AYB ədəbiyyat məbədidir
Onunla
görüşümüz əlamətdar bir günə təsadüf
etdi. Ulu öndər Heydər Əliyevin yubileyi ərəfəsinə.
Həm də yazıçı Anarın Heydər Əliyevlə
bağlı xatirələrinin toplandığı “Unudulmaz
görüşlər” kitabı işıq üzü
görmüşdü. Həmsöhbətimiz qəzetçilərin
ədəbiyyat söhbətinə marağını
görüb AYB-nin rəhbərliyində təmsil olunan digər
şəxsləri də görüşümüzə dəvət
etdi: AYB-nin birinci katibi, şair Fikrət Qoca, katib Arif Əmrahoğlu,
gənclər üzrə katib Rəşad Məcid, “Ulduz”
jurnalının baş redaktoru, gənclər
şurasının rəhbəri, yazıçı
Elçin Hüseynbəyli, “Dünya ədəbiyyatı” dərgisinin
baş redaktoru, şair Səlim Babullaoğlu.
Söhbətə ənənəvi
olaraq ədəbiyyatın yaranması, onun problemləri və
bu problemlərin həlli yollarının çözülməsi
ilə körpü salmadıq. Ümummilli lider Heydər Əliyevin
anadan olmasının 86-cı ildönümünün bir
addımlığında olduğumuzdan “Yeni Azərbaycan” qəzetinin
nümayəndələri qonaq statusundan istifadə edərək
söhbətə girişi də fərqli başladı:
- Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan ədəbiyyatı
üçün kim idi? Azərbaycan ədəbiyyatının
hamisimi və ya vəfatından sonra haqqında bu ədəbiyyat
var olana qədər müraciət edəcəyi real qəhrəmanmı?
Anar: Heydər Əliyev
haqqında çox yazılıb, qalın-qalın kitablar
çıxıb. İllər keçdikcə daha da çox
yazılacaq, tarixin süzgəcindən keçmiş qiymətlər
daha da dəqiqləşdiriləcək, dünyada və
ölkəmizdə baş verəcək olayların, gələcək
hadisələrin kontekstində Onun xidmətləri daha dərindən
dərk ediləcək. Amma bu gələcək nəsillərin
işidir. Bugünkü nəsillərin, Onun
çağdaşlarının, özəlliklə Onunla bu və
ya digər dərəcədə təmasda olanların borcu isə
Heydər Əliyevlə bağlı anlarını, xatirələrini
yubanmadan qələmə almaqdır.
Fikrət Qoca: Məncə,
Heydər Əliyevin AYB-nin fəxri üzvü olmasını
xatırlatmağımız sualınızın ətraflı
cavabı deməkdir.
Anar: Son kitabım olan
“Unudulmaz görüşlər”də Heydər Əliyevlə
bağlı təkcə şəxsi görüşlərimizin
təəssüratları yox, dahi siyasətçinin AYB və
müxtəlif tədbirlərdə
çıxışları da yer alıb. Heydər Əliyev
Azərbaycan üçün gördüyü işlər qədər
ədəbiyyat üçün də dəyərli işlər
görüb. Təkcə bir faktı deyim ki, AYB və ədəbi
orqanların, tərcümə mərkəzinin dövlət
büdcəsindən maliyyələşməsi Azərbaycan ədəbiyyatının
yaşaması, var olması üçün atılan
başlıca addımdır. Sağlığında bu
böyük insan çox vacib işlərinin olmasına
baxmayaraq, yazıçıların yubileylərində şəxsən
iştirak edirdi. Yazıçıların, incəsənət
adamlarının xatirə muzeylərinin açılması
Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə
başladı. Bu addım isə birbaşa cəmiyyətin
formalaşmasına, tərbiyəsinə
hesablanmışdı. Onu da deyim ki, “Unudulmaz görüşlər”
əsərim əvvəlcə silsilə şəklində
“525-ci qəzet”də çap olundu. Daha sonra həmin silsilə
yazılar kitab şəklində işıq üzü
gördü. Heydər Əliyev şəxsən bütün
yazıçı və şairlərin yubileylərinə,
yaradıcılıq gecələrinə gəlir, sonuna qədər
otururdu və özü də etiraf edirdi ki, belə məclislər
Ona mənəvi rahatlıq gətirir. Qələm adamları da həmişə
onu diqqətdə saxlayıblar. Hətta işləmədiyi
dönəmlərdə belə Heydər Əliyev
yadımızdan çıxmayıb. O zaman biz Moskvadan yenicə
qayıtmış Heydər Əliyevi qurultayımıza dəvət
etdik, gəldi. Bir az öz yetişdirdiyi kadrlardan gileyli idi.
İkinci dəfə respublikaya rəhbərlik etməyə
başlayanda yenə də ədəbiyyatımıza öz
qayğı və diqqətini əsirgəmədi.
- “İngilis ədəbiyyatı ölkəsi
üçün ingilis siyasətçisindən daha çox
iş görüb” deyimi hamımıza tanışdır. Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatının
hansı xidmətləri var?
Anar: Əvvəla, qeyd
edim ki, bu il Yazıçılar Birliyi 75 illik yubileyini qeyd edəcək.
