Bu gün 28 may Respublika Günüdür
M.Ə.Rəsulzadənin
başçılıq etdiyi Milli Şuranın Azərbaycanın
müstəqil dövlət kimi formalaşmasında misilsiz xidmətləri olub
Azərbaycanın
istiqlalının elan olunmasında və milli demokratik dövlət
quruculuğu prosesində iştirak edən vətən fədailərini
hörmətlə anırıq
1918-ci ilin mayın 26-da Seymin sonuncu iclası
keçirildi və onun fəaliyyəti dayandırıldı. Seymin fəaliyyəti
dayandırıldıqdan sonra 1918-ci ilin mayın 27-də Zaqafqaziya
Seyminin buraxılması ilə bağlı buraya daxil olan Azərbaycan
nümayəndələrinin fövqəladə iclası
keçirildi və iclas Azərbaycanın idarə olunması
vəzifəsini öz üzərinə götürərək,
Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurasını elan
etdi (8, ¹ 100 (612), 1993). Sonra Milli
Şuranın sədri seçkisinə başlanıldı.
Müsavat Partiyası M. Ə. Rəsulzadənin
sədrliyini irəli sürdü.
“İttihad” partiyası istisna olmaqla, qalan təşkilatların
səsverməsi nəticəsində M. Ə. Rəsulzadə
Milli Şuranın sədri seçildi. H. Ağayev və M.
Seyidov Milli Şura sədrinin müavinləri seçildilər.
Elə həmin iclasda Milli Şuranın doqquz nəfərdən
ibarət icraiyyə orqanı yaradıldı, F. Xoyski icraiyyə
orqanının sədri seçildi. İlk Azərbaycan hökumətinin təşkili
F. Xoyskiyə tapşırıldı. Yaradılan ilk hökumət
aşağıdakı tərkibdə idi: “Nazirlər
Şurasının sədri və Daxili İşlər naziri
– F. X. Xoyski; Hərbi nazir – Xosrov bəy Sultanov, Xalq Maarifi və
Maliyyə naziri – Nəsib bəy Yusifbəyli; Xarici İşlər
naziri – Məmməd Həsən Hacınski; Poçt-teleqraf və
yollar naziri – Xudadat bəy Məlikaslanov; Əkinçilik və
əmək naziri – Əkbər ağa Şeyxülislamov;
Ədliyyə naziri – Xəlil bəy Xasməmmədov; Ticarət
və sənaye naziri – Məmməd Yusif Cəfərov;
Dövlət naziri – Cəmo bəy Hacınski.
Mayın 28-də Milli Şuranın ilk iclasında (24 nəfərin
iştirakı ilə) aşağıdakı məsələlər
müzakirə edildi: 1. H. Ağayevin Yelizavetpoldakı (Gəncədəki)
son hadisələr barədə məlumatı; 2. M. Ə. Rəsulzadənin Batumdan teleqramının və
məktubunun oxunması; 3. Seymin buraxılması və
Gürcüstanın müstəqilliyini elan etməsi ilə əlaqədar
Azərbaycanın vəziyyəti .
Üçüncü məsələ ilə
bağlı (yəni Azərbaycanın vəziyyəti)
Şura üzvü X. Xasməmmədov Azərbaycanın
müstəqil respublika elan edilməsi vacibliyini bildirdi, F.
Xoyski isə “yerlərdə bəzi məsələlərin
aydınlaşdırılmasına kimi Milli Şura hələlik
Azərbaycanın istiqlaliyyətini elan etmədən ölkələrlə
sülh danışığı aparmaq üçün
tamhüquqlu Azərbaycan hökumətinin yaradılması ilə
bağlı kifayətlənməyi”
təklif etdi. Lakin Milli Şura 22 səslə (S. M. Qəniyev
və C. Axundov bitərəf qaldılar) Azərbaycan
istiqlalının elanı haqqında qərardan sonra
“İstiqlal Bəyannaməsi” qəbul etdi.
