O da bu xalqın oğludur
Ölkənin ilk prezidenti Ayaz Mütəllibovun portret
cizgiləri-olduğu və göründüyü kimi
Azərbaycanın ən
yeni tarixinin tragik və yaddaqalan personajlarından biri də
Ayaz Mütəllibovdur. O, bu ölkənin keşməkeşli,
təlatümlü dövründə xalqa rəhbərlik
edib, ilk prezident olaraq Azərbaycanın tarixində əbədi
iz qoyub.
“Kiminin əvvəli, kiminin
axırı”
Ataların dediyi “Kiminin əvvəli, kiminin axırı” kəlamı sanki Mütəllibovun həyat yolunun güzgüsüdür.
Təminatlı həkim ailəsində doğulmuş körpə Ayaz ağır illərdə tay-tuşlarının çəkdiyi aclığı çəkməmişdi, Bakının mərkəzində ən yaxşı orta məktəbdə təhsil alan yeniyetmə Ayaz əyalətdəki yaşıdları kimi qışın qar-boranında yırtıq ayaqqabı ilə qonşu kəndə dərs almağa getməmişdi. Onunla eyni vaxtda orta məktəbdən məzun olan gənclər müsabiqədən keçə bilməyib Kalininqraddan Xabarovska qədər düzülən hərbi hissələrdə 3 illik əsgərlik çəkəndə onun gəncliyi “Tarqovı”da keçmişdi. Gənc və yaraşıqlı Ayaz şəhərin ən dəbdə geyinən 5-6 gəncindən biri olanda onun tələbə yoldaşları yayı bir köynəkdə, qışı bir pencəkdə çıxarırdılar. Tələbə yoldaşları təyinatla ölkənin dörd bir yanına səpələnəndə gənc mütəxəssis Ayaz Mütəllibov Bakı Soyuducular Zavodunda işə düzəlmiş və 26 yaşında bu müəssisənin direktoru olmuşdu.
Vəzifə pillələrində sürətlə ta onun pikinə qədər - baş nazir və prezident postunadək irəliləyən Ayaz Niyazi oğlunun axırı isə o qədər də ürəkaçan olmadı. 1992-ci ilin mart və mayından etibarən o böyük iztirablar içindədir, 54 il ayrılmadan yaşadığı doğma şəhərindən, vətənindən, qohum-əqrəbasından ayrı düşüb. Onun tay-tuşları Bakıda, Şəkidə, Naxçıvanda rahat ev-eşiklərində, övladlarının yanında, nəvələrinin əhatəsində ikən o, uzaq, yad bir şəhərdədir. Mütəllibovun yaşıdları istədikləri yerə gedib-gələ bilərlər, amma o özünü, sözünü gözləməlidir - həbs edilə, ölkəsinə verilə bilər və sinninin bu çağında o, məhbəs divarları arasına düşər.
Mütəllibovun ömür yolu
Ayaz Niyazi oğlu Mütəllibov 12 may 1938-ci ildə Bakıda ziyalı ailəsində anadan olub. 1962-ci ildə Azərbaycan Neft-Kimya İnstitutunu bitirib.
1977-ci ildə Bakı şəhəri Nərimanov Rayon Partiya Komitəsinin ikinci katibi seçilib. 1979-cu ildə respublikanın yerli sənaye naziri təyin olunub. 1982-ci ildə Azərbaycan SSR-in Dövlət Plan Komitəsinin sədri, eyni zamanda Nazirlər Soveti sədrinin müavini vəzifələrini tutub.
1988-ci ildən
Nazirlər Sovetinin sədri olub. 1990-cı ilin yanvar ayında Azərbaycan
Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin birinci katibi,
daha sonra - 1990-cı ilin may ayında Azərbaycan SSR-in Ali
Soveti tərəfindən Azərbaycan prezidenti seçilib. 1990-cı ilin iyulundan 1991-ci ilin avqustuna kimi
Sov.İKP MK-nin Siyasi Bürosunun üzvü olub. 1991-ci il sentyabrın 8-də ümumi seçkilərdə
Azərbaycanın prezidenti seçilib. 1992-ci il
martın 6-da istefa verib. 1992-ci ildən Moskvada
yaşayır. Hazırda Azərbaycan Sosial
Demokrat Partiyasının həmsədridir.
