Trabzon – masmavi, yamyaşıl vadi

Türkiyə insanı ilə Azərbaycan insanını fərqləndirən

ən başlıca səbəb gələcəyə münasibətlə bağlıdır

(II hissə)

Ötən reportajda Trabzonun tarixinə qısa ekskurs etmişdik. Onu da deyək ki, bu torpaqlarda sadaladığımız tarixi olaylara aid yüzlərlə nişanələr var. Xristianlığının ilk yayıldığı ərazilərdən olan Trabzonda Santa Maria Kilisəsi, Sümela Manastırı, Kaymaklı Manastırı, Kızlar Manastırı, Gregorios Peristera (Hızır İlyas) Manastı xristian tarixinin ən önəmli abidələri kimi bu gün də qorunur. Ümumiyyətlə şəhər və çevrəsində saysız tarixi abidələr var. Trabzon qalası, Paşa hamamı, Səkkiz dirəkli hamam, Abdullah Paşa çeşməsi, Gülbahar Hatun Türbəsi, Zagnos Paşa körpüsü, Akça Kale, Musa Paşa Camesi, Tavanlı Came, Orta Hisar evləri bu abidələrdən yalnız bir neçəsidir.

Ülküçülərin toplantı keçirdiyi “Cephanelik” də tarixi abidədir. Buradakı İrene qülləsi də xristian abidəsidir. Trabzon imperotriçəsi İrene qülləni 1340-1341-cü illərdə Trabzon aristokratiyasının toplantı yeri kimi tikdirib. Osmanlı-rus savaşında silah anbarı kimi istifadə edildiyindən xalq arasında bura “Cəbhanəlik” – silah anbarı deyilib. Bu gün toplantı, toy-nişan salonu kimi istifadə edilsə də adı dəyişdirilməyib.

Dünyanın ən məşhur manastırlarından biri Sümela Manastırı, Trabzonun Maçka ilçəsindədi. Qaradağin ətəklərində sərt, şiş qayalar üzərində tikilər Sümela Manastırına xalq arasında Məryəm Ana deyilir. Turizmçilər deyir ki, Çal Mağarasını, Sera Gölünü, Altındərə Vadisini, Akçaabatı, Maçkanı görmədən Trabzondan getmək günahdı. İnşallah yazana da, oxuyana da yamyaşıl vadidə yerləşən bu təkrarsız mənzərələri görmək qismət olsun.

Qara dəniz sahilində kilometrlərlə uzanan bulvar salınıb. Dənizin sahili sal qayalarla, balıqqulağı ilə əhatəlidir. Qara dənizin masmavi rəngi, dalğaların nəhəng yosunlu qayalara çırpılaraq yaratdığı səs, görüntü bir neçə dəqiqəyə aylarla yığılıb qalan stresi atmağa yetir. Dənizə dönüşdə xırçınlanan, xırda köpüklərə dönən sular beyindəki ağırlığı da yuyub aparır sanki. Bələdçim Anıl deyir ki, bir ay sonra çimərlik sezonu başlayacaq, əhali sərinləmək üçün sahilə axışacaq. Qara dənizin sahilləri Xəzərinkindən tam fərqlidir. Burada qum anlayışı yoxdur. Sal qayalar sahildən dənizə girişə imkan vermir. Buna görə də sahilboyu dənizə girişi mümkün etmək üçün yüzlərlə kiçik süni buxta salınıb. İnsanlar dənizə buradan baş vurur. Xəzərdəki kimi suya addım-addım dalmaq mümkün deyil, mütləq suya baş vurmalısan. Dənizin insan üçün təhlükəsiz dərinliklərinə qədər uzanan bu çınqıllı buxtalarda Türkiyə insanının bayraq sevgisi də yer alıb. Bütün buxtaların dənizə birləşən son ucunda dövlət bayraqları dirəkləri var. Allahın rəng məsələsində lütfünü əsirgəmədiyi bu yerlərdə dənizin mavisi ilə Türkiyə bayrağının qan qırmızısı rənglərin ən gözəl buluşma mənzərələrindən birini yaradır.