“İstiqlal Bəyannaməsi” (həm “Əqdnamə”, həm
də Misaqi-milli” adlandırılır) altı maddədən
ibarət idi:
“1. Bu gündən etibarən Azərbaycan
xalqı hakimiyyət haqqına malik olduğu kimi, Cənubi-Şərqi
Zaqafqaziyadan ibarət olan Azərbaycan dəxi kamiləl
hüquq müstəqil bir dövlətdir.
2. Müstəqil Azərbaycan
dövlətinin şəkli-idarəsi Xalq Cumhuriyyəti olaraq
tətəqərrür edir.
3. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti
bütün millətlər və bilxassə həmcüvar
olduğu millət və dövlətlərlə
münasibatı-həsənə təsisinə əzm edər.
4. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti
millət, məzhəb, sinif, məslək və cins fərqi
gözləmədən qələmrovunda (hüdudu daxilində)
yaşayan bütün vətəndaşlarına
hüquqi-siyasiyyə və vətəniyyə təmin eylər.
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti ərazisi
daxilində yaşayan bilcümlə millətlərə sərbəstanə
inkişafları üçün geniş meydan buraxır.
6. Məclisi-Müəssisan toplanıncaya qədər
Azərbaycan idarəsinin
başında areyiümumiyyə ilə intixab olunmuş
şuraya milli və şurayi milliyə qarşı məsul
hökuməti müvəqqətə durur”.
Qeyd edək ki, Azərbaycan
istiqlalının elan olunması günündə Müsavat
lideri M. Ə. Rəsulzadə iştirak etmirdi. Səbəbi həmin hadisə ərəfəsində
onun Batuma göndərilərək, orada türklərlə
danışıqlar aparması idi. Çünki Müstəqil
Qafqazın Batum danışıqlarına sülh heyəti
göndərərkən (M. Ə. Rəsulzadə məhz bu
heyətdə idi) “Azərbaycan siyasi firqələrinin birləşmiş
iclasında” Nəsib bəy Yusifbəyli “Osmanlı dövlətindən
yardım istəmək zərurətini” bildirmişdi.
Azərbaycan istiqlalı elan edilməsinin
məna və əhəmiyyəti böyük idi. Bu baxımdan 1918-ci ildə Azərbaycan istiqlalı
Bu baxımdan 1918-ci ildə Azərbaycan istiqlalı elan edilməsinə
xarici ölkə alimlərinin və tədqiqatçılarının
verdiyi qiymət olduqca dəyərlidir.
Professor
Qothard Coske: “28 Mayıs 1918-ci ildə
elan olunan Azərbaycan İstiqlaliyyəti, Türk və Azərbaycan
düşmənibəzi bədxah zümrələrin “isbata”
çalışdıqları kimi, təsadüfi bir hadisə
və ya işin içindən çıxa bilmək
üçün verilmiş məcburi bir qərar deyildir və
uzun müddətdən bəri inkişaf etməkdə olan təbii
bir təkamül seyrinin son mərhələsi və nöqtəsidir”
Professor
Berd Fon Mende: “Bu tarix bilavasitə
onunla əlaqədar olan zümrə xaricindəkiləri əlaqədar
edən böyük bir günün tarixidir. Çünki, bu
sadə Qafqasiyadakı milli dövlətçilik
inkişafı üçün mühüm bir təməl
daşı olmaqla qalmayıb, eyni zamanda Rusiya imperatorluğunda
başlayan siyasi hadisələrin seyrində milliyyət
prinsipinin hakim rol oynamağa başlandığı bir
günün tarixidir” .
Professor
Herbert Duda: “Həqiqi millətçiliyin
lüzumu ilk öncə Azərbaycanda qavrandı və
bütün Türk irqdaşlarını kültür
baxımından birləşdirmək məfkurəsinə
orada çalışıldı” .
Professor
Herbert Yanski: “1918-ci ildə rus əsiri
olan türklər üçün bir istiqlal
açıldı: həsrətini çəkdikləri
hürriyyətə qovuşacaqlardı. Müstəqil
bir dövlətin təməlini quran ilk türk yurdu Azərbaycan
idi”.
