28 May - millətimizin şərəf və ləyaqət tarixidir

Fəzail İbrahimli: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən ümdə vəzifəsi milli dövlətçiliyi bərpa etmək idi və bunu da etdi

Milli Məclisin deputatı, tarix elmləri doktoru Fəzail İbrahimli www.yap.org.az saytına müsahibə verib:

- Fəzail müəllim, Şərqdə ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 91 yaşı tamam olur. İstərdik ki, tarixçi alim olaraq Cümhuriyyətin yaranması dövrünü xarakterizə edərsiniz?

- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti çox çətin və mürəkkəb bir tarixi dövrdə yarandı. Rusiyada baş vermiş 1917-ci il fevral inqilabından sonra Zaqafqaziyada Dövlət Dumasına seçilmiş deputatlardan ibarət Zaqafqaziyanın idarəsi üzrə xüsusi komitə, noyabrda isə Zaqafqaziya Komissariatı yaradılır. Zaqafqaziyadan Rusiyanın Müəssislər Məclisinə seçilmiş və bolşeviklərin oktyabr çevrilişindən sonra orada iştirak edə bilməyən nümayəndələri 1918-ci il fevralın 14-də Tiflisdə toplaşırlar və Zaqafqaziyada ali hakimiyyət orqanı olan Zaqafqaziya Seymini yaradırlar. Zaqafqaziya Seymində və hökumətində fəaliyyət göstərən hər üç millətin nümayəndələrindən hər biri öz millətinin mənafeyini ümumqafqaz mənafeyindən üstün tuturdu. Ümumi bir platforma yox idi. Bir sözlə, yenidən parçalanma məsələsi labüd idi. Nəhayət, 1918-ci il may ayının 25-də Zaqafqaziya Seyminin son iclası keçirilir. Gürcüstan Zaqafqaziya Seymindən çıxaraq may ayının 26-da öz istiqlaliyyətini elan edir. Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan bir gün sonra, mayın 27-də Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmək və ilk Azərbaycan hökuməti yaratmaq üçün Seymin 44 nəfər müsəlman nümayəndələri Tiflisdə toplanır və Azərbaycanın idarə olunmasını öz üzərinə götürmək qərarına gələrək özlərini Azərbaycanın Milli Şurası elan edirlər. Mayın 28-də isə “İstiqlal Bəyannaməsi” qəbul olunur.

1918-ci il iyunun 16-da Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti Tiflisdən Gəncəyə köçür. Azərbaycan hökuməti Gəncədə dövlət aparatının təşkili işini də davam etdirir. Azərbaycan dili dövlət dili elan olunur. Ən mühüm tədbirlərdən biri də 15 iyul 1918-ci ildə Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması haqqındakı qərar olur. Ümumiyyətlə, paytaxt Bakıya köçürülənə qədər Azərbaycan hökuməti Gəncədə ölkənin ayrı-ayrı sahələrində bir sıra mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. Azərbaycan hökumətinin ən böyük vəzifələrindən biri Bakı şəhərini ələ keçirmiş eser-menşevik və daşnak nümayəndələrindən ibarət “Sentrokaspi diktaturası”ndan təmizləmək idi. Qızğın döyüşlər nəticəsində 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakı Qafqaz İslam ordusu tərəfindən azad olunur. Sentyabrın 17-də F.X.Xoyski hökuməti Gəncədən Bakıya köçür.

- Xalq Cümhuriyyətinin dünyada tanınması üçün nə kimi addımlar atılırdı və bütövlükdə, hökumət xarici siyasət məsələlərində hansı uğurlar qazana bildi?

- İndi Azərbaycan necə balanslaşmış xarici siyasət həyata keçirirsə, o zaman da belə etməyə çalışırdı. Bu gün iqtidar tərəfindən mehriban qonşuluq siyasəti həyata keçirilir. Amma bu kursa xarici qüvvələr mane olmaq istəyirlər. İnkişafımızı istəməyənlər də var. Qarabağ problemi “Domokl qılıncı” kimi başımızın üstündən asılıb. Bu münaqişə inkişafımıza böyük maneədir. O zamanlar da belə çətinliklər yaşanırdı.

