ERMƏNİ TƏCAVÜZÜNÜN DAHA BİR QANAYAN YARASI

Azərbaycan ərazilərinin xeyli hissəsi minalarla çirklənib, yüzlərlə insan bu üzdən həyatını itirib

Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzünün fəsadları təkcə işğal edilmiş ərazilər, erməni vəhşiliyinin qurbanı olan günahsız insanlar, vandalizmə məruz qalan tarix-mədəniyyət abidələri və 1 milyona yaxın insanın öz evlərindən didərgin düşməsindən ibarət deyil. Bu təcavüzün daha bir fəsadı mövcuddur ki, Azərbaycan uzun illər boyu onun təsirini üzərində hiss etməli olacaq. Söhbət minalanmış ərazilərdən gedir. Bütün münaqişə bölgələrində olduğu kimi Qarabağda da hərbi əməliyyatların aparılması torpaqların minalanması ilə müşayiət olunub. 90-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq Qarabağda gedən döyüşlər zamanı mina müharibəsi geniş tətbiq edilirdi. 1994-cü ildə atəşkəsin əldə edilməsindən sonra indiki cəbhə xətti formalaşmış oldu.

Ancaq döyüş əməliyyatlarının dayanmasından sonra ərazilərinin bir qismi işğaldan azad edilən Füzuli, Tərtər, Ağdam, Goranboy rayonlarında, habelə Ermənistanla Azərbaycan arasında sərhəd boyu mina və partlamamış döyüş sursatları ilə çirklənmiş torpaqlar problemi özünü göstərməyə başladı. Belə ki, erməni qüvvələri bu ərazilərdə çoxsaylı minalar basdırmışdılar və atəşkəsin əldə edilməsinə baxmayaraq mina partlayışları cəbhəyanı bölgələrdə insan itkilərinə səbəb olmaqda idi.

***

Atəşkəsdən sonra Azərbaycanda iki cür mina və partlamamış hərbi sursat (PHS) problemi meydana çıxdı: Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal altında olan ərazilərdə və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə olan mina/PHS problemi. Müharibədən zərərçəkmiş ərazilərdə minaların təmizlənməsi və bərpa işlərinə 1996-cı ildən etibarən başlanılıb. Lakin bu iş böyük vəsaitlər, peşəkar mütəxəssislər, beynəlxalq praktikanın öyrənilməsini, müasir texniki vasitələrin alınmasını tələb etdiyindən onunla məşğul olmaq üçün ayrıca dövlət qurumuna ehtiyac var idi. Belə bir vaxtda Azərbaycanda Ərazilərin Minalardan Təmizlənməsi üzrə Milli Agentlik (ANAMA) yaradıldı.

ANAMA 1998-ci il 18 iyul tarixində Azərbaycan prezidentinin sərəncamı əsasında Ərazilərin Yenidənqurma və Bərpa Komitəsinin nəzdində yaradılıb. Agentlik ölkə daxilində həyata keçirilən bütün minatəmizləmə ilə bağlı olan fəaliyyəti planlaşdırmaq, əlaqələndirmək, idarə və nəzarət etməklə bərabər həm də icraçı təşkilat kimi Azərbaycan hökuməti ilə BMT-nin İnkişaf Proqramı arasında 2 aprel 1999-cu ildə imzalanmış Azərbaycanda Mina Təhlükəsilə Mübarizə üzrə birgə Proqramını həyata keçirir. Agentlik beynəlxalq donorlarla fəal əməkdaşlıq sayəsində çirklənmiş ərazilərdə minaların və partlamamış döyüş sursatlarının təmizlənməsi istiqamətində genişmiqyaslı iş təşkil edə bilib. Hazırda işğaldan azad edilmiş ərazilərdə mina problemi böyük ölçüdə aradan qaldırılmış sayıla bilər. Bu, minlərlə hektarlıq əkin sahələrinin təkrar istifadəyə qaytarılması, sakinlərin təhlükəsiz məskunlaşması və mülki əhali üçün risklərin azaldılması deməkdir. ANAMA-nın Bakıdakı Baş Qərargahı, Füzuli və Göygöl rayonlarında yerləşən iki Regional Baza, Tərtər, Ağcabədi və Ağstafada yerləşən üç əməliyyat mərkəzi işə tam hazır vəziyyətdədir.

