M.Ə. Rəsulzadənin Polşadakı fəaliyyəti
Polşanın
görkəmli dövlət xadimi, Marşal Pilsudski
Polşanın müstəqilliyinin qorunmasında daxili təhlükələri
aradan qaldırmaqla yanaşı, xaricdən, xüsusən
bolşevik Rusiyasından, 1922-ci ilin dekabrından isə
SSRİ adlanan imperiyadan həmişə ehtiyatlanırdı. Və
bundan ötrü o, bolşevik işğalına məruz qalan
ölkələrin mühacirətdə yaşayan təmsilçilərinin
gücündən faydalanmağa çalışırdı.
Onun məqsədi bu təmsilçilərin vasitəsilə
bolşeviklərə qarşı siyasi-hərbi güc mərkəzləri
yaratmaq və mübarizə aparmaq idi.
Bu məqsədlə də Polşa
dövlətinin Xarici İşlər Nazirliyinin Şərq departamenti
bilavasitə bu işlərlə məşğul
olurdu. Həmin departamentin
1920-ci illərdən başlayaraq
mühacirlərlə yazışmaları bu
ideyanın təsdiqini tapır.
Departament Ukrayna, Britaniya mühacirləri ilə yanaşı Qafqazdan olan siyasilərlə
də ciddi əməkdaşlıq edirdi.
1921-ci ildə baş vermiş Rusiya-Polşa savaşından sonra
Pilsudski və silahdaşları Şərqi
Avropa xalqları ilə bolşevik
Rusiyası əsarətindəki xalqlar
arasında ortaq bir əlaqə
qurumu yaratmaq
haqqında düşünürdülər. Rusiya
ilə baş verə biləcək savaş perspektivi daxilində
Polşa SSRİ-yə düşmən olan qüvvələrə önəmli
yardımlar etməyə başlamışdı.
Polşa dövləti
getdikcə mühacirlərlə əlaqələr şəbəkəsini
genişləndirir, SSRİ-nin rus olmayan millətlərindən
könüllüləri öz ordusuna qəbul edir, döyüş təlimləri keçir, silahlandırırdı. Artıq
1920-ci illərin ortalarından Polşa ordusunda müəyyən sayda
mühacir əsgər və zabitlər fəaliyyət
göstərirdi. Polşa dövlətinin
müəyyən yardımları ilə Azərbaycan
mühacirət mətbuatı orqanları da
fəaliyyətini gücləndirirdi (1, s.
81).
Hələ 1920-ci illərin
əvvəllərindən başlayaraq
M.Ə.Rəsulzadə Polşa rəsmiləri
ilə məktublaşırdı.
Polşa dövlətinin arxiv
sənədlərində M.Ə.Rəsulzadənin
Polşanın Xarici İşlər Nazirliyi və Marşal Pilsudski ilə şəxsi yazışmaları
qorunub saxlanır. Həmin məktubların
biri azərbaycanlı zabitlərin Polşa ordusunda hərbi
xidmətə cəlb edilməsi ilə bağlıdır. Bu məktub Türkiyənin İstanbul
şəhərindən 1923-cü ilin 31
mar-tında Jozef Pilsudskiyə
ünvanlanıb.
Bundan əlavə, M.Ə.Rəsulzadənin
Polşanın Xarici İşlər Nazirliyinin digər rəsmiləri olan Tadeuş Qolubko, Edmund Xaraşkeviç, Tadeuş
Şetsel ilə də müxtəlif mövzularda yazışmaları vardır.
1926-cı ildə Fransada - Parisdə “Prometey”
klubu yaradıldıqdan sonra
1928-ci ildə Varşavada J. Pilsudskinin dəstəyi
ilə “Prometey” cəmiyyəti
yaradıldı və azərbaycanlılar da
burada təmsil olundular.
1929-cu ildə isə Varşavada Polşanın Xüsusi
Xidmət İdarəsi SSRİ-yə qarşı kəşfiyyat
fəaliyyəti aparmaq üçün
2 saylı ekspozituranı - Polşa Baş Qərargahının II Şöbəsinin
kəşfiyyat bölməsini yaradır və M.Ə.Rəsulzadə
Varşava qrupunun rəhbəri
olur.
1930-cu ildə
M.Ə.Rəsulzadə “Prometey” təşkilatının
fəaliyyəti ilə bağlı Polşaya
gedir, bir müddət burada
yaşayır.
1931-ci ildə
mühacirlərin fəaliyyəti Türkiyədə qadağan edildikdən sonra
digər azərbaycanlı mühacirlər də M.Ə.Rəsulzadə ilə birgə
Varşavada yaşayır. Almaniyada
isə M.Ə.Rəsulzadənin rəhbərliyi ilə “İstiqlal” qəzeti (1932-1934), “Qurtuluş” jurnalı (1934-1939) nəşr edilir.
