Heydər Əliyev tariximizin böyük himayədarı idi

Ataxan Paşayev: Məhz Ulu öndərin diqqət və qayğısı sayəsində ölkədə arxiv işinin təkmilləşdirilməsinə başlanıldı

1969-82-ci illərdə Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi olaraq ölkəmizə rəhbərlik etmiş Ulu öndər Heydər Əliyev bu dövrlər ərzində Azərbaycanda bütün sahələrin böyük sıçrayışla inkişafını təmin etmiş, qəbul etdiyi qərarlar və atdığı addımlarla ölkəmizi keçmiş SSRİ-nin ən qabaqcıl inkişaf edən respublikalarından birinə çevirmişdir...

“Yeni Azərbaycan” qəzeti 1969-2003-cü illər ərzində Ulu öndərimizin xalqımız, dövlətimiz üçün gördüyü işləri, Azərbaycan dövlətçiliyi qarşısındakı misilsiz xidmətlərini geniş auditoriyaya daha ətraflı çatdırmaq, dahi şəxsiyyətin zəngin irsini təbliğ etmək məqsədilə Ümummilli liderimizlə birgə çalışmış, Onun dövlət quruculuğu işlərinin canlı şahidi olmuş ölkəmizin görkəmli ictimai-siyasi xadimləri ilə müsahibələri, söhbətləri dərc etdirir. Rubrikamızın növbəti qonağı isə Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, tarix elmləri doktoru Ataxan Paşayevdir:

- Ataxan müəllim, Ümummilli lider Heydər Əliyevlə ilk tanışlığınızı necə xatırlayırsınız?

- Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin 4-cü kursunda oxuyandan, daha dəqiq desək, 1962-ci ildən bəri arxiv işində işləyirəm. Ali məktəbi bitirəndən sonra təyinatımı da elə buraya almışdım. O vaxt idarə Azərbaycan SSR Oktyabr İnqilabı arxivi adlanırdı. 1966-cı ildə Ədəbiyyat və İncəsənət arxivi yarandı və məni həmin arxivə direktor təyin etdilər. Düz 17 il həmin vəzifədə çalışdım. 1984-cü ilin mayında isə Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Baş arxiv idarəsinə rəis təyin olundum. O vaxtdan bu günədək eyni vəzifədə çalışıram. Həmin illərdə Ulu öndərimiz Heydər Əliyev Moskvada SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində çalışırdı. Amma buna baxmayaraq, Onun respublika üzərindəki himayəsini və qayğısını daim hiss edirdik, əməli işlərdə görürdük.

O ki qaldı Ulu öndərlə şəxsi tanışlığımıza, ilk görüşümüzə, bu, 1999-cu ilin iyul ayında baş verdi. Həmin ildə Ümummilli liderin respublikada hakimiyyətə gəlməsinin 30 illiyi münasibətilə indiki Heydər Əliyev adına İdman-konsert kompleksində böyük bayram tədbiri keçirilirdi. Təqribən 200 təşkilat ayrıca stend hazırlamışdı. Əvvəlcədən təşkilatları xəbərdar etmişdilər ki, Heydər Əliyev hər stendin qarşısında təqribən 1 dəqiqə dayanacaq və siz də öz stendiniz haqda Ulu öndərə məruzə edəcəksiniz.

Bizim stendin qarşısından keçəndə Ulu öndər birdən ayaq saxladı, təəccüblə materiallara baxmağa başladı və dedi: “Mənim burada nə yaxşı cavanlıq şəkillərim var?” Soruşdu ki, bizdə bu şəkillərdən yenə də varmı? Cavab verdim ki, arxivdə təqribən 20 minə yaxın belə şəkil var.

Stenddə Onun Naxçıvanda Daxili İşlər Nazirliyinə işə qəbul olunduğu vaxt doldurduğu anketin surəti, 1983-cü ildə Moskvada Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun üzvü, SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsində çalışarkən SSRİ Nazirlər Soveti yanında Baş Arxiv İdarəsinin yeni rəisinin təyinatı zamanı onu kollektivə təqdim edərkən etdiyi çıxışın mətni kimi nadir materiallar qoyulmuşdu. Sənəd Ulu öndərin diqqətindən yayınmadı. Həmin çıxışı görən kimi orada baş verənləri yada saldı. Qısa müddət ərzində SSRİ-nin arxiv orqanları üçün göstərdiyi köməklikləri xatırladı. Beləcə, Ümummilli lider bizim stendin qarşısında təqribən 10 dəqiqəyədək dayanmalı oldu. Bu, heç də təsadüfi deyildi. Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısında unudulmaz xidmətlərindən biri də Onun xalqımızın tarixinə, mədəniyyətinə böyük övladlıq məhəbbəti idi. O, yaxşı başa düşürdü ki, hər bir xalqın həqiqi tarixi yalnız ilk mənbələr olan arxiv sənədləri əsasında yazıldıqda daha dəyərli, dəqiq, mükəmməl və inandırıcı olur.