AYB ədəbiyyat məbədidir. Düzdü, həmişə
bunu da demişəm ki, AYB-nin taleyində ləkəli səhifələr
də, 37-nin ürək ağrıdan məqamları da olub. Amma
vətən müharibəsi illərində bizim neçə-neçə
yazıçımız cəbhələrdə olub. Həlak
olan yazıçı və şairlərimiz də var. Cəbhə
xatirələrini sonradan əsərlərə çevirənlər
də. Təəssüf ki, Yazıçılar Birliyində
bəzi mənfi proseslər müharibədən sonra da davam
etdirildi. Heydər Hüseynovu, Cəfər Cəfərovu,
Mikayıl Rəfilini İttifaqdan çıxartdılar. Bunlar
hamısı olub. Amma bununla bərabər Sovet rejimi daxil
olmaqla Azərbaycan dilinin yaşamasında, mənəviyyatının
formalaşmasında yazıçıların AYB-nin üzvləri
və onun ədəbi orqanlarının da rolu böyük
olub. Bu orqanlar olmasaydı, bugünkü ədəbi dilimiz də
bu səviyyədə olmazdı. Xüsusilə, bu son vaxtlara qədər-Heydər
Əliyev hakimiyyətə gələnə qədər biz
çətinliklə də olsa, jurnalların nəşrini
davam etdirdik. İndi nəşrin səviyyəsi, çap
olunan əsərlərlə bağlı bəzən irad da
tuturlar. Məsələ bundadır ki, ədəbi nəşrləri
yüz faiz kamil əsərlərlə təmin etmək
mümkün deyil. AYB-nin 1400 üzvü var və bunların
hamısı eyni səviyyədə deyil. Və samballı əsərlər
hamıdan umulmur. AYB olaraq düşünürük ki, bu qəzet
və jurnallar olmasa, ədəbiyyat da olmaycaq. Və
gücümüzü ədəbiyyatımızın
qorunmasına veririk. Bizim təklifimizlə Tərcümə Mərkəzi
yarandı. Əvvəllər AYB-nin dörd bölməsi fəaliyyət
göstərirdisə, indi artıq 12 bölməsi var və
bütün Azərbaycanı əhatə edir. Bunların
üstünə Moskvada, Türkiyədə, Gürcüstanda
fəaliyyət göstərən filiallarımızı gəlsək,
onda işimizin miqyası daha aydın görünər. Qurultaydan
sonra Dərbənddə də birliyin şöbəsini
açmaq fikrindəyik. Gənclərlə işimizi
genişləndiririk. “Ulduz” jurnalı tamamilə gənclərin
ixtiyarına verilib, “Dünya ədəbiyyatı” və
“Körpü” dərgiləri gənc ədəbiyyatçı
Səlim Babullaoğlunun və tənqidçi Əsəd
Cahangirin ixtiyarındadır, Gənc Ədiblər Məktəbi
yaradılıb. Gənclər üzrə katib Rəşad Məcid,
gənclər şurasının sədri Elçin Hüseynbəylidir.
İstedadlı, sağlam gənclərə inanırıq və
ədəbiyyatın taleyini onlara etibar edirik. Ən son
işimiz “Bayatı” kitab mağazasının
açılması və orada reallaşan “İmza
günü” layihəsidir ki, bu da göründüyü kimi,
uğurlu bir addımdır. Düzünü deyim ki, heç
mən də gözləmirdim ki, layihə belə uğur
qazanacaq.
- AYB-nin strukturu böyüyüb. Maraqlıdır, bəs
bu prosesə paralel olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı və
onun cəmiyyətə təsiri də
böyüyürmü?
Anar: Bu məsələdə vəziyyət o qədər də ürəkaçan deyil. Səbəbi də odur ki, bütün dünyada virtual münasibətlər formalaşmağa başlayıb. Televiziya, internet insanların həyatında xüsusi önəm kəsb edir. Maddi tərəfləri də üstünə gələ bilərik: hamının kitab almaq imkanı yoxdu. Əvvəllər kitablar 30-50 min tirajla çap olunurdu, indi 1000 tirajla çıxanda sevinirik. Eləcə də ədəbi nəşrlər. Amma keyfiyyətcə, əlbəttə, ədəbiyyatımızda dəyərli əsərlərin yaranmasını müşahidə edirik. Bu proses nəsrdə, şeirdə, dramaturgiyada, tənqiddə də öz əksini tapır.
- Bu gün ədəbiyyata
dövlət qayğısı sizi-AYB-nin sədri Anarı qane
edirmi?
Anar: Məni qane edir. Ədəbiyyatın problemlərinin həlli üçün hansı məsələ ilə bağlı Prezidentə müraciət etmişiksə, problem az vaxt ərzində öz həllini tapıb. Ən son müraciətimiz bir il bundan öncə təqaüdlərin verilməsi ilə bağlı olub, 50-si yaşlı, 20-si gənc olamqla yazıçılara verilməklə təqaüd ayrılıb. Bundan başqa bizim Şüvəlanda yaradıcılıq evimiz var idi. O vaxt həmin evi qaçqınlara verdik. Bu yaxınlarda Prezidentə müraciət etdik ki, həmin evi bizə qaytarsınlar. Dövlət fondundan Dəvəçidə yeni yaradıcılıq mərkəzinin tikintisi üçün pul ayrıldı və inşaat işləri başladı. Həm də təkcə AYB-nin deyil, rəssamlar və bəstəkarlar ittifaqlarının da yaradıcılıq mərkəzləri orada yerləşəcək. Daha bir xahişimiz AYB-nin binasının bərpası və təmiri ilə bağlı idi ki, artıq bu işlər başa çatıb və ən müasir üslubda, standartlara cavab verəcək şəkildə bərpa edilmiş bina bura daxil olanları heyran edir. Bu il isə AYB-nin 75 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı mən yenə də Prezidentə müraciət etdim.
