Din və dövlət münasibətləri

milli maraqlar kontekstində

Din və mənəviyyat müasir dövlətçiliyin təməl şərtlərindən olaraq qalır; Azərbaycanın qüdrəti və dünyadakı pozitiv imici həm də bu münasibətlərin düzgün tənzimlənməsi ilə ölçülür...

Yaşıl rəng dövlət bayrağımızın üçüncü müqəddəs rəmzi sayılır. Bu reallıq Azərbaycan toplumunun əsasən İslam dininə tapındığını göstərməklə bərabər, ölkədə ümumən vətəndaşların etiqad azadlığına, dini tolerantlığa verilən önəmin təzahürüdür. Təməl insan haqlarından olan vicdan azadlığı konstitusiyamızda da birmənalı şəkildə təsbit edilib.

Din, etiqad məsələsi mənəvi-ruhani kateqoriyaya aid anlayış olduğundan, zaman-zaman bu sahəni maddi qanunlarla tənzimləmək həmişə problemlər yaradıb.

Dini sahəni sərt üsullarla, qadağa və məhdudiyyətlərlə nəzarətə götürmək cəhdləri çox vaxt uğursuzluğa, hətta toplum üçün böhran və faciələrə gətirib. Zira, yasaq olunan daim maraq doğurub. Uzağa getməyə lüzum yox, sovet totalitar dövlətinin aqibəti görkdür.

Məsələ də ondadır ki, məscid və kilsələri yerlə-yeksan edib, ən yaxşı halda anbarlara çevirən, səmavi kitabları yandıran, inanclı insanlara elementar dini ayinləri belə yerinə yetirməyi qadağan edən sovet ateist rejiminə elə gəlirdi ki, bu yolla “xalqlar üçün tiryək olan” (Lenin) dinin, İslamın axırına çıxıb. Fəqət, özünün axırına çıxdı - İslam yaşayır və yenə milyonlarla fərdin inanc, iman yeridir, şər imperiyası isə cəmi 70 ildən sonra süqut edərək tarixə gömüldü.

Azərbaycançılığın təməl sütunlarından biri

SSRİ dünyəvi dövlət idi. Yəni orada din dövlətdən ayrı idi. Lakin ayrı olsa da, sovet hökuməti inanclı kəsimə, onun mənəvi dünyasına kobud müdaxiləni sanki özü üçün prioritetlərdən birinə çevrilmişdi. Çünki şəxsiyyətin azadlığına aparan sağlam və saf etiqadın gücünə bələd idi.

Gənc Azərbaycan dövləti də dünyəvidir. Lakin ciddi bir fərqlə: o, dini düşmən elan eləməklə özünü onun hədəfinə gətirməyib. Tam əksinə, dövlət bayrağımızda, onun “Əsas Qanunu”nda İslama layiqli yer ayrılıb, inanc azadlığına verilən dəyər konstitusional olaraq təsbitlənib. Bizim hətta gerbimizdə “Allah” sözü təsvir olunub.

Din faktoruna yeganə doğru yanaşma yəqin ki, belə olardı: onunla müttəfiq kimi qalmaq, “dinc yanaşı” yaşamaq. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, din-dövlət münasibətləri tarixində birinci ikincinin taleyinə daha çox təsir edib, nəinki tərsinə. Müqayisə qüsurlu olsa da yazaq: necə ki, “Bıçaq cərrahın əlində bir, quldurun əlində ayrı anlam daşıyır”, dövlət və cəmiyyət səviyyəsində dinə yanlış münasibət də həmin yanlışın müəlliflərinə yaxşı nəsnə vəd edə bilməz.

Obrazlı ifadə eləsək, dinin xeyir-duasını almayan, mayası ateizmdən yoğurulan dövlətçiliklərin sonu yaxşı olmayıb, olmayacaq. Bu mənada din-dövlət münasibətləri çağdaş dövrümüzdə də öz sanbalını saxlayır. Bəs konkret olaraq Azərbaycan çapında, Dağlıq Qarabağ, işğal kimi ağır problemlərimizin mövcudluğunda bu münasibətlər necə tənzimlənməli, dövlətin din siyasəti necə olmalıdır ki, sinxronluq kəsb eləsin?

Yəni həm inanclı kəsim razı qalsın, həm də milli maraqlar zədə almasın? Məsələdə ruhaniyyətin üzərinə düşən missiya nədən ibarət olmalıdır bəs? Burdaca vurğulayaq ki, azərbaycançılığın təməl sütunlarından biri İslamdır. Söhbət əlbəttə ki, hər cür ekstremizmdən uzaq tutulan, modern və saf İslamdan gedir.

Elə isə dövlətin, onun sabitliyinin təməl qarantlarından sayılan bu faktoru - tolerantlıq amilini güclü, dayanıqlı eləməyin hansısa resepti varmı? Onu da nəzərə alanda ki, Azərbaycan iki böyük sivilizasiyasının - müsəlman və xristian dünyasının qovşağında yerləşir və ölkəmizdə bir sıra qlobal və regional güclərin geosiyasi maraqları toqquşur, o zaman toxunulan mövzunun önəmi qat-qat böyük görünər.