Xalq Mütəllibovu nə vaxt
tanıdı?
Mütəllibovun
nakam siyasi karyerasının, yarımçıq prezidentliyinin
əsas səbəbini onun hakimiyyətə, ölkənin
birinci postuna gəlişində axtarmaq lazımdır.
Özündən
asılı olmayan səbəblərdən o, hakimiyyətə
qan və rus süngüsünün üstündə, tank
tırtıllarının köməyi ilə gəlmişdi. Burada Mütəllibovun
olsa-olsa mənəvi, siyasi məsuliyyəti vardı.
Çünki Moskva, Kreml, mərkəzi hakimiyyət heç kəslə
hesablaşmadan Bakıda qırğın, qətliam törətmişdi,
ölkənin rəhbərini qırğından 2 gün əvvəl
vəzifəsindən azad etmişdi. Bu vəziyyət
uzun müddət davam edə bilməzdi və mütləq Azərbaycan
SSR KP MK-nın birinci katibi vəzifəsinə kimsə təyin
edilməli idi.
Hər zaman olduğu kimi,
1990-cı ilin yanvarında da bu vəzifəyə namizədlər
çox olub: Həsən Həsənov, Vaqif Hüseynov, Ayaz
Mütəllibov. Birinciyə, KP MK-nın katibinə xalq hərəkatı
ilə müəyyən əlaqələri olduğuna görə
etimad göstərilməyib, ikincini - Dövlət Təhlükəsizliyi
Komitəsinin sədrini 20 Yanvar qırğınının fəal
icraçılarından biri olduğu üçün önə
çıxarmayıblar (bu, xalqı daha da qəzəbləndirə
bilərdi), üçüncünün şansı isə o
vaxta qədər intriqalar yuvası MK-nın rəhbərliyində
olmadığına, Nazirlər Sovetinin sədri vəzifəsində
özünü yaxşı göstərdiyinə görə
gətirib.
1990-cı ilin yanvarında Azərbaycanda
situasiya elə idi ki, ölkənin rəhbəri postuna kim gəlsəydi, məhz o, xalqın, siyasi
qüvvələrin hədəfinə çevriləcəkdi.
Xalqın qırğından sonra Kremlə
fokuslaşdırdığı ümummilli nifrətin bir hissəsi
də istər-istəməz Moskvanın vassalının
üzərinə yönəlməli idi.
Ancaq bu nifrət
keçici olacaqdı. Mütəllibov özünü göstərdikcə,
yerini möhkəmləndirdikcə tərəfdarlarının
sayı artacaqdı. Təsadüfi deyil ki, onun hakimiyyətə
yiyələnməsindən bir il sonra artıq
Ali Sovetin prezident seçdiyi Mütəllibovun nüfuzu barədə
rəsmi qəzetlərdə belə bir informasiya getmişdi:
“Hakimiyyətə gəldiyi vaxt xalqın 20 faizinin etimadına
söykənən prezidenti bu gün əhalinin əksəriyyəti
dəstəkləyir”.
Burada müəyyən
şişirtmə var idi, amma bir il ərzində
Mütəllibov xeyli tərəfdar da toplamışdı.
Xüsusilə AXC-nin 1-2 il əvvəlki fəallığı
qarşısında geri çəkilmiş kimi görünən
kommunistlər toparlanmışdılar və Mütəllibovun
ətrafında sıx birləşmişdilər.
Onun devizi: “Həyat davam edir”
Bu devizi
hansı saray texnoloqu fikirləşib ortaya
atmışdısa, əslində, uğurlu ifadə idi. Həyat davam
edirdi. Mütəllibovun bir neçə dəfə
rəsmi və qeyri-rəsmi çıxışlarında
istifadə etdiyi bu ifadə tezliklə zərbül-məsələ
çevrildi, ancaq iqtidar təbliğatçıları,
televiziya işçiləri tutuquşu kimi təkrarlayaraq ifadənin
məna yükünün effektivliyini azaltdılar.