Cümhuriyyət dövründə xarici siyasətdə əsas uğur onda oldu ki, müstəqillik 1920-ci ilin yanvarında de-fakto tanındı. Xarici siyasətdə ilk addım olaraq Azərbaycan Respublikasının yaranması barədə dünya ölkələrinin xarici işlər nazirliklərinə məlumat verilməsi oldu. Lakin paytaxtın Gəncədə yerləşməsi və xarici dövlətlərdə nümayəndəliklərin yaradılması ilə əlaqədar olan çətinliklər Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinin bu məsələ ilə bağlı Osmanlı dövlətinə müraciət etməsinə səbəb oldu. Cənubi Qafqaz hökuməti tərəfindən yaradılan Türkiyə ilə münasibətlərdə əhəmiyyət kəsb edən Batumi danışıqları artıq müstəqil respublikaların xarici siyasətində mühüm mərhələ oldu.

Paris Sülh Konfransına gedəcək nümayəndə heyətinin rəhbəri Ə.M.Topçubaşov ABŞ-ın İstanbuldakı diplomatı Naesklə görüşərək, ABŞ prezidenti V.Vilsonun 14 maddəlik prinsiplərinin Azərbaycana şamil edilməsi və müstəqilliyimizin ABŞ tərəfindən tanınmasına köməklik göstərməyi xahiş etmişdi. Hollandiya, İsveç və İngiltərənin İstanbuldakı nümayəndələri ilə görüşündə Azərbaycanın hazırkı vəziyyətinə dair memorandumu təqdim etmiş və öz ölkələrini bu barədə məlumatlandırmasını razılaşdırmışdılar. Azərbaycan nümayəndə heyətinə yalnız mayın əvvəlində Parisə gəlmək mümkün oldu. ABŞ prezidenti V.Vilsonun təşəbbüsü ilə ilk dəfə Azərbaycan məsələsi ABŞ, Fransa, İtaliya və Böyük Britaniya hökumət başçılarından ibarət Dördlər Şurasının iclasında müzakirə olundu.

- Bəs Azərbaycan parlamentinin fəaliyyəti haqqında nə deyə bilərsiniz? Fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində qanunverici orqan respublikanın həyatı üçün vacib olan hansı sənədləri qəbul etdi?

- Parlamentin açılışı 1918-ci il dekabrın 3-ə təyin olunsa da, Bakıda fəaliyyət göstərən rus və erməni Milli Şuraları əleyhinə olduqları Azərbaycan Parlamentinin açılmasına hərtərəfli mane olmaq üçün bu ərəfədə Bakıya gəlmiş Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general Tomsondan istifadə etməyə çalışırdılar. General Tomsonla aparılan danışıqlarla əlaqədar olaraq və qəzalardan bütün deputatların Bakıya gələ bilməsini nəzərə alaraq Parlamentin ilk iclasının açılışı dekabrın 7-ə keçirilir. 1918-ci il dekabrın 7-i H.Z.Tağıyevin Nikolayev (indiki İstiqlaliyyət) küçəsində yerləşən keçmiş qız məktəbinin binasında müsəlman Şərqində ilk parlamentin birinci iclasının açılışı olur. Ə.Topçubaşov Parlamentin sədri, Həsənbəy Ağayev isə sədrin birinci müavini seçilirlər. Parlamentin 3 nəfərdən ibarət katibliyi də seçilir, Mehdi bəy Hacınski baş katib seçilir.

Azərbaycan Parlamenti yarandığı ilk gündən öz işlərini demokratik cümhuriyyətlərə xas təşkilati prinsiplər əsasında qurur. Artıq 1919-cu ilin axırlarına yaxın Parlamentdə 11 müxtəlif partiya fraksiyası və qrupunu cəmi 96 deputat təmsil edirdi. Bütün partiya fraksiyaları və qrupları öz fəaliyyət proqramları haqqında bəyanatlar verirlər. Bu bəyanatlarda ümumi bir məqsəd var idi - gənc Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi və ərazi toxunulmazlığını, milli və siyasi hüquqlarını qoruyub saxlamaq, Azərbaycan xalqının və hökumətinin digər xalqlar və dövlətlərlə, xüsusilə, qonşu dövlətlərlə dostluq əlaqələrini yaratmaq və möhkəmləndirmək, respublikada hüquqi-demokratik dövlət quruluşunu bərqərar etmək, geniş sosial islahatlar həyata keçirmək, ölkəni müdafiə edə biləcək güclü ordu yaratmaq. Cəmi 17 ay fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti özünün həyatiliyini və yüksək işgüzarlıq qabiliyyətini sübut etdi. Göstərdi ki, Azərbaycan xalqı, həqiqətən, parlament idarəçiliyi səviyyəsinə yüksəlmişdir. O vaxt Azərbaycan Cümhuriyyəti müsəlman Şərqində yeganə parlamentli respublika idi.

