"1960-cı ilə qədər gəmidə yaşamışam”

Xoşbəxt Yusifzadə: “Dənizdə boğulanlar əsasən üzə bilənlərdir, üzə bilməyənlər boğulmur”

Bu günlərdə mətbuatda xəbər yayıldı ki, macəra axtaran və adi turizm obyektlərindən bezmiş turistlər üçün dünyanın ən qeyri-adi 4 şəhərinin reytinqi tərtib olunub. Məlumatı bizimçin daha çox cəlbedici edən o idi ki, Azərbaycandakı Neft Daşları da bu 4 nadir şəhərdən biri kimi siyahıya salınmışdı.

Azərbaycanın tanınmış mühəndis-geoloqu, geologiya-mineralogiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti Xoşbəxt Yusifzadə ilə görüşümüzdə yuxarıdakı fakt körpü rolunu oynadı. Kifayət qədər maraqlı, baməzə adam olan, unikal yaddaşa malik Xoşbəxt müəllimin Neft Daşları ilə bağlı o qədər zəngin xatirələri var ki...

- Xoşbəxt müəllim, Neft Daşlarının təməlqoyma mərasimində iştirak etmişiniz?

- Yox, təməl qoyulanda iştirak etməmişəm. Mən institutu 1952-ci ildə qurtarmışam. Neft Daşlarından neft 1949-cu ilin 7 noyabrında alınıb. Müharibədən sonra Azərbaycanda neft hasilatının səviyyəsi aşağı düşmüşdü. Ona görə də tez bu səviyyəni qaldırmaq lazım idi. Ancaq bu, təkcə quru yataqlarının sayəsində mümkün deyildi. Ona görə alimlərimizdə belə bir fikir yarandı ki, biz dənizə çıxaq. Bizdə o vaxta qədər dənizdə iş görülmüşdü, Pirallahıda, Bibiheybətdə... Amma bunlar əsasən quru ilə əlaqədar idi. Açıq dənizdə isə iş görülməmişdi.

- Sahildən nə qədər içəridəydi?

- 40 km. O zaman Akademiyadan ekspedisiya getdi ora, geoloq Ağaqurban Əliyevin başçılığı ilə. Öyrəndilər ki, burada kəşfiyyat işinə başlamaq olar.

- Nə qədər dərinlikdə?

- Orada, lap mərkəzdə daşlar çıxmışdı suyun üzünə, ada kimiydi. Ayri-ayrı kiçik adalar şəklində idi. Deyək ki, bu adaların birinin üzərində quyu qazmaq lazımdır. Amma düşündülər ki, külək bərk olanda dənizin dalğası gəlib bu quyunu yuya bilər. Ona görə daşların üstünə bir neçə kisə sement qoydular. Getdilər, 15 gündən sonra gəlib baxdılar ki, su sementi yumayıb. Baxdılar ki, su daşların üstünə çıxmayıb, onda birinci quyunu qoymağa qərar verdilər. Həmin gün Sovet İttifaqında bayram günü idi-7 noyabr. İlk quyu işə düşdü və əvvəlcə 100 ton neft verdi. Beləliklə, bu quyu ilə Neft Daşlarının əsası qoyuldu.

- Bəs, şəhərsalma ideyası hardan ortaya çıxdı?

- Onda dedilər ki, yaxşı, biz buruğu daşın üstünə qoyduq. Amma gərək burada camaat işləsin. Camaatın işləməsi üçün necə yer tikək. Sabit Atayeviç Orucovun başçılığı ilə briqada yaradılmışdı. Onda bir ideya ortaya çıxdı. Sahildə vaxtı keçmiş, silinmiş 7 gəmi var idi, onları dartıb apardılar ora və yerləşdirdilər. İşçilər də o gəmilərdə qalırdı. Bu oldu “Yeddi gəmi adası”.

- Siz özünüz də orda qalırdınız?