Suriyadakı savaşda gənc azərbaycanlı dindarların ölüm xəbərlərinin gəlməsi fonunda mövzu xüsusilə aktuallıq kəsb edir. Söhbət Azərbaycanın genofondunu təmsil edən vətəndaşlarımızdan, onların burdakı ailə üzvlərinin taleyindən gedirsə, o zaman aşağıdakı sual bir daha çılpaqlığı ilə gündəmə gəlir:

DİN dövlətdən ayrıdırmı, ayrı olmalıdırmı?

Başqa sözlə, dövlət artıq onun milli maraqlarına birbaşa təsir edən məsələyə, din-dövlət münasibətlərinin böhranlı təzahürünə qarşı hansı gərəkən addımları atmalıdır? Ölkənin ictimai, o sırada dini təsisatları, digər vətəndaş institutları, habelə nüfuzlu din xadimləri, siyasi və ekspert dairələri məsələ ətrafında nə düşünür?

Bu mövzuda fikirlərini öyrəndiyimiz ilahiyyatçı-alim, Dini Etiqad və Vicdan Azadlıqlarının Müdafiəsi Mərkəzinin (DEVAMM) rəhbəri Hacı İlqar İbrahimoğlu dövlət-din münasibətlərinin düzgün qurulmasında ilk öncə BMT-nin İnsan Haqları Bəyannaməsinə, Avropa İnsan Haqları və Əsas Azadlıqlarının Müdafiəsi Konvensiyasına riayət olunmasını, vicdan azadlıqlarının təmin edilməsini zəruri sayır. Çünki onun qənaətincə, insan haqlarının pozulması din sahəsində də çoxlu problemlər yaradır və cəmiyyətdə radikalizmi artırır.

“Təəssüf ki, bu sahədə spekulyasiya və deformasiyalar çoxdur. Təbii ki, hər məsələnin həlli olduğu kimi, bu problemi də çözmək asandır. Sadəcə, siyasi iradə tələb olunur” - deyir hüquq müdafiəçisi.

Atılacaq addımlara gəlincə, DEVAMM rəhbəri ən əvvəl dövlətin İslam maarifi üçün geniş imkanlar yaratmasını zəruri sayır: “İlahiyyatçılar üçün KİV-lərdə təbliğat imkanları təmin edilməli, başlıcası, inanclı insanlara ögey, bolşevik sayağı yanaşma aradan qalxmalıdır”.

Hacı İlqar eyni zamanda dünya praktikasını nəzərə almağı tövsiyə edir: “Diqqət edək, dünyanın əksər dövlətləri, xüsusən də supergüclər din və mənəviyyatı dövlətçiliyin ayrılmaz hissəsi olaraq təqdim edir. Böyük Britaniya kimi ölkədə dövlətin başçısı olan kral (kraliça) həm də anqlikan kilsəsinin rəhbəridir. Rusiyanın prezidenti inauqurasiyadan sonra pravoslav kilsəsinin patriarxından xeyir-dua alır, təntənəli moloben mərasimi keçirilir. Bu, protokolladır, rəsmi mərasimdir. ABŞ-da ateist insanın prezident olması qeyri-mümkün olan məsələdir. İnternetdə axtarış versək görərik ki, birincidən sonuncuyadək bütün ABŞ prezidentlərinin mənsub olduqları konfessiya göstərilib. Bunun əksi ağlasığmaz məsələdir”.

İlahiyyatçı inanclıların marginallaşdırılmasını və ictimai həyatdan təcrid edilməsini də milli maraqlar baxımından düzgün hesab eləmir: “Din dövlətdən ayrıdır prinsipini yanlış qavrayanlar, hüquqdan xəbərsiz olanlar demaqogik çıxışlar edirlər”. Teoloqun qənaətincə, ölkədə vicdan azadlığının tam oturuşması üçün din insanların şüuruna hansısa problemli kateqoriya olaraq yeridilməməli, inanclı kəsimin mənfi obrazı yaradılmamalıdır.

Hacı İlqar insanı fədakarlığa motivləndirən məfkurənin məhz din, inanc olmasını da unutmamağı məsləhət görür: “İşğal bizim mental kodumuzu zədələyən virusdur. Bunun müalicəsi isə dini-mənəvi dəyərlərə qayıdışdan, İmam Hüseyn (ə) məktəbini yaşatmaqdan keçir. Sözsüz ki, ilahiyyatçıların da bu mövzuda üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Vətənpərvərliyin, fədakarlığın, prinsipiallığın, dürüstlüyün təbliğini məhz ilahiyyatçılar aparmalıdır. Amma bunun üçün müvafiq şəraitin olması şərtdir. Bu, nə qədər tez baş versə, Xankəndində keçiriləcək hərbi paradımızın təntənəli sədaları da bir o qədər tez eşidilər”.

