“Əlimi üzüb oturmuşam...”

- Yataqxanada yaşayan əfsanə qadın

Məryəm Həsənova: “Bir uşaq əlindəki 20 qəpiyi mənə verdi ki, müəllimə, bunu verin meydandakılara xərcləsinlər...”

Onun həyatı Azərbaycanda zamanında demokratiya, dövlətçilik üçün mübarizə aparmış bir çoxlarının hekayəsi ilə oxşardır. Ən oxşar cəhət odur ki, onların çoxu kimi 76 yaşlı Məryəm Həsənova da layiq olduğu qiyməti almayıb. Məryəm xanım bu barədə söhbət edəndə ondan daha çox iş görmüş şəxslərin adını çəkir və deyir ki, onlar bu vəziyyətdədirsə, mən nə gözləyə bilərəm?

Məryəm xanım 14 mart 1991-ci ildə SSRİ-nin saxlanması ilə bağlı referenduma dair müzakirələrdə Azərbaycanın müstəqil olmasına səs verən 43 nəfər deputatdan biri və onların içərisində həyatda olan yeganə qadın deputatdır. İndi o da müstəqillikdə rolu olmuş bir çoxları kimi gözdən uzaqda, Siyəzəndəki Gənclik qəsəbəsində, bir otaqlı yataqxanada yaşayır...

Onun yaşadığı yeri tapmaq çətin olmadı. Yola düşəndə bizə demişdilər ki, qəsəbədə onu kimdən soruşsanız tanıyacaq. Məryəm xanım bizi mehribanlıqla qarşıladı. Mənzilə girəndə ilk olaraq diqqətimizi üzərində Müsavat Partiyasının emblemi olan fincan çəkdi. Keçmiş deputat dedi ki, bu fincanı ona partiyanın başqanı İsa Qəmbər bağışlayıb. Paytaxtda baş verənlərə aid müxtəlif informasiyaları bizdən alandan sonra “Yeni Müsavat” qəzetinin ona gec çatdırılmağından şikayətləndi. Dedi ki, abunə yazılmağına baxmayaraq poçt ona qəzeti gec-gec, bir neçə nömrəsini birdən çatdırır.

Məryəm xanımın uşaqlığı Bakıda, “Sovetski”də keçib. BDU-nun filologiya fakültəsini bitirəndən sonra onu təyinatla Siyəzənə işləməyə göndəriblər.

- Siyasi proseslərə nə zamandan qoşuldunuz?

- 1982-ci ildə məni əvvəllər Dəvəçi (indiki Şabran) rayonu tərkibində olan Siyəzən-Zarat kənd məktəbinə direktor göndərdilər. Hərəkat başlayandan sonra isə mitinqlərdə aktiv iştirak etməyə başladım, direktor olduğum məktəb şagirdlərinə, xidmətçilərinə qədər bu prosesə qoşulmuşdu. O vaxt biz hətta Biləcəriyə qədər yürüş etmişdik, Milli Ordunun yaradılmasını tələb etmişdik.

- Bəs necə oldu deputat seçildiniz?

- Əhalinin rəğbəti var idi. Bir şərt qoydular ki, Siyəzəni Dəvəçidən ayırmalısan, bunu platformanda qeyd eləməlisən. Mən də bu sözü verdim və seçildim, 1992-ci ilin aprelində Siyəzən rəsmi olaraq Dəvəçidən ayrıldı.

- SSRİ-nin saxlanılması ilə bağlı referendumu necə xatırlayırsınız?

- 1992-ci il 5 və 6 martda əhali Milli Məclisi əhatə eləmişdi, gərgin vəziyyət var idi. Hətta mən dəhlizə çıxanda şüşəni döyüb dedilər ki, əgər buradan biz istəyən nəticə çıxmasa, sizi öldürəcəyik. Demokratik Blokun 25 üzvü onsuz da müstəqilliyə səs verəcəkdi, yerdə qalanlardan isə SSRİ-nin saxlanmasına səs verənlər də oldu, əksini edənlər də. Müstəqilliyin əleyhinə səs verənlərin hamısı indi yaxşı yerlərdə işləyir, müstəqilliyə səs verənlər isə mənim kimi yaşayır.