Mütəllibov
bu ifadə ilə xalqın dərin depressiyadan
çıxmasına, ölkə əhalisinin yeni rəhbərliyə
güvənməsinə çalışırdı. Həyat davam
edirdisə, demək, keçmişə boylanmaq, xalqı
yaralamış faciəni böyüdüb ilboyu dərd-ələmli
oturmaq lazım deyildi. Ancaq bəzi partokrat
liderlər bu devizə istinad edərək daha da irəli getdilər
və şəhidlərin ruhuna sayğısızlıq
sayıla biləcək ifadələr işlətdilər.
Nəticədə Mütəllibovun “həyat
davam edir”i “qırılan qırıldı getdi, bizə nə”
kimi səciyyə almağa başladı.
Mütəllibovun şüarı: “Biz bu xalqın
oğlu deyilik?”
O zaman ölkədə elə
bir durum vardı ki, Xalq Cəbhəsinin üzvü olmayan
şəxs vətənpərvər, demokrat, azadlıq və
tərəqqi tərəfdarı sayılmırdı. Əslində, bu yanlış idi. Kommunistlərin və bitərəflərin də
arasında kifayət qədər vətənpərvər,
azadlıqsevər, həqiqətpərəst adamlar vardı.
Mütəllibov çıxışlarının birində
“Bəyəm biz bu xalqın oğlu deyilik”,-
deyə ritorik sual səsləndirərkən həmin adamların
incə damarına düşmüş və “düz deyir”
nidası ilə müşayiət olunan alqış
qazanmışdı.
Əslində,
Mütəllibov düz deyirdi, o da xalqın oğlu idi. Onu o vaxtın
damğa xarakterli ifadələri ilə (“manqurt”, “antimilli”)
damğalamaq insafdan olmazdı. Çünki Mütəllibov
əslində xalqına, el-obasına bağlı adam olaraq başa düşürdü ki, əgər
bu mərtəbəyə gəlib çıxıbsa, bu, təkcə,
bəxt, qismət, tale məsələsi deyil; onu yetişdirib
bura gətirənlər var və o, əndazəsini aşarsa,
vurub taxtdan salarlar.
Mütəllibov
Kremlin oyun qaydalarını bildiyi üçün elə incə
siyasət yeritməli idi ki, nə Kremlin mənafeyinə
toxunsun, nə də Azərbaycan xalqının,
respublikanın maraqları zədələnsin. O, Moskvaya qarşı
üsyan bayrağı qaldıra bilməzdi. Əgər Moskva
ondan tələb etsəydi (bəlkə də dolayısı
ilə edirdi) ki, Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə
razı olsun, Mütəllibov bununla razılaşmazdı - ona
görə yox ki, belə etsəydi, xalq ayağa qalxıb onu
devirərdi, əsasən ona görə ki, o da bu xalqın
oğlu idi və vəzifədə bir neçə il
artıq qalmaq xatirinə dövlətin ən bərəkətli
ərazisinin qoparılmasına, böyük və əbədi
tarixi töhmətin altına girməyə razılaşa bilməzdi.
“Biz də bu
xalqın oğluyuq” deyərkən Mütəllibov bu
xalqın problemlərinin ona da yad olmadığını
bildirmək istəmişdi.
O və komandasının bir
çox üzvləri hesab edirdilər ki, əslində ruslara
daha çox yaxınlaşmaqla, Kremllə isti münasibətlər
yaratmaqla, rusların öz əli ilə Qarabağ problemini
daha asan həll etmək olar.
Mütəllibovun
bu siyasəti müəyyən mənada özünü
doğruldurdu.
1991-ci ilin may ayında rusiyalı hərbçilərin
köməyi ilə Şaumyan kənd rayonu (Çaykənd və
sair kəndlər daxil olmaqla) erməni
separatçılarından tamamilə təmizləndi. Qarabağda erməni mövqeləri rus
vertolyotlarından müntəzəm şəkildə
bombalandı və Dağlıq Qarabağdan Ermənistana
köç başlandı. Ancaq sonradan nəyə
görəsə bu kampaniya yarımçıq
dayandırıldı.