- Amma yenə də narazılıqlar var.
Anar: Təsəvvür edin ki, son iki ildə 140 yazarımız mükafat alıb. Yazıçılar Birliyinin isə 1400 üzvü var. Ailə vəziyyəti ilə, müxtəlif çətinliklərlə bağlı müraciət edənlər var. Anlatmaq olmur ki, Prezident təqaüdləri təminat fondu deyil, bu təqaüd ədəbiyyatdakı xidmətlərə görə verilir.
- Son illər AYB-dən
qopmaları geri dönmələr əvəzləyib. Bu qayıdış dövlət
qayğısının artmasıyla, yoxsa sırf ədəbi
yaradıcılıqla bağlıdı?
Anar: Mən deyə bilmərəm kim hansı məqsədlə geri qayıdır. Amma bir şeyi qeyd edim ki, Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət etmək istəyən, bu ədəbiyyatın formalaşmasına xidmət göstərmək istəyən hər bir kəsə bizim qapılarımız açıqdı.
- 60-cı illərin nəslindən söz düşəndə göz önünə yeni modern nəfəsli ədəbiyyat gəlir. Sizin nəslin sələflərinə olan münasibət, bu gün xələflərinizin sizə münasibətindən kəskin fərqlənir. Bunun bənzər və fərqli cəhətlərini necə xarakterizə edərsiniz? Yəni, qəbul etdiyiniz estafeti faktiki olaraq kimlərə verirsiniz.
Anar: Kənardan göründüyü kimi, yaşlılar və gənclər qarşıdurması yoxdur. İstedadlı və istedadsız var, sağlam düşüncəli və məntiqi pozuq, istedadı iddiasından qat-qat aşağı olan adamlar var. Hətta o dərəcədə istedadsız və məntiqləri pozuq adamlardır ki, tənqid və təhqiri fərqləndirə bilmirlər. Amma ümumiyyətlə, gənclərimiz çox ümidverən, öz dəsti-xətti olan yazarlardır və mən düşünürəm ki, biz ədəbiyyatımızı etibarlı əllərə əmanət edirik. Bu etimadı gənclər artıq öz əsərləri ilə sübut edirlər. Bizim nəsil isə ədəbiyyata gələndə əvvəlki nəsildən fərqlənməyə çalışırdı, onları inkar etməyə çalışmırdı. Biz çalışırdıq daha fərqli yazaq, seçilək, həyatın görünməyən tərəflərinə işıq salaq. Bu bəlkə də bizim yox, zamanın xüsusiyyətindən irəli gəlirdi. Repressiya xofu arxada qalmışdı, əvvəlki nəsildən öz cəsarəti ilə fərqlənən gənclər yazmağa başlamışdılar. Biz onların yaza bilmədiklərini yazırdıq.
Fikrət Qoca: İndiki atalar oğullar münasibətində düşmənçilik münasibətləri var. Və hər yerindən duran da açıqlama verir ki, Nobel mükafatı alacam. Əvvəl yaz, sonra al o mükafatı. Bir balaca inkar, daha çox fərqli görünmək məsələləri hər dövrdə olur. Amma bu təhqir elementləri ilə zəngin olmalı deyil. Tənqid edə bilirsən, buyur. Təhqir etmək insanın qüruruna, heysiyyətinə toxunmaq isə bu ədəbiyyat savaşı deyil.
Anar: Hətta o qədər dayaz fantaziya nümayiş etdirirlər ki, onların normal, psixi vəziyyətləri yerində olan adam olmalarına şübhə etməyə başlayırsan.
- Həmin o adamların nə ictimai, nə də siyasi nüfuzu yoxdu. Bununla belə məsələyə çox həssaslıq göstərirsiniz.
Fikrət Qoca: Bütün bü mübarizələr arxada qalacaq. Ədəbiyyat yaranacaq və həmin o qarşıdurmanın yaranacaq ədəbiyyata dəxli yoxdu. Ədəbiyyat yaranır və ədəbi proseslərin qarşısını almaq mümkün deyil. Amma bizim nəslin sözə, ədəbi prosesə münasibəti bir qədər fərqlidi. Belə məşhur bir deyim var: deyilən söz yadigardır. Bir müddət keçəcək və gələcək nəsil bizi onlara yadigar qalmış həmin sözdən öyrənəcək.
Rəşad Məcid: Qəzet konservləşdirilmiş zamandır deyirlər. O konservlər açılanda baxacaqlar ki, AYB yalnız ittiham olunub. Özü də ədəbi proseslərə təsirinin azlığı, fəaliyyətsizliyi ilə yox. Cavab ona görə lazımdı ki, gələcək nəsillər həqiqəti yalandan ayıra bilinsinlər.