- Maraqlıdır, 1987-ci ildən sonra respublikada hakimiyyətə gəlmiş rəhbərlərin əsas vəzifələrindən biri də Heydər Əliyevlə bağlı olan arxiv materiallarını məhv etməkdən ibarət olmuşdu. Həmin sənədlərin, tarixi fotoşəkillərin qorunmasına necə nail oldunuz?

- Vaxtilə “Azərinform” dövlət informasiya agentliyində Heydər Əliyevlə bağlı böyük kartateka olmuşdu. O, ümumiyyətlə, rayonlara səfərlər etməyi, kolxozçularla söhbət etməyi, onlardan hal-əhval tutmağı, zavod və fabriklərdə fəhlələrlə görüşlər keçirməyi xoşlayırdı. Təbii ki, həmin görüşlərdən olan fotoşəkillər “Azərinform”un arxivində saxlanılırdı.

1987-ci ildə Ulu öndər Sov.İKP MK Siyasi Bürosundan uzaqlaşdırılandan az müddət sonra agentlikdən zəng olundu ki, təcili olaraq gəlib Heydər Əliyevlə bağlı olan materialları, fotoşəkilləri aparaq, yoxsa onlar bir sutka ərzində məhv ediləcəkdir. Biz də materialları götürüb buraya gətirdik. İndi idarədə həmin materiallardan ibarət böyük bir kartatekamız mövcuddur.

Bir qədər əvvəl sərgi haqda danışdım. Həmin sərgidəki stendlərdə 1969-cu ildən 1987-ci ilədək Heydər Əliyevlə bağlı materiallar, fotoşəkillər yerləşdirilmişdi ki, bunların böyük əksəriyyəti, təqribən 90 faizi bizim arxivdən götürülmüşdü. İndiki kimi xatırlayıram, həmin vaxt təşkilatların nümayəndələri materialları götürmək üçün bir neçə gün bizim idarədə növbədə dayanmalı olmuşdular.

- Ulu öndər Heydər Əliyevin tarixə, arxiv sənədlərinə münasibəti ilə bağlı hansı faktlara toxunmaq istərdiniz?

- Ümumiyyətlə, böyük zəka sahibi olan Ulu öndərimiz hansı sahəyə müraciət etmişsə orada böyük müvəffəqiyyət qazanmışdır. Onun qarşısında fəth edilə bilməyəcək bir zirvə, öhdəsindən gələ bilməyəcəyi bir iş yox idi. Çoxları bunun səbəbini bu dahi şəxsiyyətin nadir fitri istedadında görürlər. Bu, həqiqətən də belədir və təkzibolunmaz faktdır. Ancaq Heydər Əliyevin iş üslubuna yaxından bələd olanlar Ulu öndərin həyatda qazandığı bu qədər nəhəng müvəffəqiyyətlərin səbəbini ilahi tərəfindən verilmiş böyük bir fitri istedadı ilə yanaşı Onun əməksevərliyində, özünə qarşı hədsiz tələbkarlığında və daim öz üzərində gərgin işləməsində görürlər. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev ümumxalq və ümumdövlət əhəmiyyətli hər hansı bir tədbirin həyata keçirilməsinə çox ciddi və əsaslı şəkildə yanaşırdı. Bunun üçün ilk növbədə onu əsaslandıran sənəd və materiallarla tanış olurdu. Bu işdə arxivlərdən həmin məsələlərlə bağlı sənəd və materialların toplanmasına xüsusi fikir verirdi. O, arxivlərdən tez-tez belə sənəd və məlumatları tələb edirdi. Bununla kifayətlənməyən Ulu öndər həmin məsələlər barədə ayrıca olaraq arxivdən arayış və həmin arayışda göstərilən faktları rəsmən təsdiq edən sənəd və materialların surətini də istəyirdi.