“Gözü çıxmış qardaşın aqibəti”ndən
götürülən dərs
Mütəllibov
hakimiyyət kürsüsünə oturar-oturmaz sələfinin
-Əbdülrəhman Vəzirovun buraxdığı səhvləri,
daha doğrusu, onun yanlış hesab olunan hərəkətlərini
təkrar etməməyə çalışdı.
Bunlar
aşağıdakılar idi:
Vəzirovdan fərqli olaraq,
Mütəllibov özünü ağır aparmağa,
sanballı göstərməyə, az danışmağa,
qeyri-standart hərəkətlər etməməyə,
ağızlarda lətifə olacaq ifadələr işlətməməyə
çalışırdı; Vəzirovdan fərqli olaraq, yeni
birinci katib AXC kimi güclü, xalq arasında dayağı
olan bir təşkilatla hər hansı bir ünsiyyət
yaratmaq, dialoq aparmaq istəmir, hərəkat liderləri ilə
görüşməyə, məsləhətləşməyə
can atmırdı. Vəzirovdan fərqli olaraq, o, hakimiyyətdə
duruş gətirmək üçün sədaqətli
regional klan faktorundan istifadə etməyə
çalışır, “bakılılar”ın siyasi qüvvəyə
çevrilməsini istəyirdi. Vəzirovdan fərqli olaraq,
Mütəllibov onu hakimiyyətdən devirmək istəyən
əliyevçiləri gözardı etmir, onların əl-qol
açmasına şərait yaratmırdı, başa
düşürdü ki, bu qüvvənin məqsədi Heydər
Əliyevin reabilitasiyasına nail olmaq, paytaxta, hakimiyyətə
gəlməsini təmin etməkdir. Vəzirovdan
fərqli olaraq, Mütəllibov fanatik kommunist deyildi və
siyasi konyukturanın diqtəsinə uyğun hərəkətlər
edə bilirdi.
Ancaq onunla Vəzirovu eyniləşdirən, ortaqlaşdıran cəhətlər də vardı. Bu, onların hər ikisinin Avropanı, SSRİ-ni, ayrıca Qafqazı sarmış mərkəzdənqaçma meyllərinin yaratdığı böyük təlatümdə vəzifə başına keçmələri idi. Həmin dalğalar o qədər böyük idi ki, onun qoynunda qərq olmamaq üçün iri okean laynerlərinə ehtiyac vardı. Mütəllibov isə motoru yatmış qayıqda kapitanlıq etmək zorundaydı.
Mütəllibovun
iqtisadçılığı
O, savadlı, işbilən insan təsiri bağışlayırdı. 26 yaşından etibarən olduqca yüksək vəzifələrdə çalışması onda müəyyən rəsmilik ədəb-ərkanı, təşkilatçılıq qabiliyyəti yaratmışdı. Rəsmi təbliğat Müətllibovu bacarqlı iqtisadçı kimi tanıtmağa çalışırdı. Burada həqiqət elementləri vardı. Doğrudan da Mütəllibov dağılmaqda, çökməkdə olan və yeni-yeni bazar iqtisadiyyatına köklənməyə çalışan nəhəng bir iqtisadi məkanda (SSRİ-də) Azərbaycanın öz başına necə çarə qılmalı olduğunu aydın başa düşürdü. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1991-ci ildə Mütəllibovun təşəbbüsü ilə Bakıda xarici şirkətlərin iştirakıyla geniş biznes-forum keçirildi. İlk dəfə məhz burada Qərbin nəhəng neft şirkətlərinin Azərbaycanın kəşf olunmuş, ancaq işlənməmiş karbohidrogen yataqlarına cəlb edilməsi barədə şifahi razılıqlar əldə olundu. Hakimiyyətdə qala bilsəydi, “Əsrin kontraktı” adlanan neft müqavilələri elə 1992-ci ildə Mütəllibovun imzası ilə bağlanacaqdı.
(davamı 31 yanvar sayında)
Xalid KAZIMLI
Yeni müsavat.- 2011.- 29 yanvar.- S. 5.