Anar: Biz Nazim İbrahimovu AYB-yə təsərrüfat üzrə müavin gətirdik, yazdılar ki, Anar qumar dostunu bura gətirdi. Mən kartda “duraçki”dən başqa oyun bilmirəm. Nazim İbrahimov isə heç onu da bacarmır... Bütün ictimai düşüncə etiraf edir ki, “İmza günü” uğurlu bir layihədir. Bizim “gənclər” isə yazırlar ki, AYB-yə ayrılan vəsaiti “İmza günü” kimi mənasız layihələrə sərf edirlər. Bu layihəyə heç bir vəsait ayrılmır. Mağaza AYB-nin, kitab isə müəllifin. Alıcı gəlib kitab alır. Buyurub gəlsinlər, iştirak etsinlər. Herostrat kompleksi yaşayanlar heç vaxt ədəbiyyat yarada bilməycəklər. Zaman keçəcək, bu deyişmələr, filanlar unudulacaq, yalnız yaranmış ədəbiyyat ortada qalacaq.
Elçin Hüseynbəyli: Söhbət ədəbiyyat savaşından getmir. Bu, əxlaq davasıdır. Biz tamam başqa əxlaqın adamlarıyıq. Onlar üçün söz söymək, təhqir etmək üçün vasitədir, bizim üçün isə söz müqəddəsdir və ədəbiyyat yaratmaq üçündür.
- Ədəbiyyatın inkişafı göz önündədir. Amma bu da aksiomadır ki, ədəbiyyat ədəbi tənqidlə bərabər inkişaf edir. Bu gün ədəbi tənqid susqundur. Bunun səbəbləri barədə nə düşünürsünüz?
Anar: Tənqidçi üçün ən xeyirlisi yazıçını tənqid etməkdir. Tənqid edəndə hamı səndən razı qalır, yalnız tənqid etdiyin obyekt səndən narazı qalır. Tərifləyəndə isə hamı səndən narazı qalır, bir təriflənən razı olur. İndi istedadlı tənqidçilərimiz var. Amma onlar da əlaqələrinin pozulmasını istəmirlər.
- Gəlin bir az da qarşıdan gələn qurultaydan danışaq. AYB rəhbərliyi olaraq, bu qurultaydan nə gözləyirsiniz?
Anar:
İki ildir Kiyevdə Ukrayna Yazıçılar Birliyi ilə
bərabər “Sərhədsiz söz” layihəsini gerçəkləşdiririk.
Bu il təklif etdim ki, “Sərhədsiz
söz”ün toplantısı Bakıda olsun. Bu
platforma 20 ölkədən 50-yə yaxın
yazıçını əhatə edir. Cənab
Prezident təklifimi razılıqla qarşıladı.
Bu layihə müxtəlifdilli yazarların bir-birinin ədəbiyyatı
ilə
Fikrət Qoca: Ötən qurultay ədəbi dairələrlə yanaşı, ictimaiyyətin də diqqətini çəkdi, xeyli mübahisələrə səbəb oldu və burada qəribə heç nə yox idi. İndi də yəqin ki, maraqlar var, müzakirələr olacaq.
Rəşad Məcid: Son on illə müqayisədə ədəbiyyata marağın artmasını heç kim dana bilməz. Həm əsərlərin yaranması, həm kitaba marağın artması əlamətdardır. Təbii ki, ədəbi aləmdə növbəti qurultay əhəmiyyətli hadisə kimi yadda qalacaq. Eyni zamanda, böyük tədbirlər planı işlənib hazırlanıb. Bununla belə fövqəladə nəsə baş verəcəyini gözləmirik. Əvvəlki qurultayların davamı kimi ənənəvi olacaq.
Səlim Babullaoğlu: “İmza günü” ən maraqlı layihələrdən olsa da, biz bir qədər fərqli layihələr üzərində də düşünürük. Məsələn, qəzet və metro kitablarının çapı, bu günlərdə Kapellhausda reallaşan “2+1” layihəsi. Bu layihə ədəbiyyatın və musiqinin sintezindən tamaşaçı və oxucuya çıxmaq cəhdi idi və hesab edirəm ki, uğurlu da alındı.
Elçin Hüseynbəyli: Bizim daha bir təklifimiz var: analoqu olmayan ədəbiyyat bayramı. Bu bayram açıq havada - küçələrdə, istirahət yerlərində keçiriləcək. Monotamaşalar, teatrlaşdırılmış şeirlər. Poeziya və hətta, ədəbiyyat həvəskarlarının bayramın təşkilatçılarının sırasına qatılması da nəzərdə tutulur. Bu ədəbiyyata marağın artırılmasına yönəldilmiş bir hadisə olacaq, məncə.
Anar: Cavanların təklif etdikləri layihələri həmişə dəstəkləyirik. Sadəcə, detallarını işləyib gətirmələri kifayətdir.
Elçin Hüseynbəyli: Ədəbiyyat elə bir sahədir ki, təkbaşına yol gedə bilməz. Və dünyanın bugünkü diktəsi, ümumiyyətlə, incəsənətin bütün növlərinin sintezini tələb edir. Düşünürük ki, yubley ərəfəsində Bakıdan kənara çıxaq. Məsələn, yubiley tədbirlərinin bir neçəsi Sumqayıtda keçirilsin.
- Ədəbiyyat bütün dövrlərdə tarixin çağırışlarına cavab verir və bu çağırışları özündə tərənnüm edir. Bugünkü cəmiyyətin çağırışları necə, Azərbaycan ədəbiyyatında öz əksini tapa bilirmi?