***

Agentlik həm strateji planlaşdırma, həm də əməliyyatların planlaşdırılması üçün mina probleminin həcmini araşdıran ANAMA xaricdən gələn dəstək də daxil olmaqla, bütün mümkün yol və üsullara müraciət edir. Bu mənada 2001-ci ildə ümumi tədqiqat (1-ci səviyyəli tədqiqat) aparılmış və 2002-ci ilin sentyabr ayından 2003-cü ilin iyun ayına qədər 18 rayonda SAC ilə birlikdə Mina Təsirin Tədqiqatı həyata keçirilib. Mina Təsirinin Tədqiqatı nəticəsində minadan zərərçəkən 480 və PHS-dən zərərçəkən 163 icma aşkar edilib. Təhlükə ehtimalı olan cəmi 970 ərazinin təxminən 514 min nəfərin təhlükəsizliyinə və yaşayışına mənfi təsir göstərdiyi müəyyən edilib. Agentliyin məlumatına əsasən son iki il ərzində bu ərazilərdə 51 nəfərin ölümü və yaralanması ilə nəticələnən hadisələr baş verib. Həmçinin Mina Təsirinin Tədqiqatı nəticələrinə görə, 736 mln.kv.m ərazinin mina və PHS-lə “yüksək” səviyyədə çirkləndiyi müəyyən olunub. Bu ərazilərin hamısı atəşkəs xətti boyunca yerləşən, müharibə təsirinə məruz qalan və Ermənistanla sərhəd rayonlarda yerləşir. Mina ilə çirklənmənin ən yüksək səviyyəsi Füzuli rayonunda, PHS-lə çirklənmə isə Ağstafa rayonunda qeydə alınıb.

***

2006-cı ilin sonunda 11 rayonda aparılmış təkrar tədqiqat nəticəsində çirklənmiş ərazilər 306 mln.kv.m-dək azaldılıb. 2009-cu ilin sonuna olan məlumata əsasən təxminən 184 000 kv.m ərazinin mina/PHS-lə çirkləndiyi ehtimal olunur. 2010-cu ildə ANAMA təxminən mina/PHS-lə çirklənmiş 12 mln.kv.m ərazini təmizləməyi və təhlükə ehtimalı olan 14,5 mln.kv.m ərazini təkrar tədqiqat yolu ilə ixtisara salmağı planlaşdırır. Müxtəlif mənbələrdən əldə edilən məlumatlara görə, 2009-cu ildə ANAMA 19 nəfərin yaralanması və biri hərbçi olmaqla 2 nəfərin ölümü ilə nəticələnən 13 mina hadisəsi qeydə alıb. Lakin işğal altındakı bölgələrdə mina və PHS-lə çirklənmənin səviyyəsini müəyyən etmək mümkün deyil. Bununla belə, Dağlıq Qarabağdan başqa, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Laçın, Kəlbəcər rayonları bütövlükdə, Füzuli, Tərtər, Ağdam rayonlarının isə bir hissəsi Ermənistan silahlı qüvvələrinin nəzarəti altındadır. Mina/PHS-lə yüksək çirklənmə səviyyəsi olan bu rayonlarda 350 mln.kv.m-dən 830 mln.kv.m-dək ərazidə 50 000-dən 100 000-dək mina yerləşdirildiyi güman olunur. Mütəxəssislər hesab edir ki, Qarabağ və ona bitişik ərazilər keçmiş sovet respublikalarında mina ilə ən çox çirklənmiş ərazilərdir. Son 10 il ərzində Azərbaycanda 371 nəfər mina və partlamamış hərbi sursatların qurbanı olub. Onlardan 84 nəfəri həlak olub, 287-si isə yaralanıb.

***

Hərbçi mütəxəssislər deyirlər ki, cəbhə bölgəsində əsasən tank və piyadalar əleyhinə minalar yerləşdirilir. Lakin Ermənistan ordusu piyadalar əleyhinə minaların beynəlxalq konvensiyalarla qadağan edilmiş tiplərini də geniş tətbiq edir. Belə minalar partlayarkən kütləvi tələfata səbəb olur. Statistikaya görə, 2010-cu ildə Azərbaycanda mina və hərbi sursat partlayışları ilə bağlı 16 hadisə qeydə alınıb. Bu hadisələr nəticəsində 4 nəfər həlak olub, 18 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti alıb.2001-ci ilin sentyabrından müxtəlif mənbələrə istinadən aparılan statistikaya görə, 105 hadisədə 61 nəfər həlak olub, 138 nəfər müxtəlif dərəcəli xəsarət alıb. Mina qurbanlarından 6-sı qadın, 42-si uşaq, 171-i hərbçi, 200 nəfər isə mülki şəxsdir. Ümumilikdə isə Azərbaycanda mina qurbanların sayı 3 min nəfərə yaxındır. Onlardan 300 nəfərini uşaqlar təşkil edir.