- Mən ora 1954-cü ilin mart ayında getmişəm. Elə mənim də birinci qaldığım yer gəmilərin üstündəki balaca otaq idi. Mədən də gəminin üstündəydi, qazma kontoru da. Bundan sonra dedilər ki, bəs indi biz quyuları necə qazaq? Onda bu estakada ideyası ortaya çıxdı. Özü də dünyada ilk dəfə estakada üsulu ilə neft istehsalının tətbiqinə başlandı. Estakadanın tikintisi əvvəlcə 2-3 metrdən başlandı və 40 metrə qədər artdı. Sonra estakadada meydançalar tikildi və istismar quyuları qazılmağa başlandı. Böyük sahə düzəldildikdən sonra üzərində evlər tikildi. Beləliklə, camaat gəmilərdən həmin evlərə köçürülməyə başladı. Bu, 1955-56-da olub. Ondan sonra neft istehsalı əməlli-başlı artdı.

- Siz orda nə qədər işlədiniz?

- Düz 10 il. 1954-cü ilin martından 1963-ün oktyabrınacan. 18 gün iş günüydü, 12 gün sahildə olurduq. Fəhlələr isə 8 gün işləyirdi, 7 gün sahilə çıxırdı.

- O vaxta qədər “eviniz” dəniz oldu...

- Mən 1960-cı ilə qədər gəmidə yaşamışam. Yeməkxana da gəminin üstündəydi. Bizdə Mehdi adlı usta var idi, əvvəl ikincini yeyərdi, sonra birincini. Bir gün soruşdum ki, sən niyə əvvəl ikincini, sonra birincini yeyirsən? Dedi “görmürsən, gəminin üstündəyik, birdən uçdu, getdi, heç olmasa ikincini yemiş olum”. (gülüşmə) Mən mədənin baş geoloqu idim, sonra trestin baş geoloqu təyin etdilər. Amma azı, 5-7 gün müdiri əvəz edirdim. Çünki şərait belə tələb edirdi.

- Dənizin ortasında qalanda nələr düşünürdünüz, hansı hissləri keçirirdiniz? Hər halda bunun tufanı, boranı var, hər an hər şey ola bilər...

- Neft Daşları elədir ki, orda adam 24 saat işin içində olurdu, baş qarışırdı. Amma olurdu ki, gəmi gedirdi, gəlmirdi, əlaqə kəsilirdi, insan özünü təcrid olunmuş kimi hiss edirdi. Biz gəmidə yaşayanda əməlli-başlı tərpənirdik. Mən orda işlədiyim müddətdə bir dənə hadisə oldu. 1957-ci ildə mən baş geoloq idim. Baş mühəndis dedi ki, kömək veriblər, ustaları yığ, get estakadaya. Biz də yığışıb getdik. O vaxta kimi elə külək olmamışdı. Küləyin sürəti saniyədə 43 metr, dalğanın hündürlüyü 13 metrə qalxmışdı. Biz quyuları bağlayırdıq ki, neftyığan borular sınanda dənizə neft axmasın. Səhər saat 5-dək işlər normal oldu. Saat 5-də mənə zəng gəldi ki, Kaveriçkinin 21 nəfərlik briqadasını sel aparıb. O hadisədən sonra belə qərara gəlindi ki, estakadaları layihələndirəndə onlar dəniz səviyyəsində 13 metr yuxarı hesablansın. Yəni dalğa heç nə eləməsin. Ondan sonra Allahın köməkliyi ilə Neft Daşlarında başqa faciə olmayıb...

- Artıq orada doqquzmərtəbəli binalar var. Həm də xeyli adam yaşayır...

- Orada 1650 nəfər çalışır və yaşayır. Soruşa bilərsiniz ki, Neft Daşları bizə nə verdi? Deyim: dünyada ilk dəfə olaraq biz açıq dənizə çıxdıq. İkincisi, ilk dəfə olaraq Neft Daşlarında estakada tikildi. Üçüncüsü, ilk dəfə laylara təzyiqi saxlamaq üçün su vurma üsulundan istifadə olundu. Dördüncüsü, Neft Daşlarının sayəsində yaxşı mütəxəssislər hazırlandı. O mütəxəssislər nəinki SSRİ-də, xarici ölkələrdə - Kuba, Bolqarıstan, Vyetnamda işlədilər. O zaman elə böyük adam olmazdı ki, Azərbaycana gəlsin, Neft Daşlarına getməsin.