- Siz bunları görəndə nə düşünürsünüz?

- Düşünürəm ki, onlarda şəxsi mənafe həmişə yüksəkdə durub. İndi müstəqilliyin dadını çoxları anlamır. Biz o vaxtı tələb edirdik ki, əgər bu dövlətin ADR zamanından qalma atributları bərpa olunubsa, dövlət də müstəqil olmalıdır. Rus ordusunun Azərbaycandan çıxarılması fövqəladə bir hadisə idi, qəhrəmanlıq idi. Bizim əksimizə olanlar 70 illik bir imperiya sisteminin mənəvi daşıyıcılarıdır. Əlbəttə, onlar bu psixologiyadan əl çəkə bilməyəcəkdilər. Düzdür, indi pis vəziyyətdə yaşayan istiqlalçı deputatlardır, həmin dövrdə fədakarlıqlar etmiş insanlardır. Mən o vaxtı cəbhələrə gedirdim, görürdüm ki, rəsmi şəxslər xalq üçün nələr edir. Eldar Bağırov vardı, bizim Demblokun üzvü, öldürüldü. Qardaşı Allahverdi Bağırov da öldürüldü. Cəbhəyə gedəndə Sərdar Həmidovu görürdüm, yarıyuxulu halda əsgərlərin yanından qayıdırdı. Bəyəm İsgəndər Həmidov balaca adam idi? Ya Firudun Cəlilov, digərləri layiq olduqlarını alıblarmı? İndi onlar hansı vəziyyətdədirlər? Mən hansı vəziyyətdəyəm, özünüz görürsünüz. Nə etmək olar, təki Azərbaycan yaşasın. Mən açıq deyirəm, əgər ya rəhmətlik Əbülfəz Elçibəy qalsaydı, ya İsa Qəmbər dövlət başçısı olsaydı, Azərbaycan bu gün tam fərqli dövlət olacaqdı. Onların daxili silahları çox güclü idi, bu şəxslərin mənəvi silahı müsavatçılıqdır, müsavatçılığa istinadən onlar dövlət idarə edirdilər.

- Həmin dövrdəki siyasi prosesləri necə xatırlayırsınız?

- O vaxtkı siyasi vəziyyəti indi bir çoxları danır, inkar eləyir. Guya hərc-mərclik olub, küçəyə çıxmaq mümkün olmayıb. Bunlar əlbəttə ki, boş-boş söhbətlərdir. Bunları deyənlər acıqlıdırlar, qıcıq duyurlar həmin dövrə. Rəhmətlik Elçibəyin üzünə dururdular, amma o keçirdi çox şeyi, bağışlayırdı. Əhalinin özündə isə başqa bir ruh var idi. Bir dəfə bir uşaq əlindəki 20 qəpiyi mənə verdi ki, müəllimə, bunu verin meydandakılara xərcləsinlər. Demək, körpələrə qədər hər kəs dərk eləyirdi ki, hansı proseslər gedir. Amma indi o fəallıq yoxdur əhalidə. Elə bil hər kəs pessimizm yaşayır. Bunların hamısının səbəbi odur ki, bizim milli hakimiyyətimiz tez devrildi. Hökumətin böyük planları, nəzərdə tutduğu işlər var idi, onların heç biri baş tutmadı deyə ölkə bu vəziyyətə qaldı.

- Tez-tez cəbhə bölgəsinə getdiyinizi dediniz. Gedəndə nələrlə qarşılaşırdınız, nə görürdünüz?

