söhbət

O, şairdi, dramaturqdu, siyasətçi və ictimai xadimdi. Müstəqillik arzusunu dilinə, şeirinə gətirdiyinə görə, çox şöhrətli bir şairin övladı olsa da, üzünə qapılar qapanmışdı. Qapalı qapıların arxasında dua yerinə şeir söyləyən bu insanın ömrünün 70-ci ilində hər şeyi var: müstəqil ölkəsi, söz demək azadlığı və ... çoxlu, lap çoxlu xatirələrlə süslənmiş taleyi.

Vaqif Səmədoğlu ilə söhbətə başlamaq çətin olmadı. Yubiley münasibəti ilə dövlət başçısı tərəfindən təltif olunduğu “Şərəf” ordeninin sevincini paylaşmaq üçün redaksiyamıza dəvət etdiyimiz şair qəzetin yaradıcı heyətinin marağını görəndə gülümsündü:

- Rəhmətlik Mehdi Mehdizadə təhsil naziri olarkən onunla birlikdə Qazax məktəblərindən birinə getmişdik. Sinfə girdik, Mehdi rəhmətlik sual verdi: “kim iqtisadçı olmaq istəyir, kim neft sənayesi sahəsində çalışmaq istəyir?”. Riyaziyyatçı bir əl qalxdı, iqtisadçı üç əl qalxdı. Mən üzümü tutdum uşaqlara:” kim şair olmaq istəyir?” 60 nəfər əlini birdən qaldırdı. Ədəbiyyata, sözə aşiqlik bu millətin canında, qanındadı...

Beləcə, modern Azərbaycan şeirinin ən tanınmış nümayəndəsi özü söhbətə körpü saldı, fotoqrafımızın əlindəki rəqəmsal aparatı görüb hobbisini xatırladı. Minə yaxın nadir şəklin toplandığı neqativinin bir erməni balası tərəfindən oğurlandığını uşaq səmimiyyyəti ilə söylədi. Əməkdaşımızın dəcəl uşaqların şair olması ilə bağlı sualını da cavablandırmağı unutmadı:

- Şairlər həmişə “xuliqan” olublar. Bir şeiri ilə aləmi bir-birinə vuran şairlərdi. Qəhrəmanlar da, şairlər də “xuliqan”lardan çıxır...

İki xatirə

- Vaqif müəllim, 70 illik yubileyinizi ilk kim təbrik etdi?

- Yeni Azərbaycan Partiyasının Sədri, cənab İlham Əliyev evimə zəng etdi. Efir vasitəsi ilə mənə təbrik ünvanladı. 65 illik yubileyimdə məni “Şöhrət” ordeni ilə təltif edən Prezident İlham Əliyev bu dəfə məni “Şərəf” ordeni ilə təbrik etdi.

- Siz Prezident İlham Əliyevlə Azərbaycanın Avropa Şurası Parlament Assambleyasındakı nümayəndə heyətində birgə yer almısınız. Bu, söz adamına, şairə diqqətdir, yoxsa çətin günlərin silahdaşına?

- Dövlət başçısının diqqətində qeyd etdiyiniz məqamların hamısı cəmlənib. Amma AŞ PA-da biz ədəbiyyatla yox, siyasətlə məşğul idik və mən sevinirəm ki, nümayəndə heyətinə rəhbərlik edən cənab İlham Əliyevin başçılığı altında xeyli iş gördük. Dörd il bərabər işlədik və bu dövr ərzində yeganə beynəlxalq təşkilat AŞ PA oldu ki, Ermənistanın Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi faktını rəsmən təsdiqlədi. Sevinirəm ki, biz bunu bacardıq.

- O günləri xatırlayanda hansı hissləri keçirirsiniz?

- Təbii, qürur hissi. Həm də bu qürur hissi mənim ana torpağım, müstəqil ölkəm və onun başçısı ilə bağlıdır. İki xatirə danışım sizə. Şərhsiz, filansız.

O dövrdə Avropa Şurasının prezidenti Lord Rassel Conson cənab İlham Əliyevi, Səməd Seyidovu və məni-Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul edirdi. Mən dramaturqam və bütün mizanları rejissordan pis görmürəm. Biz qapıdan girəndə baxdım ki, Consonun üzündə qəribə bir təbəssüm yarandı. Təxminən daxili replikası belə idi ki, İlham Əliyev-Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri-dünyaşöhrətli siyasətçi Heydər Əliyevin oğludur. Görüş bir saata yaxın çəkdi. Conson və cənab İlham Əliyev ingiliscə danışırdılar. Tərcüməçi də protokol qaydalarına uyğun olaraq tərcümə edirdi. Söhbətin sonuna qədər Consonun sifəti, mimikası, təbəssümü dəyişmişdi. Görüş sona çatanda bizi yola salmaq üçün qalxan ingilis lordu Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri İlham Əliyevin qarşısında heyranlıqla baş əydi.