- Kimləri xatırlayırsınız?

- Mən Neft Daşlarında Nikita Sergeyeviç Xruşşovu, Almaniya Demokratik Respublikasının rəhbərini görmüşəm (Bu yerdə o boyda imperiyanın başçısının - Sov.İKP MK-nın baş katibi N.Xruşşovun diqqətini yayındırıb onun yolunu dəyişməsini və “riskli” ərazidən uzaqlaşdırmasını gülə-gülə nəql edir - E.P.) Xruşşov bizimlə görüşdü, sonra getdik birgə çörək yedik, Şəmkir çaxırımız var idi, bizimlə birgə içdi.

- Onun səfəri neftçilərə nə verdi?

- Adamın Allahı var, gərək düzünü deyim. Dedi, siz burada hündür evlər tiksəniz, yaxşıdır. 9 mərtəbəli binalar Xruşşov deyəndən sonra tikilib. Bir də vertolyot ideyası onunkudur. Dedi bura mütləq vertolyot işləməlidir. Ona qədər biz ancaq gəmi ilə gedib-gəlirdik.

- Xoşbəxt müəllim, Xəzərdə maraqlı adalar var, məsələn Nargin...Yəqin orda olmuşunuz...

- Nargində? Yox, olmamışam.

- Xəzərdəki adaları, elə Nargini muzey kimi xalqın, turistlərin istifadəsinə vermək olmazmı?

- Gələcəkdə hər şey mümkündür. Bir şey deyim. Azərbaycanın pis günündə, müstəqillik dövründə neft öz sözünü kifayət qədər dedi. Axı, bizim əlimizdə başqa elə bir ehtiyatımız yox idi ki, respublikanın sosial vəziyyətini düzəldək. Bizim istehsal etdiyimiz məhsullardan heç biri xaricə çıxmayacaqdı. Sovet vaxtı elə idi ki, respublikalar bir-birinə razılaşma əsasında məhsul satırdı. Məsələn, sənin qarşında plan qoyulurdu ki, filan respublikaya bu qədər çaxır verməlisən, o da sənə boru verməlidir. Yəni bir o qədər də keyfiyyətə baxan yox idi.

Odur ki, biz müstəqil olandan sonra bizim buraxdığımız keyfiyyətsiz məhsulları xaricə sata bilməzdik. Ona görə də o vaxt bizim əlimizdən tutan, meydana çıxaran, bizə həyat verən neft oldu. Neftin, qazın hesabına biz ölkəmizin sosial vəziyyətini düzəltdik. İndi maşallah, 10-15 il Azərbaycanda olmayan hər kəs Bakıya, ya rayonlarımıza gələndə tanımırlar, o qədər dəyişiklik var. Bu qədər müvəffəqiyyətlərlə yanaşı təbii ki, çatışmazlıqlar da olacaq. Amma onu da deyim ki, neft yenə öz sözünü deyəcək.

- Bundan sonra daha neçə il deyəcək?

- Onu deyəcəyəm... İlham Əliyev cənabları deyir ki, qeyri-neft sektorunun inkişaf etdirməliyik. Yəqin görürsünüz, pambıqçılıq, taxılçılıq, baramaçılığa görün nə qədər diqqət var. Cənab İlham Əliyevin siyasəti tamamilə doğrudur. Neft-qaz öz yerində, amma indi qoy o biri sahələr də inkişaf eləsin. Neft hələ uzun illər olacaq. Bizim qazımız da çoxdur. Bütün bunlar olacaq, amma bircə biz neft-qazdan asılı olmayaq. Ölkəmizdə neçə iqlim qurşağı var, burada hər bir məhsulu yetişdirmək mümkündür.

- Vaxtaşırı Xəzərdəki balıq ehtiyatlarına neftin vurduğu zərərdən danışılır. Dənizdən neftin çıxarılması balığımıza nə qədər zərbə vurdu? Elə balıq növləri varmı ki, dənizin çirklənməsi səbəbindən nəsli kəsilib?