Doktor
Bertold Spuler: “28 Mayısın
aşıladığı ruh əsrimizin hakim və mədəni
insanlığın əbədi və əzəli həyat
prinsipi – millətçilik ümdələrinə
dayandığı üçün Azərbaycanın
çalınmış istiqlalını geri almaq işində
mühəqqəq tarixi rolunu müvəffəqiyyətlə
ifa edəcəkdir”.
Cohannes
Benzinq: “28 Mayısı doğuran Azərbaycanı
necə tanımaq lazım? 28 Mayısın
ilhamları haradan gəlir? Vəd olunan
suallara qısa bir məqalə çərçivəsində
kafi dərəcədə bir cavab vermək çətin
olmaqla bərabər bəzi əsas nöqtələr təbarüz
etdirilirsə, 28 Mayıs anlaşılır. Azərbaycan tarixi hər şeydən əvvəl
bizə Azəri Türkünün hürriyyətə olan dərin
bir sevgisini göstərməkdədir”.
Professor
Tadeuş Svyatoxovski “İndiyə qədər
coğrafi bir bölgənin adı olan Azərbaycan, artıq
iki milyonluq bir dövlətin adı idi. Tatarlar,
Transqafqaziya müsəlmanları və Qafqaziya türkləri
kimi dəyişik isimlərlə anılan xalq artıq rəsmən
azərbaycanlı olmuşdu”.
Azərbaycan
Milli Qurtuluş Hərəkatının böyük ideoloqu M.
Ə. Rəsulzadə 28 May İstiqlalını mühüm
hadisə adlandıraraq bu münasibətlə yazırdı: “O tarixdən bir millət olaraq
varlığını isbat edən Azərbaycan xalqı bu
tarixdən etibarən millət olaraq dövlət qurmuş və
bu dövlətin istiqlalı uğrunda bütün
mövcudiyyəti ilə meydana atılmışdır”.
Azərbaycan istiqlalı elan olunandan sonra
Zaqafqaziya hökumətinin Batumdakı sülh
danışıqları aparan heyəti parçalandı. Azərbaycan
Milli Şurasının sədri M. Ə. Rəsulzadə
müstəqil Azərbaycan Cumhuriyyəti adından M. H.
Hacınski (o, Xarici İşlər naziri idi) ilə birlikdə
Türkiyə nümayəndəliyi ilə 1918-ci ilin iyunun 4-də
dostluq haqqında müqavilə imzaladı.
İmzalanan
sənədin birinci maddəsi belə idi: “Osmanlı imperatorluğu hökuməti ilə Azərbaycan Respublikası
hökuməti arasında daima sülh və möhkəm
dostluq olacaqdır”.
Sənədin
4-cü maddəsində isə yazılmışdı: “Dinclik və asayişi möhkəmləndirmək,
ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək
üçün, əgər ehtiyac olarsa, Osmanlı hökuməti
Azərbaycan Respublikasına hərbi yardım göstərməyi öz üzərinə
götürür”.
M. Ə. Rəsulzadənin başçılıq etdiyi
Milli Şuranın Azərbaycanın bir müstəqil dövlət
halına gəlməsində həqiqətən böyük
xidmətləri oldu.
Azərbaycan
İstiqlal bəyannaməsinin altıncı maddəsində
göstərildiyi kimi: “Azərbaycan
idarəsinin başında Şurayi Milli” dururdu.
Azərbaycan Milli Şurası
istiqlalımız uğrunda hətta özünü buraxmaq dərəcəsinədək
lazım gələndə güzəştə getmişdi. Milli Şuranın istiqlal elanının ilk
vaxtlarındakı mübarizəsi olduqca çətin idi.
Azərbaycan daxilindəki bəzi qüvvələr
Milli Şuranı ləğv etməyə
çalışırdılar. Bu qüvvələr
“İlhaqçılar” adı altında çıxış
edərək, hökumətin buraxılaraq Nuru Paşanın
yeni hökumət təşkil etməsini tələb edirdilər.