İkinci heç vaxt unuda bilmədiyim, həmişə qürur hissi ilə xatırladığım məqam da cənab Prezidentlə bağlıdır.

Siqaret çəkmək üçün AŞPA-nın siyasi komitəsinin iclas salonundan dəhlizə çıxmışdım. Bu zaman Monitorinq Komitəsinin iclas zalından təngənəfəs çıxan Dmitri Raqozin-Rusiyanın prezidentliyinə iddialı bir adam-çaşmış halda özünü üstümə atdı. Rəngi dümağ idi, panika içində az qala qışqırırdı: “Rossiyu zaqnali tupik, qde İlxam Aliyev? Nujno sovet!”...

Ədəbiyyatla siyasətin kəsişməsində

- Ümumiyyətlə, ədəbiyyatçının siyasətlə məşğul olmasına necə baxırsınız?

-Mənim üçün ədəbiyyatçı, ziyalı məhfumu yoxdur. Konkret kim var? Adını çəkin, deyim kim siyasətlə məşğul ola bilər, kim yox? Aktyorlar, rejissorlar da, həmçinin. Məsələn, Səməd Vurğunu mən deputat görmüşəm həmişə, Osman Sarıvəllini yox. Bəxtiyar Vahabzadə deputat idi, rəhmətlik Qabil yox. Onlarla misal gətirə bilərəm ki, böyük şair, eyni zamanda, dövlət xadimidir: Höte, Bomarş, Şekspir.

- Siz Azərbaycan ədəbiyyatında sərbəst şeirin əsaslarını qoyanlardan birisiniz.

- Sərbəst şeirin əsasını Səməd Vurğun, Mikayıl Rəfili, Rəsul Rza və Nazim Hikmət qoyub.

- Siz də sərbəst şeirə keyfiyyətcə milli kolorit gətirdiniz. Nazim Hikməti Mayakovski ilə müqayisə edirlər. Rəsul Rzanın Nazim Hikmətdən təsirləndiyini deyirlər. Sizdə bu bənzərlik yoxdur. Vaqif Səmədoğlu sərbəst şeirə böyük səmimiyyət gətirdi. Ona milli pasport qazandırdı.

- Sərbəst şeirin texnologiyasından söhbət açsaq, bəli, sərbəst, qafiyəsiz şeiri ilk dəfə mən yazmışam. Əvvəlki şairlər qafiyəli yazırdılar və Səməd Vurğunda rus şairi V.Mayakovskiyə oxşarlıq çox idi, nəinki Nazim Hikmətdə. Səməd Vurğundakı ritmik sərbəstlik V.Mayakovskidə daha güclü idi. Nazim Hikmətdə də ritm var. Özü oxuyanda da olmayan yerlərə intonasiya ilə ritm verirdi. Nazim Hikmət, həm də çox böyük aktyor idi. Gözəl şeir oxuyurdu.

Amma mən təkcə sərbəst şeir yox, gəraylı da yazmışam, qoşmalarım var. Əruzda xeyli yazmışam, meyxana janrına da müraciət etmişəm.

- Bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edən iki məşhur düstur var: biri odur ki, yazıçı dilin alətidir, digəri: dil yazıçının alətidir.

- İkisi də doğrudur... Mənim üçün sərbəst şeir yazmaq hecada yazmaqdan, gəraylı yazmaq əruzda yazmaqdan çətindir. Çünki heca vəznində yazanda bir də görürsən ki, qafiyə elə möcüzələr yaradır ki, ağlına da gəlməz. Sərbəst şeir yazanda ağlında nə varsa onu da ortaya qoyursan. Vəzndə yazanda özü duyğuları səndən qoparır. Bəhrdə, hətta sözün musiqisini müəyyənləşdirmək olur. Yaratdığın şeirin musiqiyə necə oturduğunu görə bilirsən. Hansı sözün bəmdə, hansı sözün zildə oxunacağını belə müəyyənləşdirməyi bacarırsan. Ümumiyyətlə, ədəbiyyat, xüsusilə də poeziya möcüzədir.

- Meyxana janrına da müraciət etdiyinizi dediniz. Meyxananın indiki vəziyyəti necədir?