- Bir dəfə mən cəbhəyə gedəndə gördüm ki, bir kişi telefon köşkündə evlə danışır. Ağlaya-ağlaya dedi ki, uşağın qəbrini hazırlayın, paltarını tapmışam. Demək, əsgərin meyiti tanınmaz hala düşmüşdü, atası isə onu paltarından tanıyıb bilmişdi ki, bu, onun oğludur. Bir dəfə isə direktor işləyəndə gecə məktəbdə qalmışdım. Qubadlının işğal olunduğu vaxtlar idi, bir də gördüm qapı döyülür, otuzdan çox qadın-uşaq pis vəziyyətdə dayanıb qarşımda. Dedilər ki, biz qubadlı qaçqınlarıyıq, sizi deyib gəlmişik, bizə kömək edin. Əlbəttə ki, mən edilməsi lazım olanı etməliydim, onlara məktəbdə yer hazırladım, bir müddət orda yaşadılar. Həmin ailələrdən birinin uşağı - İlkanə bir dəfə ağlaya-ağlaya üstümə gəldi ki, mənə qaçqın deyiblər. Bütün bunları mən onlarla birgə yaşamışam, ağrılarını ürəyimdə hiss eləmişəm.

- Sizə deputat təqaüdü verilirmi?

- Yox. Məhkəməyə də müraciət etmişdim, amma bir nəticəsi olmadı. Neçə illərdir bu mübahisə gedir, əgər əvvəldən bilsəydim ki, belə olacaq, müraciət etməzdim. Keçmiş deputatlara aid olan güzəştlər təkcə bizə şamil olunmur. Haqqını ala bilməyənlərin əksəriyyəti istiqlalçı deputatlardır. Nə nəticə çıxır burdan? Demək, razı deyildiniz Azərbaycanın müstəqilliyinə? Həmin müstəqilliyin dadını bu gün siz görürsünüz, niyə istiqlalçı deputatlar layiq olduqlarını almırlar? Mən bu məsələ ilə bağlı məhkəmələrə dəfələrlə getdim, indi deyirlər yeganə yol Avropa Məhkəməsidir. Amma mən belə məsələ ilə bağlı o məhkəməyə müraciət edə bilmərəm, ölkənin adına ayıbdır. Ona görə də əlimi üzüb oturmuşam, təqaüd-filan gözləmirəm. Bu mənzili də özüm almışam, öz puluma.

Məryəm xanım tək yaşadığından o qədər də narahat olmadığını, əksinə, bunun yaradıcılıq üçün yaxşı hal olduğunu dedi. Ailə məsələlərindən danışmağı isə sevmədiyini söylədi:

- Hər kəsin bir xarakteri var, mənə də elə əvvəldən kişi xarakterli deyiblər. Anamın xahişi ilə ailə həyatı qurdum. Gözəl insan idi, amma Allah onu məndən tez aldı. Uşaqlarına, gəlinlərinə dərs demişəm, gedib-gəlirlər, sağ olsunlar.

Məryəm Həsənova sonda qəzetimizi daim izlədiyini dedi:

- Ən çox İsa Qəmbərlə olan müsahibələri və Azər Rəşidoğlunun köşələrini gözləyirəm. Onların dediklərinin çoxu doğru çıxır, hadisələri gözəl izah edirlər. Sonra Xalid Kazımlının, Hüseynbala Səlimovun köşələrini də oxuyuram. İri məmurlar haqqında olan xəbərləri oxumuram, çünki məni pessimizmə aparır, onsuz da bilirəm ki, onlar hansı yuvanın quşudur. Bir də çox pessimizə qapılanda Zamin Hacının köşələrini oxuyuram, məni çox güldürür. Xəstələnəndə Məhəmməd Füzulinin kitabı, bəd xəbərlərdən yorulanda Zamin Hacının köşələri dadıma çatır. Ümumiyyətlə, qəzetinizin bütün səhifələrini oxuyuram.

Araz BAYRAMOV

Yeni Müsavat.- 2014.- 14 iyul.- S.6.