Anar: Yəqin ki, tam yox. Amma qismən cavab verən əsər də var. Bəlkə də, yazıçı hadisənin içində olanda əsər yaranmır. Bəlkə hadisənin üstündən müəyyən vaxt keçəndən sonra, müəyyən təhlillər aparıb nəticə çıxarandan sonra yaranır əsərlər, yəni, bu sırf yaradıcılıq prosesi ilə bağlı bir şeydi və o məqamı da mütləq qeyd edim ki, hər bir istetdadlı yazıçı bir az da öncəgörən olmalıdı. Baş verən hadisənin axarını öz istədiyi şəklə salsa da, o reallıqla hesablaşmalıdı.
-
Ədəbiyyatı dəyərləndirmək kriteriyaları
itmiş kimi görünür. AYB ədəbi tənqidi
yetişdirmək, ədəbi zövqü formalaşdıraq
yönümündə iş aparmaq, fəaliyyətini bir qədər
də bu istiqamətə yönəltmək fikrində deyil
ki?
Anar: Yeni kitablar, onların təqdimatları, artıq köhnəlmiş və oxucu üçün marağını itirmiş ədəbi aktların yeni layihələrlə əvəzlənməsi, ədəbiyyatın təbliği ilə yanaşı, məhz ədəbi zövqün formalaşmasına da yardımçı olur. Tərcümə və tənqid məktəbinin tam dirçəlməsi və ayaqda durması üçün görülən işlər öz bəhrəsini verəndə ədəbiyyat topluma müdaxilə edə bilmək imkanı da qazanacaq. Amma bu günün tələbləri də başqadı. Ədəbiyyat virtual dünya ilə sıx bağlı olmalıdır. Televiziyalar da bu təbliğata qoşulmalıdır. Bu gün televiziyalara baxın, çox vaxt cəmiyyətin zövqünü korlamaqla məşğuldur və bir əsasları da var ki, məhsulları tamaşaçı istəyinə hesablanıb. İş o yerə çatıb ki, cadugərləri, falçıları təbliğ etməklə məşğul olurlar. Elə bil Nərimanov yenə də bir “Pir” hekayəsi yazmalıdır ki, bunlar ayılsınlar. Televiziyalar cəmiyyətin sağlamlaşması üçün bədii ədəbiyyatı, musiqini, teatrı təbliğ etməlidir. Düşüncə və zövq sağlam cəmiyyətdə birləşir. Amma bu gün eybəcərliklər ciddi müzakirə mövzusuna çevrilir. Adama elə gəlir ki, XIII əsrdə yaşayırıq. Bizim bir layihəmiz də televiziya kanalları ilə bağlı olacaq. Ədəbiyyatın təbliği telekanallardan da keçməlidir.
Səlim Babullağolu: Sovet dövrünün özünün təqdirəlayiq ənənələri var idi ki, yenə də o üsullardan bir qədər modern şəkildə istifadə etmək olar. Bununla belə, mən şübhə edirəm ki, 100 min tirajla çıxan ədəbi bir nəşrin elə o sayda da oxucusu olsun. Yaxşı ədəbiyyat həmişə az oxunub. Normal ədəbiyyat yenə də oxunur. Say dəyişib təbii. Və ədəbiyyatın da gücü öz ətrafına həmin o sayı daha çox cəm etməkdir.
Arif Əmrahoğlu: Ədəbi proses müəllif, mətn və oxucu arasında baş verir. Bizim ədəbiyyat nə qədər maraqlı da olsa Bakıdan kənara çıxmır, heç demək olar ki, rayonlara gedib çatmır. Rayonlarda ədəbiyyat televiziyadan görünən qədərdir. Sanki televiziya nəyi göstərirsə ədəbiyyat odur. Ədəbi proseslərdən oxucuların böyük hissəsi kənarda qalır. Və bu da ona gətirib çıxarır ki, artıq orta yaş həddinə çatan yazarlarımız gənc nəslə o qədər də məlum deyil. İsa Muğannanın “İdeal” əsərini oxuyanların sayı barmaqla hesablana bilər. O da filoloqlar. Yazıçılar Birliyinin üzvlərinin hamısının yazıçı olduğunu güman etmək olmaz. Bu birlik həm də sözü sevənlər birliyidir. Soruşula bilər ki, burada birlik üzvlərinin sayı azdır, hələ filiallar da yaradırsız? Biz ədəbiyyatı sevdirmək, cəmiyyətilə ədəbiyyatın münasibətini tənzimləmək amacayındayıq. Çalışırıq ki, regionları da Bakı ədəbi prosesinə qoşa bilək.
- Bütün bu problemlərə diaspor ədəbiyyatının problemləri də əlavə olunub.
Anar: Qurultayın gündəliyində Dərbənd, Pribaltika, İsveçrə, Amerika üzrə təmsilçiliyimizi yaratmaq nəzərdə tutulub. Elə bilirəm ki, ədəbiyyatımızın ölkə hüdudlarından kənarda da təbliği üçün bunun böyük əhəmiyyəti olacaq.