- Sadəcə, dəhşətdir. Diqqətlə fikir versəniz görərsiniz. İndi nəsr cümləsinə meyxana oxunur. Əruz itib, ritm yoxdur. Əliağa Vahidin, rəhmətlik Balasadığın meyxanalarına baxın. İndi meyxana tamamilə bayağılaşıb. Mən bir vaxtlar sinədən də meyxana deyirdim. Mən, Rəfiq Zəka, Vaqif Mustafazadə yığışardıq, meyxana deyərdik. Vaqif Mustafazadə hamımızdan yaxşı meyxananı deyərdi. Həm ritm duyumu gözəl idi, həm də o içərişəhərli idi.

Uzaq, yaşıl ada... Nargin

- Azərbaycanda ədəbiyyata dövlət qayğısı sahəsində vəziyyət necədir?

- Ədəbiyyat da ələbaxım olmamalıdır. Amerikanın ötən əsr ədəbiyyatında dörd, uzaqbaşı beş yazıçı ədəbi əməyi ilə dolanırdı. Onların da üçü detektiv yazırdı. Fransada da, həmçinin. Jül Vernin romanları böyük tirajlarla satılırdı, Balzak kimi nəhəng yazıçı borcların içində itib-batırdı. Ədəbiyyatı umacaqlı edən sovet ideologiyası oldu. 1990-cı illərdə iki kitabım nəşr olundu, sovet dövründə çıxsaydı mən onların qonorarı ilə Nargin adasını alardım.

Bu ənənə təkcə sovetlərdəydi ki, ssenari müəllifi rejissordan da, kino ulduzundan da çox qonorar alırdı. Bu, ədalətsizlik idi.

- Niyə? Axı kino da bədii mətnin üzərində durur.

- Kino ilk növbədə rejissor sənətidir. Onun üçün də dünya tarixinə həkk olunmuş ən böyük ekran əsərlərinin müəllifləri elə rejissorlardı. Çarli Çaplin, Fellini. Hollivudda Uilyam Folkner kimi dahidən ancaq dialoqlar yazmaq üçün istifadə ediblər.

- Bütün filmlərinizdə ən kiçik bir epizodda da olsa, varsınız.

- O da dünya kinosundan gəlmədi. Amerika, Fransa filmlərində tamaşaçı ssenaristi də görür, rejissoru da. Bəzən operator da kadra düşür. Bu, ənənədir. Mən hətta Otar İoselianinin bir filmində də çəkilmişəm. Otarın özü ilə. Qəhrəmanlar - qızla oğlan söhbət edir, biz də arxa planda başımızda aerodrom kepka bıçaq itiləyirik.

- Azadlığı boğmaq azadlıq istəyinin yaranmasına səbəb olurdu, bəlkə maraqlı ədəbiyyatın yaranması üçün də bu tətbiq olunmalıdır?

- Təəssüf ki, möhtəşəm ədəbiyyatı qadağalar yaradır. Biz Sovet dövründə bunun şahidi olduq. Rusiya imperiyasına daxil olan ölkələrin hamısında dövlət, kilsə, xüsusi nəzarət orqanlarının senzurasının mövcud olmasına baxmayaraq, ədəbiyyat yaranırdı. İndi heç bir yazarın sözün qatlarına enməsinə, sətiraltı gizlinlərdən istifadə etməsinə ehtiyac yoxdur. Amma Amerika kimi demokratik bir cəmiyyətdə də nəhəng yazarlar meydana çıxırdı.

- 90-cı illərdə mətbuatın, ondan daha əvvəl isə ədəbiyyat üzərindən senzura götürülüb. Azərbaycan ədəbiyyatı bu azadlıqdan yetərincə istifadə edə bilirmi?

- Mən ancaq özüm haqqında danışa bilərəm. Təəssüflənirəm ki, yaşımın 50-ci ilində müstəqillik qazandıq...

- O şeirləri indi də yaza bilərsinizmi?

- Əlbəttə. Allahıma və Səməd Vurğunun ağıllı, demokratik tərbiyəsinə minnətdaram ki, mənim şeirlərimdə aktuallıq olmadı.

Mən dedim ki, sən mənim doğma anamsan, azadlıq, mən sənin yad qapısında böyümüş balan. Daha demədim ki, SSRİ-də böyümüş balan. Poeziyanın evini aktuallıq yıxır. Mayakovski kimi dahi şair gündəmi tutduğu üçün indi həmin şöhrətini itirib.

Babam, atam, qardaşım və mən...