Hazırda işğal altında olan ərazilərdə qurulmuş separatçı erməni rejimi də minaların təmizlənməsi fəaliyyətini həyata keçirir. Uzun müddət bu fəaliyyət Britaniyanın qeyri-dövlət şirkəti olan “Halo TRUST” tərəfindən həyata keçirilib. İşğal altındakı ərazilərin minalardan təmizlənməsi layihəsinin sponsorları isə əsasən Britaniya və ABŞ hökumətləri idi. Azərbaycan “Halo TRUST”un işğal altındakı ərazilərdə qanunsuz fəaliyyətinin qarşısını almaq üçün xeyli müddət mübarizə aparıb. Nəhayət, bu səylər nəticə verib və ötən il Britaniya hökuməti Dağlıq Qarabağda minaların təmizlənməsi layihəsinə maliyyə ayrılmasını dayandırıb. Nəticədə “Halo TRUST” öz ştatının yarısını ixtisar edib və alternativ maliyyə qaynaqları əldə edərək fəaliyyətini davam etdirməyə çalışır.

***

Ermənilər əsasən Şuşa, Xocalı, Laçın və Dağlıq Qarabağın inzibati ərazisinə daxil olan bölgələrdə minaları təmizləyərək kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq sahələrini bərpa edir. Lakin təmas xəttinə yaxın ərazilərə basdırılan minaların sayı artırılır. Azərbaycanın işğal edilmiş əraziləri geri qaytarmaq üçün öz hərbi potensialını gücləndirməsinə cavab olaraq Ermənistan ordusu da cəbhə xətti boyu qoşunların irəliləməsinə mane olmaq üçün irimiqyaslı minalama həyata keçirirlər. Bunu erməni mənbələrində yer alan xəbərlər təsdiqləyir. Bu da minalarla çirklənmiş ərazilər probleminin yenidən kəskinləşdiyini göstərir. Deməli, Azərbaycan üçün minalarla mübarizəyə yeni qüvvələr və ən müasir texnika səfərbər etmək zərurəti meydana çıxır. Bu mübarizə həm torpaqların işğaldan azad edilməsi prosesi zamanı, həm də sonrakı bərpa dövrü üçün vacib olacaq. Problemin böyük ölçüdə və mümkün qədər qısa vaxtda həll edilməsi isə ancaq o zaman mümkün ola bilər ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında münaqişənin dinc yolla nizamlanmasına dair sülh müqaviləsi bağlansın, erməni qoşunları yeni müharibə başlamadan işğal edilmiş ərazilərdən çəkilsin və bu zaman beynəlxalq praktikaya uyğun olaraq sülh bağlayan tərəflər minalanmış ərazilərin xəritələrinin mübadiləsini həyata keçirsinlər. Əks halda, Azərbaycan ərazilərində mina təhlükəsi uzun illər boyu mövcud olacaq. Çünki hər bir minanın və PHS-in aşkar edilib zərərsizləşdirilməsi diqqətlə hazırlanmış əməliyyat tələb edir.

***

Minalarla çirklənmə səviyyəsi kifayət qədər yüksək olduğu üçün gələcəkdə işğaldan azad edilən ərazilərin təmizlənməsi həm də böyük vəsait tələb edəcək. Beynəlxalq donorlar bu layihəyə iri həcmdə maliyyə ayırmağa hazırdır. Hazırda ANAMA-nın sərəncamında minaları mexaniki üsulla təmizləməyə imkan verən bir çox müasir texniki avadanlıqlar mövcuddur. Lakin bu mürəkkəb işdə insan amili həlledicidir. ANAMA-da fəaliyyət göstərən minatəmizləyənlər peşəkar kadrlar hesab edilirlər və son illər Azərbaycan minaların təmizlənməsi sahəsində öz təcrübəsini Əfqanıstanla da bölüşməyə başlayıb.

F.MƏMMƏDOV

Yeni müsavat.- 2011.- 15 aprel.- S. 11.