Səlim Babullaoğlu: 2004-cü ildən bu yana bir neçə xarici ölkədə yazarlarımızdan- həm 60-cı illərin yazarlarından, həm gənclərdən tərcümələr olub və baxmışıq ki, mətnə münasibət eynidir. Burada oxucunu hansı mətn cəlb edirsə, o ölkələrdə də həmin mətnlər bəyənilib. Bizdə bir müddət sonra əlahiddə ehtiyac yaranacaq ki, diaspora ədəbiyyatının ehtiyacları üçün dövlətin yardımı, dəstəyi olsun. Azərbaycanın klassik irsi, 20 əsr klassikası, həm də müasir ədəbiyyatımız zaman-zaman xaricə çıxsın. İldə dünyanın beş aparıcı dilində ədəbi nümunələrin antologiyasını çap etmək və bura 20,-25 müəllifi daxil etmək məncə dövlət üçün əslində çox kiçik xərclərdir. Məsələn, Almaniyadan Orxan Aras Bakıda qonaq olanda hesablamışdı ki, bu antologiyanın alman dilində nəşri və KİV-lə təbliğatı 10 min avro tələb edirdi. Azərbaycan ədəbi nümunələrinin Avropanın mədəniyyət diktə edən ölkəsi olan Almaniyada yayımlanması qarşısında bu xərc o qədər də böyük məbləğ deyil. Bütün ölkələrdə nüfuzu olan yazıçılardan yararlanaraq ədəbiyyatımızın təbliği ilə məşğul ola bilərik. Amma vətən - ölkə dəstək olanda təbii ki, diasporanın da stimulu olacaq.
- Ədəbiyyat və ideologiya və yaxud sifarişli ədəbiyyat. XX əsrdə ölkəmizin tarixində çox böyük hadisələr baş verib. Müstəqillik və Qarabağ hadisələrinin heç biri insanların-təkcə Azərbaycan oxucusunun deyil, dünya oxucusunun müraciət edəcəyi şəkildə ədəbiyyatda öz əksini tapa bilmədi. Ədəbiyyat yoxdursa, deməli teatrdan, kinodan da danışmağa dəyməz. Bəlkə sifariş lazımdı?
Anar: Mən elə bilirəm ki, bunu ədəbiyyatın publisistika janrı öz üzərinə götürməlidi. II Cahan savaşından dərhal sonra da belə oldu. Əvvəl məşhur publisistik əsərlər yaradıldı, işıq üzü gördü. Bədii ədəbiyyat nə qədər güclü olsa da, faktların öz önəmi var. Və mən düşünürəm ki, dövlətin bu məsələlərlə bağlı xüsusi təbliğat idarəsi olmalıdır. Bu məsələləri həm diaspor ədəbiyyatı, həm də həmin ölkələrin təbliğat vasitələri ilə koordinasiya edən təbliğat idarəsi.
Fikrət Qoca: Diaspor ədəbiyyatının sənədli janrını toplamaq, yaymaq və bunu daha çox ölkəmizin sərhədlərindən kənarda etmək lazımdır. Kənar müəlliflərin də barmaqla sayılacaq qədər olsa mətnləri var. Xocalı ilə bağlı bunları araşdırıb ortaya çıxarmaq, bir qədər həssas və diqqətli olmaq lazımdır. Balayan Xocalı soyqırımı ilə bağlı yazır ki, türk uşağı ağlayırdı biz onu ağaca mıxladıq, anasının döşünü də kəsib uşağın ağzına basdıq. Bu faşist vəhşiliyini qəzet və jurnallar-KİV-lər dünyaya yaymalıdır. Dediyiniz işi əslində qəzetçilər başlamalıdı. Əsl yazıçı olmayanlar, sadəcə ədəbiyyata həvəs kimi baxanlar bu faktlara öz fantaziyalarının gözü ilə baxanda həqiqəti korlayırlar. Çoxlu sayda əsərlər çapdan çıxır. Baxırsan həqiqətə kölgə salıb, keyfiyyətsiz əsərlər qoyurlar ortaya.
Anar: Bu mövzu ilə spekulyasiya edənlər də var.
- Söhbətin bu məqamında Anar müəllimi “Sizsiz” romanının yazıldığı tarixə qaytarmaq istəyirik. Sovet dövründə publisistikanın incisi hesab edilən bu əsərin ardınca “Unudulmaz görüşlər” yazıldı və eyni səviyyədə qarşılandı. Ona görə də, hesab etmirsiniz ki, Qarabağ hadisələri ilə bağlı ən sanballı publisistik əsərlər yazmaq sizin boynunuza düşür.
Anar: Bu məsuliyyət hamımızın boynundadı. Mən çoxdandı Qarabağ hadisələri ilə bağlı publisistik bir əsər işləmək istəyirəm. Amma söhbət burada janrdan getmir. Təbii ki, mənim publisistikamla hansısa istedadlı bir qəzetçinin yazacağı publisistik bir kitabın fərqi olacaq. Hər kəsin peşəsinin xüsusiyyətlərindən qaynaqlanacaq bu fərq. Amma fikrimi gerçəkləşdirməkdə qərarlıyam.
Rəşad
Məcid: 80-ci illərdə Qarabağ hadisələri yenicə
başlayanda Anar müəllimin bir yazısı çap
olundu: “Qarabağ şikəstəsi...”