Heydər Əliyevin Azərbaycan xalqı qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri ermənilərin azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdiyi deportasiya və soyqırım tarixinə münasibət məsələsi idi. Burada söhbət 1948- 53-cü illərdə azərbaycanlıların öz ata-baba yurdlarından- indiki Ermənistan ərazisindən zor gücünə deportasiya edilməsindən gedir. Əlbəttə, bu işdə keçmiş sovet dövlətinin rəhbərliyinin, o cümlədən, İosif Stalinin böyük xidməti olmuşdur.

“Ermənistan SSR-dən kolxozçuların və digər azərbaycanlı əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 saylı qərarlar xalqımıza qarşı sovet hökumətinin qəbul etdiyi ən ədalətsiz qərarlardan biri idi. İ.Stalinin imzaladığı bu qərarlar bir ölkə daxilində yaşayan və konstitusiya qanunu ilə bərabərhüquqlu hesab edilən iki xalqdan birinin xeyrinə başqasına qarşı tətbiq edilmiş deportasiya, xalqımıza qarşı əsil repressiya siyasəti idi.

Sovet rəhbərliyi 100 min azərbaycanlının Ermənistandan deportasiyasını belə əsaslandırmağa çalışırdı ki, guya Azərbaycanda Mingəçevir SES-in tikintisi və Qarabağ su kanalının çəkilməsi üçün fəhlə qüvvəsi çatışmır. Qərara əsasən 1948-ci ildə 10 min, 1949-cu ildə 40 min, 1950-ci ildə isə 50 min azərbaycanlı Ermənistandan köçürülməli idi. Məqsəd isə xarici ölkələrdən gələn erməniləri Ermənistanda yerləşdirmək, erməni əhalisinin azərbaycanlılara olan say nisbətini artırmaq idi.

Tamamilə gizli saxlanılan həmin qərarları biz 1990-cı ildə keçmiş SSRİ-nin Mərkəzi arxivlərindən çox çətinliklə də olsa əldə edərək respublikamıza gətirmişdik. Tezliklə bu barədə respublikamızın rəhbər partiya və sovet orqanlarına geniş məlumat vermiş, bu barədə qəzetlərdə məqalələr dərc etdirmişdik. Təəssüflər olsun ki, ermənilərin xalqımıza qarşı yenidən başladığı ərazi iddiası və azərbaycanlıların Ermənistandan kütləvi surətdə qovulduğu bir vaxtda sovet hökumətinin xalqımıza qarşı apardığı bu cür ayrı-seçkilik siyasətini əks etdirən sənədlərə yuxarılarda heç bir reaksiya verilmədi.

Bu cür sənədlərin mahiyyətini dərindən dərk edən Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev 1997-ci ildə bu barədə məlumat əldə etdikdə, həmin məsələyə çox kəskin reaksiya verdi. 1997-ci il may ayının 27-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 79-cu ildönümünə həsr olunmuş təntənəli iclasda öz nitqinin əhəmiyyətli bir hissəsini Ümummilli lider bu məsələyə həsr etdi. Məsələ barədə geniş təhlil verən Ulu öndər nitqini belə yekunlaşdırdı: “Təəssüflər olsun ki, biz tarixin cürbəcür mərhələlərində belə hadisələri lazımi qədər təhlil edə bilməmişik və xalqımıza edilən bu ədalətsizliklərə qarşı öz səsimizi lazımi qədər qaldırmamışıq. Məhz bunların nəticəsində də 1988-ci ildə Ermənistan Azərbaycana yenidən təcavüz edibdir. O dövrdə Ermənistan ərazilərində qalmış azərbaycanlılar qısa müddətdə Ermənistandan zorla çıxarıldılar”.

Bax bu idi böyük siyasətçi Heydər Əliyevin hadisələrə münasibəti, verdiyi analitik qiymət, onlardan nəticə çıxararaq lazımi tədbirlər görmək, yol göstərmək bacarığı. Məhz Ulu öndərin bu nitqindən sonra respublikada məsələyə münasibət kökündən dəyişdi. Elə həmin il dekabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyasına siyasi-hüquqi qiymət verilməsini özündə əks etdirən Fərman imzalandı.