- Ömrün bu çağında Səməd Vurğun, Yusif və Vaqif Səmədoğluların bir evdə yaşadıqları zamanı necə xatırlayırsınız?

- Yaşın bu çağından baxanda o illər mənə çox əzizdi. Mənim uşaqlıq dövrüm ümumbəşəri bəlanın gəldiyi vaxta düşsə də, müharibə acısını yaşamadım. Çox kiçik olduğumdan o ağrıları duya bilməzdim. 1948-ci il represiyaları zamanı böyüklərin necə əzab çəkdiyinin şahidi olsam da, mən ağrını dərinliyi ilə hiss edə bilmirdim. Tarixən azərbaycanlıların dədə-baba torpağı olan Ermənistan ərazisindən başlanan köçürmələr davam etdikcə böyüklərin əzabı artırdı. O dəhşətli xatirələrdən yadımda ağlayan yekə kişilər qalıb. Bizim indi klassik saydığımız yazıçılar hönkürə-hönkürə ağlayırdılar ki, gəlin, bir şey edək. Babam da qışqırırdı ki, ayə, biz nə edə biləcəyik. Aclığın nə olduğunu evlərinə çörək apardığım insanlarda, qonşularda görürdüm... Mən taleyimə minnətdaram. Bilmirəm, Səməd Vurğunun taleyini yaşasaydım, dözərdimmi???

- Siz həm də Yusif Səmədoğlunun qardaşısınız...

- Həmişə qardaş kimi Yusifə paxıllığım tutub. Heç vaxt heç nədə israr etmirdi. Hər yerdə uğur özü gəlib onu tapırdı, gözəl qızlar kimi... O, böyük qardaş idi, yazıçı və ictimai xadim idi. Bir dəfə növbəti prezident seçkiləri zamanı idi. Rəhmətlik Heydər Əliyev zəng vurdu Yusifə. Gülə-gülə dedi: “Yusif, sən o sözü necə demisən, birdən prezident seçərlər səni?”. Yusif demişdi ki, prezidentliyə namizəd olmaq problem deyil, mən də öz namizədliyimi verə bilərəm. Problem ondadır ki, birdən çaşıb məni prezident seçərlər. Bəs, onda mən nə edərəm?!

Xeyli güldülər onda.

Yusifin mənim üçün indiyə qədər əlçatmaz olan, səcdə qıldığım xüsusiyyətləri vardı. Uşaqlıqdan ağır oturub batman gələn, zahirən çox yaraşıqlı, mütaliəsi çox ideal bir insan idi. Mənim əlimə hansı kitab keçirdi oxuyurdum. Yusif isə götürürdü Tolstoyun 46 cildliyini, sona qədər sıra ilə oxuyurdu. Hər hansı bir yazıçıdan söhbət açsaq, nə qədər bilikli adam olsa da, onun yaradıcılığını biləcək. Yusif yazıçının yaradıcılığını bildiyi qədər özünü də bilirdi.

- “Mən sənin özgə qapılarında böyümüş balanam, azadlıq” misralarının müəllifi nə zamandan millətinin azadlıq düşüncələrinə sahib olmağa başladı?

- Demək olar ki, ilk yetkinlik çağlarından. 50-ci illərdə artıq biz bu eşqlə yaşayırdıq. Və təkcə ədəbi, siyasi nöqteyi-nəzərdən yox. Vaqif Mustafazadə ilə həmyaşıd idik. Caz musiqisi ilə çox maraqlanırdıq. Bu musiqi isə o zaman qadağan idi. Bizdə azadlıq simvolları əmələ gəlmişdi. 50-ci illərin əvvəllərində “samizdat” hərəkatı başladı. Bəzi sovet yazıçı və şairlərinin, xüsusilə də Avropa ədəbi cərəyanlarının yeni baxışlarını, dini fəlsəfəsini “samizdat” ədəbiyyatından öyrənirdik. Bu ədəbiyyatı oxumaq isə çox qorxuluydu, Cinayət Məcəlləsində müvafiq cəza nəzərdə tutulurdu.

- “Samizdat”dan ilk dəfə oxuduğunuz kim olub?