Anar: Bir onillik ərzində bir neçə böyük faciə baş verdi həyatımızda. Həmin o faciələrin şahidlərinin, o faciədən sağ çıxanların ifadələri əsasında yaranan sənədli əsərlər sonradan bədii ədəbiyyata köçə bilər. Bu gün sənədli əsərlər tələb olunur.
Elçin Hüseynbəyli: İdeoloji məsələlərlə bağlı mən də bir-iki məqama toxunmaq istəyirəm. Dövlətin konkret olaraq Qarabağla, bizə qarşı edilən bu təcavüzlə bağlı ideoloji proqramı olmalıdır. Və bu ideoloji proqramın əsaslarından birini də məhz bədii mətnlər təşkil etməlidir. Bu hərəkat kampaniyaçılıq xatirinə yox, məqsədli şəkildə start götürməlidir. Bizdə bir qədər yanlış düşüncələr də var. Məsələn, niyə biz Qarabağ haqqında bir melodrama işləməyək. Dərhal etiraz edirlər, faciəni melodrama kimi işləməkmi olar? Olar, niyə olmur. Amerika döyüş filmlərinə marağı nəzərə alıb bu üsula əl atdı. Amerikalı həmişə qalibdir, həmişə haqlıdır və ədalət uğrunda ən yaxşı, döyüşkən mübarizdir. Mən vətəni sevdirmək üçün kinonun, ədəbiyyatın, musiqinin bütün janrlarından istifadə etməliyəm. Çünki hər janrın öz seyrçisi var. Məqsəd də seyrçini qazanmaq və onu məlumatlandırmaqdan ibarətdir. Və hətta ən kiçik janrlarda belə faciələrimizin əksini tapmasına çalışsaq bundan yalnız qazanarıq. Mən bir yazar olaraq düşünürəm ki, bu proqram çox gecikir. Və söhbət ondan gedir ki, bizim ideoloji ədəbiyyata çox ciddi şəkildə ehtiyacımız var. Məlumat üçün onu da deyim ki, mənim təklifimlə Kaşqari Fondu ilə bərabər, bu il Qarabağ və soyqırımı mövzusunda ən yaxşı rəsm müsabiqəsi keçirmək fikrindəyik. Müsabiqə qaçqın şəhərciklərində məskunlaşan məktəblilər arasında keçiriləcək. Və bütün bunlar görüləcək işlərin başlanğıcıdı. Həyata keçirdiyimiz işlərin inkişaf etməsi, yeni ideyaların meydana gəlməsi üçünsə artıq maliyyə dəstəyi, yəni, dövlət dəstəyi lazımdır. Bu dəstək ona görə lazımdır ki, təkcə özümüz yazıb özümüz oxumayaq, yazdıqlarımızı başqaları da oxusun.
- Fəallığınız qazandığınız mükafatlarda da öz əksini tapır. Bu il gənc yazarlar, konkret olaraq bu görüşdə iştirak edən Səlim Babullaoğlu və Elçin Hüseynbəyli ən ali ədəbiyyat mükafatı olan “Qızıl kəlam”a layiq görüldü. Hansı hissləri keçirirsiniz? Yeri gəlmişkən, bu münasibətlə sizi təbrik edirik.
Elçin Hüseynbəyli: Mən düşünürəm ki, bu mükafat ortaq-hamımızın mükafatıdır və bütövlükdə Yazıçılar Birliyinin uğurudur.
Səlim Babullaoğlu: Mənim fikrimcə, dövlətin ən kiçik mükafatını belə, ən böyük mükafat kimi qəbul etmək yazıçının borcudur. Biz əlbəttə ki, şeir yazanda, ya da nəsr yazanda, mükafat haqqında düşünmürük. Amma yaradıcılığımız dövlət tərəfindən yüksək səviyyədə mükafatlandırılırsa, qiymətləndirilirsə, bu təbii ki, çox yaxşıdır.
- Azərbaycan cəmiyyəti
dünyanın şöhrətli yazarlarını, məsələn
Şekspiri, Dostoyevskini, Markezi, demək olar ki,
hamısını tanıyır. Maraqlıdır,
dünya ictimaiyyəti də bizim Cəlil Məmmədquluzadə,
Hüseyn Cavidlə yaxından tanışdı?
Anar: Markezin arxasında neçə yüz milyonluq ispan dili durur. Dostoyevskini rus dili dəstəkləyir. Ən böyük problem az əhalisi olan ölkənin yazıçısı olmaqdır. Bu həm də ədəbiyyatın dünyaya çıxışına maneçilik törədir. Aytmatovu misal gətirəndə də bilirik ki, onun dünya şöhrətinə önəmli dərəcədə səbəb rus dilində yazmasıdır.
Fikrət Qoca: Bizim dil ərazimiz kiçikdir.
Səlim Babullaoğlu: Yazıçının taleyini ölkənin taleyi həll edir. Miqyas böyüdükcə yazıçının tanınma dairəsi də artır.
Anar: Ona görə də, fikrimiz bölmələrimizin yarandığı şəhərləri ədəbiyyat ocaqlarına çevirməkdir.