Bu Fərmanda həm çar Rusiyası, həm də sovet hakimiyyəti illərində Güney Qafqazda xalqımıza qarşı törədilmiş ədalətsizliyə siyasi qiymət verildi. Sənəddə qeyd olunurdu ki, son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə həyata keçirilən etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti nəticəsində xalqımız ağır məhrumiyyətlərə, milli faciə və məşəqqətlərə məruz qalıb. Mərhələ -mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar indi Ermənistan adlandırılan ərazidən- min illər boyu yaşadıqları öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalıb, xalqımıza məxsus minlərlə tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskənləri dağılıb viran edilibdir.

Fərmanda erməni şovinist dairələrinin və Mixail Qorbaçov başda olmaqla keçmiş SSRİ rəhbərliyinin xalqımıza qarşı törətdikləri cinayətkar siyasətlə yanaşı, o illərdə Azərbaycana rəhbərlik edənlərin öz xalqının taleyinə biganəliyi və zidd mövqeyi, soydaşlarımıza qarşı törədilən cinayətin təşkilində və həyata keçirilməsində iştirakı da kəskin tənqid olunurdu.

Heydər Əliyev tərəfindən 1998-ci il mart ayının 26-da imzalanmış “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” Fərman da, demək olar ki, yuxarıda göstərilən Fərmanın davamı olmaqla bərabər orada irəli sürülmüş məsələləri daha dərindən təhlil və əks etdirirdi.

Ümummilli liderimizin həyata keçirdiyi mühüm tədbirlərdən biri də cəmi 23 ay fəaliyyət göstərmiş və xalqımızın milli azadlıq tarixində əvəzsiz rolu olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixi ilə bağlıdır. 1998-ci il yanvar ayının 30-da Heydər Əliyev “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyini keçirmək haqqında” Fərman imzaladı. Xalqımız müstəqillik əldə etdikdən sonra Arxiv İdarəsi və dövlət arxivlərinin əməkdaşları tərəfindən uzun illər “burjua-mülkədar müsavat rejimi” adı altında gizli saxlanılan və demək olar ki, istifadəsi qadağan edilmiş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hakimiyyəti dövründə müxtəlif fəaliyyət sahələrinə aid yaranmış sənədlər məcmuələr şəklində nəşr üçün hazırlanmışdı. Uzun müddət müxtəlif yuxarı təşkilatlara etdiyimiz müraciətlərə baxmayaraq bu sənəd məcmuələrini nəşr etdirə bilmirdik. Fərman elan edildikdən sonra hazırladığımız bu məcmuələr barəsində Prezident Aparatına məlumat verdik. Məlumat Heydər Əliyevə çatdırıldıqda və Ulu öndər bu materialları əyani şəkildə gördükdə həmin məcmuələrin yubiley proqramına daxil edilməsi və nəfis şəkildə nəşri barədə göstəriş verdi. Nəticədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) fəaliyyət dövrünə aid ümumi həcmi 300 müəllif vərəqindən yuxarı olan altı adda və yeddi cilddə ən yüksək poliqrafik keyfiyyətdə sənədlər toplusu nəşr olundu.

Buraya AXC parlamentinin keçirdiyi 145 iclasın protokolları (əsasən stenoqram şəklində), Cümhuriyyətin xarici siyasəti, dövlət və ordu quruculuğu sahəsində gördüyü işlərə dair sənədlər və digər rəsmi materiallar daxildir.

Bu gün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixini öyrənmək üçün tədqiqatçıların sərəncamına verilmiş əvəzsiz mənbə olan bu sənəd məcmuələri Ümummilli liderimizin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tarixinə və onun xadimlərinə qoymuş olduğu ilk və ən möhtəşəm abidədir. İndi həmin materiallar əsasında 50-dən artıq dissertasiya yazılıb.

- Məhz, tarixi keçmişimizə olan diqqətin nəticəsi idi ki, Ulu öndər tərəfindən bir-birinin ardınca arxiv işinin təkmilləşdirilməsinə dair fərmanlar imzalandı...

- Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, keçmiş SSRİ məkanında arxiv işinə dair heç vaxt qanun qəbul edilməmişdir. Arxiv işi sahəsində normativ aktlar yalnız SSRİ Nazirlər Soveti tərəfindən təsdiq olunmuş “SSRİ Dövlət arxiv fondu haqqında Əsasnamə “ ilə tənzimlənirdi.