Bu nəhənglikdə dənizin Trabzon mətbəxi üzərində etkisi də təbii, elə dənizin özü qədər böyükdü. İldə yüz minlərlə ton çıxarılan Qara dəniz hamsisindən bu yörənin mətbəxində nələr hazırlanmır ki? Qızartmadan, sırdaq dediyimiz göyərtili, turşulu buğlamaya qədər ürəyiniz nə istəsə. Pendir-çörək Azərbaycan kəndlisi üçün nə anlama gəlirsə, Qara dəniz insanı üçün balıq-çörək o anlamı daşıyır. Çörəyi burada həm də qarğıdalı unudun bişirirlər. Ola bilər bu, ərazidə tarix boyu yaşanan buğda problemi ilə də bağlıdır. Nəm torpaqlar buğda yetişdirmir. Qarğıdalı unundan hazırlanan şah yemək isə quymaqdır. Bu yemək vizual olaraq bizim bildiyimiz quymağa heç bənzəmir. Şəkər yerinə içərisində xüsusi pendir var. Qaşığı quymağa vurmaq hələ o demək deyil ki, bir saniyədən sonra quymağın dadını biləcəksiz. Pendirin yaratdığı saqqızvari özəlliyə görə quymaq asanlıqla “təslim” olmur. Bunun üçün bir əlinizdə qaşıq, bir əlinizdə bıçaq ciddi mübarizə aparmalısız.

Türk mətbəxinin ən yayğın şorbalarından olan mərcimək şorbası burda az yeyilir. Trabzonunku qara kələm şorbasıdır. Qarayaçalan bənövşəyi rəngdə olan kələm şorbası ukraynalıların borşunu xatırladır.

Trabzonlular şənlik sevəndir. Qara dəniz bölgəsinin adı çəkiləndə ağla həm də tuluğ, qaval, kamança, iri davul, zurna, horon, kolbasdı gəlir. Xalq rəqsi olan horonun bu yerlərdə saysız çeşidləri var. Bu gün də bölgədəki şənlikləri, toyları Qara dəniz yallısı – horon olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Toy demişkən, ülküçülərin toplantı keçirdiyi məkanda 2 saat sonra Mərvə ilə Həsənin toyu başlayacaqdı. Trabzonun yeni toylarının özəlliyi odur ki, bəy günorta saatlarında gəlini bir neçə yaxın qohumu, dostu ilə evindən alıb gəzməyə çıxır. Şəhər turundan, fotosessiyadan, fotonun yeni üsulu selfie-dən (özçəkim) sonra gəlinlə bəy toy zalında qonaqları qəbul etməyə başlayır. Hər halda biz gördüyümüz toyda elə idi. Mərvə ilə Həsənə xoşbəxtlik arzulaya bilsək də toyda iştirak mümkün olmadı. Toy başlayan saatlarda Trabzon uçağı bizi alıb sultanlar şəhəri, şəhərlər sultanı İstanbula yol alacaqdı. Yoxsa, kolbastıya olmasa da, horona qoşulmaq şansımızı sınaqdan keçirəcəkdik.

***

Zaman keçdikcə adətlərə yeniliklər gəlsə də, yörə xalqı gələnəklərə sədaqətlidi. Gəlinxanım deyir ki, ötən gecə xınayaxdı, Anadolulu qardaşlarımızın təbirincə desək xına gecəsi olub. Qızlar onun başına toplaşıb “uçan quşlara da malum olsun, bən annemi özlədim” oxuyub Mərvəni o ki var ağladıblar. Kişilər isə bəy evində toplaşıb yeyib içib şadlanıblar. Anadolu toylarında canlı musiqi olsa da müğənni olmur. Bizim ağız büzdüyümüz “cansız” musiqi burada sıradan toy olayıdır. Davul-zurnadan yoruldunmu, bir bilgisayarı internetə qoş, toyda Qara dənizin ünlü müğənnisi Volkan Konak yox, lap Sibel Can, ya da Castin Biber oxusun. Seçim sərbəstdi.

Seçim demiş, Trabzonlularla imkan daxilində qarşıdan gələn 10 avqust seçkilərindən də danışdıq. Əhali AKP iqtidarının hələ qarşıdakı illərdə də Türkiyəyə hakimlik edəcəyini düşünür. Sonuncu 30 mart bələdiyyə seçkilərində ana müxalifət Cümhuriyyət Xalq Partiyası bələdiyyə başqanlığını hakim AKP-yə qapdırıb. Trabzonlular “qapdırmaq” məsələsinin arxasında CHP-nin zəifliyini yox, AKP-nin seçki saxtakarlığının dayandığını deyir. Söhbət etdiyimiz bir neçə nəfərin sözlərinə görə, seçkiləri müşahidə etmək istəsələr də AKP-lilər buna mane olub. Xüsusən səslərin sayılması zamanı. Hətta seçkidə AKP-nin səs ala bilməyəcəyi məhəllələrdə bir neçə seçki qutusunun tamamilə dəyişdirildiyini deyənlər var. Vətəndaş deyir ki, gözünün qarşısında seçki qutusunu səsvermə keçirilən binanın başqa bir otağına aparıb onun yerinə “hazır” qutu gətirib qoyublar. Yəni anlayacağınız AKP YAP kimi qutuya saxta bülleten doldurmur, qutunun özünü dəyişdirir. Hakim partiyanın “Ağanəzərəm, belə gəzərəm” davranışları əhalini siyasətdən soyudub. Bir zamanlar ülküçü cameənin ən güclü dayaq nöqtələrindən olan Trabzonda bu gün durum elə Azərbaycan müxalifətinin durumuna bənzəyir. Müxalif liderlərin fikirləri insanların könlündəkini ifadə etsə də insanlar fəal mübarizəyə meylli deyil. Söhbət etdiyimiz insanlar deyir ki, baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan Qaradənizli, Rizəli olduğu üçün hakim AKP-nin hər nə yolla olur-olsun bu bölgədə partiyanın qələbəsini təmin etməsi şərtdir. Yerlilərinin dəstək vermədiyi siyasətçini kim dəstəkləyər ki?