- Bu gün böyük yazarımızın xəyal etdiyi Bakı qurulur: Məlik Məmmədli arzu edirdi ki, Bayıldan Zığa qədər bulvar olsun, 20 yanvar prospekti salınsın, vağzaldan “Fizuli” meydanınadək istirahət guşəsi salınsın, Xocalı soyqırımını əks etdirən prospekt olsun. Bu gün Bakı Məlik Məmmədlinin arzuladığı kimi qurulmaqdadı. Bu, xəyalların gerçəkləşməsidirmi? Həm tənqidiniz, həm də şəhərin proqramı təklif edilən əsərinizin reallığa çevrilməsi sizdə hansı hissləri oyadır?
Anar: Bəlkə şəhər rəhbərliyi də “Ağ qoç qara qoç” əsərimi oxuyub. Amma orda mən təhlükələrdən də yazmışam. Dini fanatizm təhlükəsi, terror təhlükələri. Arzularla bərabər xəbərdarlıqlar da var. Bugünkü cəmiyyətdə arzularımız həyata keçdikcə sevinirik, amma təhlükələrin də reallaşmağa başlaması qəlbimizi ağrıdır. Lap elə son olaraq Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında baş verən hadisələri götürək....
- Bəs, Azərbaycan
mətbuatında vəziyyət necədir: Qartal Təkin
Qaplansoy və Hədyan Həris azalıbmı 2003-dən bu yana?
Anar: Həndəsi proporsiyada artıb və bayağılıq çoxalıb. Hərdən özünü azad yazar adlandıran, müxalif sayan qəzetçilərlə görüşürəm. Bu adamlar o qədər yalan danışıblar ki, artıq düz danışmağı da yadırğayıblar. Ona görə də, danışanda da heç kim inana bilmir. Bu müxalif mətbuatın vəziyyətidir. İqtidar mətbuatında da bəzi problemlər var. Hətta ən demokrat və sivil cəmiyyətlərin də öz problemləri var. Bu problemləri işıqlandırmaqdan çəkinmək lazım deyil. Hər iki düşərgənin mətbuatı problemlərə işıq salmağı bacarmalı, onun aradan qaldırılmasına yardımçı olmalıdır. Yəni, mətbuat cəmiyyətin güzgüsüdür. Qəzetlərin problemlərindən biri də səhifəlik yazıların verilməsidir. Bu gün o yazılar oxunmur. Bizim “Ədəbiyyat qəzeti”nin də belə bir problemi var və həll etməyə çalışırıq. Nə qədər maraqlı yazılar olur-olsun bu günün oxucusunun tələbləri tam başqadır.
- “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”. Müharibə veteranı, nüfuz sahibi olan bir ailənin oğlunun taleyinin timsalında ədəbiyyat cəmiyyəti qamçılayırdı.
Anar: Bu əsər “Ağ liman”ın davamıdır. Müharibə iştirakçıları-həyatlarını təhlükəyə atan və ölümlə qarşılaşıb qələbə çalan bu adamlar hörmətə layiqdir. Amma onlardan bəziləri yeni dövrlə ayaqlaşa bilmirlər. Stalinin dəmir pərdəsi arasında yetişən və saxta əxlaq nümayiş etdirən bu adamların müharibə iştirakçısı olmaları kimi haqları var cəmiyyətdə. Amma onların mühafizəkar düşüncələrinə tənqidi yanaşmaq da olar. Onların cəmiyyəti azad insanın ölümünə hesablanmışdı.
- Təhminənin
ölümü azad insanın məğlubiyyəti idimi? Niyə öldürdünüz Təhminəni?
Anar: Tolstoy “Anna Karenina”nı niyə öldürüb? Leyli ilə Məcnun əzablardan keçəndən sonra evlənə bilməzdilərmi? Təhminənin ölümü oxucunu həyəcanlandırmaq, heyrətdə buraxmaq üçün deyildi. Və əslində, mən düşünürəm ki, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” oxucu tərəfindən qəbul edildiyi kimi yalnız məhəbbət romanı deyil. Bu azad olmayan cəmiyyətdə azad insanın faciəsidir. Əsərin qəhrəmanlarından biri ölür, amma ikinci qəhrəman həmin cəmiyyətin qanunlarına təslim olur və adi, arzuları olmayan, çərçivəyə alınmış həyat keçirən canlıya çevrilir. Təhminənin ölümü isə labüd idi. Çünki o cəmiyyət azad insan üçün məzardan başqa bir seçim qoymurdu.
Rəşad Məcid: Günel xanımın çox gözəl bir əsəri var: “Altıncı”. Anarın “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”ndə oxucuya qaranlıq qalan suallar, bəzi qəhrəmanların gələcək taleyi qələmə alınıb. Və əsər həmin romanın davamıdır. Bu yaxınlarda Anar müəllimin “Ağ liman”, “Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi” və Günel Anarqızının “Altıncı povestin” povesti bir kitab şəklində çapdan çıxacaq.
- Anar müəllim
“Cavid ömrü” ilə kino yaradıcılığına
nöqtə qoymaq niyyətindədir, yoxsa qarşıda daha
bir görüş olacaq?
Anar: Mirzə Fətəli Axundovun həyatından bir film işləmək istəyirəm. Bəzi məmurlar əngəl törətməsələr.
Anar müəllim sonda bu görüşə və maraqlı söhbətə görə, sizə və görüşdə iştirak edən AYB üzvlərinə təşəkkür edirik.
Söhbəti qələmə
aldı: KƏBUTƏR
Yeni Azərbaycan.-
2009.- 16 may.- S.8-9.