- Yaspersin fəlsəfi baxışlarını oxumuşam. Sonra Sartrı tapdım. Ekzestensializm məni maraqlandırdı. Xoşbəxtlikdən o vaxt artıq kifayət qədər mütaliəm var idi və mən elə o vaxt başa düşdüm ki, bu, yeni şey deyil. Ekzestensializm Demokritdə, Aristoteldə var. Və ədəbiyyatda da xoşbəxtliyim o oldu ki, heç bir cərəyanın içində itib-batmadım, o cərəyanların, o izmlərin qulu olmadım. Mənim üçün heç bir fərqi yoxdur, insan hansısa fərdin quludur və yaxud hansısa düşüncənin. İnsan düşüncəsini dəyişə bilməlidir. Bu barədə mənim üçün Azərbaycan mədəniyyətində etalon bəstəkar Qara Qarayevdir. Musiqinin mövcud olan elə bir cərəyanı yoxdur ki, orada əsər yazmasın. Lap klassik formada yazdığı əsərlər də var, impersialist cərəyanda yazdığı da. Azərbaycan muğamlarından da istifadə edib, Amerikanın blyuzlarından da. Amma deməyib ki, mən modernistəm, nə bilim, avanqardistəm. SSRİ-də ilk dəfə dedukafoniyanı da o yazdı. Qara Qarayev axtarışların fanatıydı.

- Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında bir asılılıq, bağlılıq ənənəsi yaratmış müridlik, mürşidlik məsələlərinə necə baxırsınız.

- Mən Rumini oxuyanda müridlik, mürşidlik haqqında düşünmürəm. İlk olaraq şairi oxuyuram, onun dini və ya ideoloji fəlsəfəsi mənə lazım deyil. Mən əvvəlcə Nəsimini oxuyuram, onun dini və fəlsəfi baxışları mənə sonra lazım olur. Nəsimi bir şair kimi xoşuma gəlməsəydi, heç onun nə haqda düşündüyü ilə də maraqlanmazdım. Redyard Kiplinqin “Mauqli” əsəri dahiyanə əsərdi. Onu sevməyim ki, Redyard Kiplinq İngiltərə imperializminin ən qaniçən ideoloqlarından biri olub? Dahi Vaqnerin musiqisinə qulaq asmayım ki, alman faşizminin əsasını qoyan Hitlerin ən çox sevdiyi şəxsiyyət olub? Yaxud Maksim Qorkinin bir abzasını yaza bilməyən Moskva yazıçılarına necə haqq qazandırım ki, onlar Maksim Qorkidən sosializm realizminin əsasını qoyduğuna görə imtina edirlər. Şoloxovdan necə imtina etmək olar? Və yaxud Azərbaycan yazıçıları: “Səməd Vurğun Stalinə mədhiyyə yazıb”.

Yazıb. Əvvəla, necə yazıb, onun sənətkarlığına baxın, sonra sənətkarı qınayın.

- Ədəbiyyat epitetlərlə bəzədilmiş eranı arxada qoydu, Sizcə, həmin bölgü, həmin o epitetlər qorunmalıdır, yoxsa, ədəbiyyat artıq imtina edib o bölgülərdən?

- Söhbət ədəbi cərəyanların aktuallığından getmir. Bu saat məni, ümumiyyətlə, dünya ədəbiyyatının aktuallığı düşündürür. Ədəbiyyat - bəşər zehninin yaratdığı son dərəcə böyük bir məfhum artıq aktuallığını itirir. Azərbaycanda, Rusiyada-keçmiş sovet məkanında bu, ümummilli drama, şəxsi faciələrə gətirib çıxartdı. Moskvada elə yazıçı ailələri tanıyıram ki, kübar həyat tərzindən həyatın dibinə yuvarlanıblar. Həmişə bu məqamda deyirik: “ədəbiyyat oxucunu itirib”. Deyirlər ki, Avropada kitablar 200 min tirajla çıxıb. Azərbaycanda 70 min tirajla şeir kitabı çıxırdı, alınırdı. Amerika Birləşmiş Ştatlarında, Yaponiyada isə 1000 tirajla kitab çıxırdı və onun 300-ü satılırdı. Bizdə də, əslində vəziyyət normal deyildi. Ədəbiyyatın statusu həddindən artıq yüksək idi. Onun da səbəbi qadağalar idi. İndiki kimi yadımdadır, insanlar yığışıb çayxanalarda şairlərin şeirlərini müzakirə edirdilər. İndi Azərbaycanda ona ehtiyac yoxdur. Hər şey açıqdır, yaza bilirsənsə yaz. 5 il Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin üzvü olmuşam. Bütün Avropanı qarış-qarış gəz, Azərbaycandakı qədər azadlığa rast gələ bilməzsən.

- Maraqlı müsahibə üçün çox sağ olun.

KƏBUTƏR

Yeni Azərbaycan.- 2009.- 17 iyun.- S.5.