Maariflənmə, dini dözümlülük və bir də...

Siyasi şərhçi Azər Rəşidoğlu öz növbəsində din-dövlət münasibətlərinin milli maraqlar zəminində tənzimlənməsi üçün maariflənmənin rolunu önə çəkir. O hesab edir ki, ayrı-ayrılıqda nə dini, nə də milli maraqlar təmin oluna bilməz: “Odur ki, məsələyə kompleks yanaşmaq lazım gəlir. Dini müstəvidə radikallığın qarşısını almaqdan ötrü dövlət maarifçiliyə geniş yer verməlidir. Ölkədə dövlət-din müstəvisində yaranan problemin kökündə dini maarifin aşağı səviyyədə olması durur”.

Azərbaycan dindarının başqa dini cərəyanlara qarşı tolerant olduğunu xatırladan şərhçi eyni zamanda inanclı vətəndaşlarımızın ateizmi yad saymasına da diqqət yönəldir: “Dünyada islamofobiyanin inkişaf etdiyi zamanda Azərbaycanda ateist-dindar qarşıdurması olduqca zəif təsir bağışlayır ki, bu da insanımızın tolerantlığının göstəricisidir”.

Son vaxtlar yaşanan mənfi proseslərə isə Azər Rəşidoğlunun yanaşması belədir: “Bu proseslər dövlət-din qarşıdurması kimi təqdim oluna bilməz. Bu, bir marjinal prosesin tərkib hissəsidir. Digər tərəfdən, ölkənin orta statistik insanı eyni düşüncə tərzinə malikdir. Ən böyük problem isə Dağlıq Qarabağın hələ də işğalda olmasıdır. Bu hal hamımızı aqressiv edib. Bunun qıcığını bir-birimizdən almaq istəyirik. İşğal edilmiş torpaqlarımız azad olunduqdan, demokratik vətəndaş cəmiyyəti prosesi başa çatdıqdan sonra dini və milli maraqlar yalnız dövlət maraqları ilə uzlaşdırılacaq”.

Analitik həmçinin inanclı insanın dini ayinləri sərbəst şəkildə həyata keçirmək istəyini ciddiyə almağın tərəfdarıdır. Onun qənaətincə, Azərbaycan dindarının siyasi iddiası mövcud deyil: “Yetər ki, vətəndaşımız öz dini həyatını istədiyi kimi yaşaya bilsin - heç kəsin şəxsi həyatına müdaxilə etməməklə özünü toplumun normal üzvü saysın. Heç kəs, o cümlədən dünyəvi həyat tərzi keçirənlər ona ”ikinci növ" insan kimi yanaşmasın. Bu haqqı əlindən alındıqda inanclı insanımız radikallaşmağa meylli olur".

Rəşidoğlu dini müstəvidə maarifçiliyin aparılmasının dövlətin maraqlarına xidmət etdiyinə əmindir. Əks təqdirdə, onun fikrincə, radikal və az bilikli insanlar inanclı kəsimi öz siyasətlərinə qurban edə bilərlər...

* * *

Bu qurbanlar əslində neçə vaxtdır Suriya olayları fonunda özünü göstərməkdə, baş verənlər cəmiyyəti və dövləti gərginlikdə saxlamaqdadır. Suriyadan gələn gənc vətəndaşlarımızın ölüm xəbərləri bir daha dövlətin, onun elektron təbliğat vasitələrinin, ələlxüsus TV-nin əvəzsiz imkanları fonunda dini maariflənmə işinin gecikməsinin doğura biləcəyi ağır fəsadlar haqda toplumumuzu xəbərdar edir; Azərbaycanın “Kərbəlası” Qarabağda ikən, şəhidlik üçün ünvanın niyə uzaqlarda axtarılması barədə suala təcili cavab axtarışı tələb edir.

Yekun yerinə:

Bir neçə il öncə 22 yaşlı Mübariz İbrahimov gerçək bir mömin olaraq, ən əvvəl öz imanının diktəsi ilə, Allah və mənəviyyat adına şücaət göstərdi, ərazi bütövlüyümüz uğrunda döyüşə atılaraq şəhidlik zirvəsinə yüksəldi. Deməli, Vətən sevgisinin, din-dövlət münasibətlərinin milli maraqlarımız müstəvisində formalaşmasında ailənin, məktəbin, tərbiyənin rolu da danılmazdır.

Bu rolu gücləndirmək vəzifəsi yenə ən əvvəl dövlətin aidiyyəti strukturlarının, o cümlədən Dini Komitənin üzərinə düşür. Şəksiz ki, məsələdə nüfuzlu və savadlı xadimləri də öz sözünü deməlidir - ən azından Silahlı Qüvvələrimizdə MÜBARİZ qıtlığı yaşanmaması üçün...

Zahid SƏFƏROĞLU

P.S. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçün.

Yeni Müsavat.- 2014.- 11 mart.- S.15.