Sovetlər birliyinin süqutu və iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi başqa sovet respublikalarında olduğu kimi Azərbaycanda da iqtisadiyyatın dağılmasına səbəb olmuşdu. Səriştəsiz adamların rəhbərliyə gəlməsi nəticəsində ölkədə yaranmış hərc-mərclik və Ermənistanın ölkəmizə qarşı törətdiyi hərbi təcavüz nəticəsində yaranan çətinliklər onsuz da sovet hakimiyyəti illərində o qədər də fikir verilməyən arxivlərdən də yan keçmədi. Dövlət arxivləri üçün inşasına başlanılmış binanın tikintisinin uzun illər yubadılması və başa çatdırılmaması, habelə, əlavə binaların ayrılmaması arxivlərin işini iflic vəziyyətinə salmışdı. Maddi çətinliklər üzündən mövcud binaların təmirinin mümkün olmaması, arxivlərin müasirtipli avadanlıqlarla təchizi, sənədlərin mühafizəsi və onlardan istifadə işində ciddi çətinliklər yaratmışdı.

Bu işlərin müvəffəqiyyətlə həlli üçün Ümummilli liderimizin 2002-ci il dekabrın 2-də imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında arxiv işinin təkmilləşdirilməsi haqqında” Fərmanın müstəsna əhəmiyyəti oldu.

Fərman imzalanan gün Ümummilli liderimizlə görüşümüz oldu. Təxminən iki saat ərzində bu böyük şəxsiyyətin tövsiyələrini dinləmək, xalqımızın tarixinə, arxivlərinə və arxiv işinə münasibətini öz dilindən eşitmək həyatımın ən yaddaqalan dəqiqələri idi.

Fərmanda arxiv işi sahəsində müsbət nəticələr qeyd olunmaqla yanaşı, bu sahədəki nöqsan və çatışmazlıqlar da göstərilirdi. Qeyd olunurdu ki, arxiv xidmətinin statusu və strukturu müstəqil Azərbaycan Respublikasında gedən dövlət quruculuğu işinin tələblərinə cavab vermir. Arxiv işi sahəsində indiyə qədər vahid informasiya bazasının yaradılmaması, elektron-informasiya daşıyıcılarının imkanlarından lazımınca istifadə olunmaması, arxiv xidməti təşkilatlarının maddi-texniki təchizatının müasir standartlara cavab verməməsi bu sahədə problemlər yaradır. Fərmanda arxiv binalarının yararsız vəziyyətdə olması, yerlərdəki müəssisə, idarə və təşkilatlarda kargüzarlıq və arxiv işinin lazımi səviyyədə olmaması vurğulanırdı.

Fərmanda, həmçinin, arxiv işinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti yanında Baş Arxiv İdarəsinin bazasında Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsinin yaradılması öz əksini tapırdı.

Qeyd edim ki, arxiv quruculuğu tarixində indiyədək belə bir mükəmməl dövlət sənədi olmamışdır. Bu fərman respublikada arxiv işində, arxivlərin maddi-texniki tələbatının öyrənilməsində əsaslı dəyişikliklər yaratdı.

Sevindirici haldır ki, Ulu öndərin arxiv işinə olan diqqət və qayğısı Onun siyasi kursunun davamçısı olan möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən də uğurla davam etdirilir. Paytaxtın Mətbuat prospekti, 593 nömrəli məhəllədəki Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasına məxsus keçmiş “Alunit” zavodunun binasının bütünlüklə Milli Arxiv İdarəsinin balansına verilməsi, onun arxiv sənədlərinin mühafizəsi üçün yenidən qurulması, lazımi qurğu və avadanlıqlarla təchiz edilməsi, habelə, Ziya Bünyadov prospektindəki Milli Arxiv İdarəsinə məxsus binanın əsaslı şəkildə təmir olunması, ölkənin regionlarında dövlət arxivinin filiallarının, rayon və şəhər dövlət arxivlərinin sənədlərinin mühafizəsi üçün onların əlverişli binalarla təmin edilməsinə dair verilən göstəriş və tapşırıqlar məhz həmin diqqət və qayğının bariz nümunəsidir.

Səlim LOĞMANOĞLU

Yeni Azərbaycan.- 2009.- 6 oktyabr.- S.4.