M. B. Məmmədzadə yazırdı: “O, yalnız bitərəflik
elan etməmiş, hökumətin və Milli Şuranın
tamamilə dağılmasını və mövqeyini
paşanın öz ordusu ilə təşkil edəcəyi
hökumətə verməsini istəyirdi. Təşkil
olunacaq bu “hökumət” isə rus çarizminin sabiq
deputatları ilə şeyxülislamdan ibarət olacaqdı”.
Milli
Şuranın son iclasında çıxış edən M.
Ə. Rəsulzadə dedi: “Əfəndilər,
hələ səhər iclasını açanda indiki şəraitin
necə əhəmiyyətli olduğunu
xatırlatmışdım.
Əfəndilər, demək istəyirəm ki, Azərbaycan
hətta Qafqazda ən azadlıqsevər və inqilabi respublika
sayılan Gürcüstandan da xoşbəxt olacaq!..”.
Vəziyyətin gərginliyini nəzərə alıb,
N. Yusifbəylinin təklifi ilə Milli Şuranın 17 iyun
tarixli iclasında Fətəli xan Xoyskinin ikinci kabinəsi təşkil
edildi.
Bu ərəfədə, iyunun 17-də Azərbaycan
Respublikası nümayəndələrinin İstanbul Beynəlxalq
Konfransına (orada Mərkəz – Almaniya, Avstriya, Macarıstan,
Türkiyə, Bolqarıstan və Qafqaz – Gürcüstan, Azərbaycan,
Ermənistan və Dağlılar İttifaqı) göndərilməsi
müəyyənləşdi. Konfransda
iştirak etmək üçün M. Ə. Rəsulzadə,
X. Xasməmmədov və A. Səfikürdskidən ibarət
nümayəndə heyəti təsdiq edildi. (Buraya əlavə dörd nəfər məsləhətçi
və texniki heyət də daxil idi). Nümayəndə
heyətinə konfrans iştirakçıları ilə
siyasi, iqtisadi, maliyyə və hərbi məsələlərlə
bağlı danışıqlar aparmaq və müqavilələr
bağlamaq səlahiyyəti verilmişdi.
M. Ə. Rəsulzadənin başçılıq etdiyi
nümayəndə heyəti iyunun 24-də İstanbula gəldi,
İstanbulun nümayəndə heyəti çox gərgin vəziyyətdə
işləməli oldu. Bu vəziyyət M. Ə. Rəsulzadənin
göndərdiyi məlumatda daha dəqiq ifadə olunmuşdur.
M. Ə. Rəsulzadənin 1918-ci ilin avqustun 6-dakı 18
saylı məlumatında bildirilirdi: “Xarici
İşlər naziri cənab Məmməd Həsən
Hacınskiyə. Mən bir daha Tələt
Paşa və Ənvər Paşa ilə
görüşdüm. Sual çox
qaranlıq idi, indi hər şey keçdi, onlar mənə ümid
verdilər. Mən alman səfiri
Bernsdorfolmla görüşdüm. Bakının neytral
olması xəbərini qəzetə məlumat verən Tiflis
nümayəndəliyindəki bir məmurdan öyrəndim... Hər ehtimala qarşı Bakı məsələsi
əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın
səlahiyyətli nümayəndəliyinin sədri – Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə”.
M. Ə.
Rəsulzadə İstanbuldan yazdığı məktublarda
narahatlıqla bildirirdi: “Nəyin
bahasına olursa-olsun Bakını tutmaq lazımdır”.
O, Nazirlər
Şurasının sədri F. Xoyskiyə göndərdiyi məktubda
isə bildirirdi: “Siyasi mənzərə
tamamilə dəyişib. Vilsonun prinsipləri əsasında
sülh təklif edilib. Konfrans baş
tutmayacaq. Ermənilər Qarabağı tələb
edirlər. Avropada mütləq gecikmədən
təbliğat lazımdır. Biz getməyə
hazırlaşırıq. Əlimərdan
bəy Avropaya gedir”.
Ardı 30
may sayımızda
Nəsiman
YAQUBLU
Yeni
Müsavat.- 2014.- 28 may.- S.5.