Amma bütün siyasi gərginliklərə, açıq və qapalı çəkişmələrə baxmayaraq insanlarda gələcəyə bir ümid var. Azərbaycan cəmiyyəti ilə Türkiyə cəmiyyəti arasındakı əsas fərq də deyəsən elə budur. Kəndlisi olsun, şəhərlisi olsun, insanların hamısının öz ölkələrinin gələcəyinə inamı sonsuzdur. Kürd məsələsində isə qaradənizlilər çox prinsipialdırlar. Kürdlərin Türkiyəni parçalamaq cəhdlərinin qarşısında canlarını sipər etməyə çəkinməyəcəklərini deyirlər. Fikrini soruşduğum yaşlı bir trabzonlu yerdən bir qəmbər götürüb dedi ki, “Türkiyədən heç bunu da qopara bilməzlər”. İstəməyən, kor olsun.

***

Bir qədər də şəhərin bugünündən danışmaq istəyirik. Bura çox gözəl coğrafi mövqedə yerləşsə də problemləri də az deyil. Problemlərin başında isə təbii coğrafi mühitlə bağlı insanların səhhətində yaşanan rahatsızlıqlar gəlir. Qara dəniz bölgəsinin digər əraziləri kimi buralarda da havanın nəmliyi çox yüksəkdir. Ona görə də Trabzonda qum anlayışı yoxdur. 4 mövsümün dördündə də yağan yağışlar torpağı qurumağa qoymur. Havadakı nəm insanlarda çoxsaylı sümük xəstəliklərinin yaranmasına səbəb olur. Trabzon Şəkiyə həm də içməli su sarıdan da bənzəyir. Eynən Azərbaycanın quzey torpaqlarındakı kimi burada da içməli suda kalsium çatışmazlığı var. Türkiyə Səhiyyə Nazirliyinin açıqladıqları hesabatlarda Qara dəniz rayonu revmatizm başda saysız sümük xəstəliklərinin, eləcə də xərçəngin ən yayğın olduğu rayon kimi göstərilir.

Şəhər davamlı olaraq dəyişir, yenilənir. Köhnə evləri yeniləri əvəz edir, bulvar tikintisi davam edir. Trabzon “Hacıbalası”nın sahil boyu palmalar əkdirməsini isə əhali bir az gülüş, bir az rişxəndlə qarşılayıb. Saysız bitki çeşidi olan vadiyə Afrikaya özəl bitkinin əkilməsini insanlar zövqsüzlük və israf kimi qəbul edir.

Trabzon gəncliyinin ürəyi isə İstanbuldadı. Anıl deyir ki, universiteti bitirib evlənəcək və İstanbula köçəcək. Səbəb iş yeri problemidir. İşsiz-gücsüz gəncliyin ən böyük həyəcanı isə “Trabzonspor” futbol komandasının oyunları ilə bağlıdır. Trabzonda insanlara bu komandanın azarkeş olduğunuzu desəz, axan sular durular.

Bulvarda üzərinə Türkiyə bayrağı örtülən bir maşın gördük. Fateh adlı gənci ailəsi əsgərliyə yola salırdı. Bütün əsgərlərin Vətən borcunu şərəflə yerinə yetirib sağ-salamat obasına dönüşünü uca Allahdan təvəqqe edirik.

Yenidən hava limanındayıq. Bir azdan uçaq Qara dənizin bu başından o başına yol alacaq, Trabzonun ucsuz-bucaqsız yamyaşıl vadilərini bir daha yüksəklikdən görmək nəsib olacaq. Hər çağında may ayındakı kimi gözəl, canlı qal, Trabzon.

Aygün Muradxanlı

Yeni Müsavat.- 2014.- 8 may.- S.13.