Bu dövr ərzində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 145 iclası keçirilib. İlk iclas 1918-ci il dekabrın 7-də, son iclas isə 1920-ci il aprelin 27-də olub. Fəaliyyət müddətində Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin müzakirəsinə 270-dən çox qanun layihəsi çıxarılıb ki, onlardan da 230-a yaxını təsdiq edilib. Bilirsiniz ki, ötən il Milli Məclisdə Azərbaycan parlamentinin 90 illiyi təntənəli şəkildə qeyd olundu. Bu gün Milli Məclis həmin demokratik ənənələri davam etdirir.

- Bu gündən həmin dövrlərə baxarkən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tariximizdəki rolu haqqında nə demək mümkündür?

- Azərbaycanın ən mürəkkəb dövrlərindən birini məhz 1918-1920-ci illər təşkil edir. O zaman Azərbaycan növbəti sınağa çəkilmişdi. Yəni, ya ayağa qalxıb öz müstəqilliyini elan etməli, ya da bölünmüş formada Rusiyanın tərkibində yenə də hissələrə bölünməli idi. Çünki Azərbaycan çar Rusiyasının tərkibinə daxil olan zaman “Türkmənçay” sülh müqaviləsi ilə xanlıqlar formasında 200 il bu imperiyanın tərkibində qalmışdı. Amma həmin müddət ərzində millət kimi özünü qoruya bildi. 1917-ci il inqilabından sonra bölgədə yeni tarixi şərait yarandı. Bu tarixi şəraitdə bolşeviklər yeni məmləkət elan etdilər. Əslində, bu, formaca yeni idi, məzmunca çar Rusiyasının sərhədlərini özündə birləşdirmək istəyən hakimiyyət idi. Amma millətimiz ayağa qalxıb müstəqilliyini elan etdi. Bununla da, özünün şərəf və ləyaqətini xilas etdi. Məsələnin mahiyyəti onda idi ki, millətin yenidən bölünmək ehtimalı vardı. Rusiya Bakı neftini ələ keçirmək istəyirdi, ermənilər torpaqlarımızı işğal etmək məqsədi güdürdü və s. Bu qədər prosesin qabağında ayağa durub müstəqilliyini elan etmək şərəf və ləyaqəti xilas etmək idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ən ümdə vəzifəsi milli dövlətçiliyi bərpa etmək idi və bunu da etdi. Demokratik Cümhuriyyət yaranmasaydı, 114 min kv. metr əraziyə malik olmasaydı, Bakını paytaxt elan etməsəydi, Azərbaycan hansı formada Rusiya tərkibinə qatıla bilərdi: tamamilə xırda bir vilayət kimi.

- Hələ sovetlər dönəmində - 1990-cı ildə ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Naxçıvanda üçrəngli bayrağımız yenidən ucaldıldı. Xalqımızın şərəfli tarixi olan bu dövr hazırda necə öyrənilir?

- Bəli, ulu öndər Heydər Əliyev cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi və bu dövlətin qurucularının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün mühüm sərəncamlar imzaladı. Bu siyasət hazırda Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. 28 May tarixi təqvimə qızıl hərflərlə yazılıb. Azərbaycan, məhz Ümummilli lider Heydər Əliyevin dediyi kimi, Xalq Cümhuriyyətinin varisidir. Bilirsiniz ki, Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal olunandan sonra SSRİ-nin tərkibində olaraq xalqımızı məhv etmək istiqamətində siyasət həyata keçirilirdi. Bu proses 1960-cı illərədək davam etdi. Heydər Əliyev DTK-nın sədri seçilməsilə ilk dəfə Azərbaycan tarixində millətin taleyi həmin millətdən olan insanın imzasına etibar olundu. Mən bu fikirləri tarixə söykənərək tam səmimiyyətlə deyirəm. Ulu öndər Heydər Əliyevin çox böyük tarixi xidmətləri oldu. Keçmiş SSRİ-nin Siyasi Büronun üzvü olmaqla O, idarə olunan xalqı idarə edən xalqa çevirdi. Ulu öndərimiz üçrəngli bayrağımızı əbədi və əzəli olaraq zirvələrə ucaltdı. Bu gün müstəqil dövlətimiz uğurla inkişaf edir və hesab edirəm ki, Azərbaycanın daha böyük uğurları hələ irəlidədir.

Yeni Azərbaycan.- 2009.- 27 may.- S.6.