Polşada yaşadığı dövrdə
M.Ə.Rəsulzadə “Panturanizm və Qafqasya problemi”
kitabını rus dilində nəşr etdirir.
1936-cı ildə isə
Polşa dövləti rəsmilərinin
razılığı ilə Varşavada Müsavat Partiyasının konfransını keçirir (2, s. 201).
Varşavada yaşadığı müddətdə
o, burada nəşr
edilən “Vsxod” (“Şərq”), “Roçnik Tatarski” (“Tatar illiyi”) məcmuələrində
məqalələr çap etdirir.
1938-ci ildə
M.Ə.Rəsulzadənin Varşavada polyakca “Azərbaycan müstəqillik uğrunda mübarizədə” kitabı çap edilir. Kitaba giriş sözünü Polşanın
tanınmış ictimai xadimi,
senator, Şərq İnstitutunun
direktoru Stanislav Sedlitski yazmışdı. S.Sedlitski
M.Ə.Rəsulzadənin polyak dilində nəşrə
hazırladığı kitabı yüksək qiymətləndirirdi.
Bundan əlavə, M.Ə.Rəsulzadənin Polşa ilə bağlı çox
dəyərli məqalələri də var.
1933-cü ilin noyabrın 20-də Berlində
nəşr edilən “İstiqlal” qəzetində,
46-cı sayda
o, Çexoslovakiyanın və
Polşanın milli bayramları
haqqında məqalə çap etmişdir. M.Ə.Rəsulzadə
yazırdı: “Heç bir
xalqda polyaklardakı kimi
üsyan ruhu
olmamışdır. 1794-cü il
üsyanının qəhrəman oğlu
Kostyuşkonun adı Polşada
müqəddəslərin adı ilə birgə çəkilir”
(3).
M.Ə.Rəsulzadənin
“Qurtuluş” jurnalının 1935-ci ilin may-iyun aylarının
7-8-ci sayında çap edilən Jozef Pilsudski
haqqındakı məqaləsi də maraqlıdır.
Bu məqaləsində o,
öz xalqının azadlığı uğrunda yorulmadan
mübarizə aparmış bir şəxsiyyətin
maraqlı obrazını yaratmış, onun
mənalı həyatı ilə bağlı maraqlı məqamları
əks etdirə bilmişdir.
M.Ə.Rəsulzadənin
“Qurtuluş” jurnalının 1935-ci ilin avqustunda nəşr
edilən 10-cu sayında “Yeni Leh Konstitusiyası” məqaləsində
və həmin jurnalın 13-14-cü saylarında (1935-ci il) çap olunmuş “Lehistan müsəlmanları”
yazısında maraqlı məlumatlar vardlr.
M.Ə.Rəsulzadə
“Prometey” klubunun Varşavada keçirilən əksər tədbirlərində
əsas məruzəçi, müəyyən hallarda
isə çıxışçı-dinləyici olaraq iştirak edirdi.
1938-ci ilin
fevralında “Prometey” təşkilatına
mənsub olan millətlərin mühacirətdəki
milli təşkilatları Varşavada
tədbir keçirdilər. Tədbir idil-Ural
Millət Məclisi açılışının 20 illiyinə
həsr edilmişdi. M. Ə. Rəsulzadənin
bu tədbirdəki
çıxışı böyük marağa səbəb olmuş,
alqışlarla qarşılanmışdı.
1938-ci il aprelin 7-də “Prometey” klubu daha bir
tədbir keçirdi.
Tanınmış polyak alimi
V. Bonçkovski “Yeni çağların ruhu haqqında” mövzusunda məruzə etmişdi.
Müzakirədə çıxış edən M.Ə.Rəsulzadə
əsaslı fikirlər
irəli sürmüşdü.
Qeyd
edək ki, M.Ə.Rəsulzadənin həyat
yoldaşı Vanda xanım
(M.Ə.Rəsulzadə ona
həm də Leyla xanım deyə müraciət edirdi) əslən polyak idi və
bəziləri onun Marşal Pilsudski ilə, bəziləri isə Polşanın Xariciyyə
Vəkili polkovnik Beklə qohum olduğunu deyir. M.Ə.Rəsulzadə onunla ailə
həyatı qurmuş,
ömrünün sonrakı
illərini birgə yaşamışlar. Vanda xanım 1974-cü ildə
Türkiyədə - Ankarada
vəfat edib və burada “Cəbəçi” məzarıstanlığında
dəfn olunub.
Nəsiman YAQUBLU
Yeni
Müsavat.- 2014.- 4 fevral.- S.10.