- Yox, heç birinin nəsli kəsilməyib. Gördünüz, Pirallahıda nə edəcəklər? Orda balıqçılığın inkişafı ilə bağlı işlərə başlanılıb. Bilirsən, həyatda heç kim yüz faiz deyə bilməz ki, nə isə ona təsir eləməyib. Hələ sovet vaxtı mən bir yerdə çıxış edirdim. Bayırda da bir qar yağır ki... AZİ-nin şöbə müdiri mənə sual verdi. Qayıtdı ki, qara kürü, osetrin neftdən neçə dəfə bahadır. Dedi siz bu nefti çıxarıb onun kökünü kəsəcəksiniz? Mən dedim əvvəla, biz işimizi elə görürük ki, balıqlara zərər vurmayaq. Amma indi sənə bir sualım var: son dəfə nə vaxt kürü yemisən? Karıxdı. Dedim görürsən, yadına gəlmədi. Heç mənim də yadıma gəlmir ki, nə vaxt qara kürü yemişəm. Amma şükür Allaha, sən də sağ-salamatsan, mən də. İndi bu saat mən qazın “ventil”ini bağlasam, biz hamımız burada soyuqdan qırılarıq. Ona görə də məsələyə belə yanaşmaq olmaz ki, kürü bahadır, gəl onunla məşğul olar. Kürünün də öz yeri var, neftin öz yeri. O gün bir məqalə oxudum ki, Stalin Xəzər dənizini qurutmaq istəyirmiş. Ki, dənizi qurudaq, nefti yaxşı hasil edək. Volqa çayını çevirmək, daha nələr... Sonra bunu başa salıblar ki, a kişi, bu boyda dənizi qurutmaq olmaz. Bilmirəm bu, doğrudur, ya yalan.

- Xoşbəxt müəllim, üzməklə aranız necədir?

- Mən çox yaxşı üzmüşəm. Dənizin qırağında, Pirşağıda anadan olmuşam. Uşaqlıqda gündə iki dəfə dənizə gedərdik. Üzməyi də özümüz öyrənmişik.

- Son illər boğulanların sayı artır. Sizcə, niyə?

- Biz üzəndə dərinə getmirdik. Sizə bir söz deyim, dənizdə boğulanlar əsasən üzə bilənlərdir. Üzə bilməyənlər boğulmur, çünki dərinə getmir. Üzə bilənlər risk edir, uzağa gedir, yorulur, qayıda bilmir. Xilasedicilər olmasa, daha da çox itkilər olar.

- Neft Daşlarına qayıdaq. 60-cı illərdə yenə də ora qayıtdınız, yoxsa işinizi dəyişdiniz?

- Mən dənizin baş geoloqu idim, həftədə, ayda gedirdim.

- Bu yaşda da ora gedirsiniz?

- 87 yaşım var. İndi az gedirəm. Ayda da olmasa, iki aydan bir gedirəm, baş çəkirəm. Mənim haqqımda çəkilən filmdə də bu barədə demişəm. Həyatımda səssiz kinodan elə bir zəmanəyədək gəlib çıxmışam ki, iki dənə batareya ilə burdan Amerika ilə danışıram. Mən Neft Daşlarında işləyəndə bir quyu ilə danışmaqdan ötrü nə əziyyət çəkirdim. Anam klub müdiri idi, bir radioqəbuledici almışdı, radio balacaydı, batareyası evin yarısını tutmuşdu. O səviyyədən gəlib elə bir səviyyəyə çatmışıq ki, dünyanın istənilən nöqtəsi ilə, istənilən quyu ilə iki dənə batareya ilə danışıram. Gör mənim yaşımda nə boyda dəyişiklik olub. Əgər ölkələr bir-birini qırmasa, insanlar bir-birini yeməsə, ola bilər 50 il sonra o qədər alternativ enerjilər ortaya çıxsın ki, neft bizə ancaq dərman kimi lazım olsun.

- Xoşbəxt müəllim, bildiyimə görə siz hətta bazar günləri də işləyirsiniz, elədir?

- Son vaxtlar bircə bazar günü evdə qalıram. Amma ömrüm boyu bazar günləri işləmişəm. Cavanlıqda kənara gedərdim məzuniyyətdə. Amma 1989-cu ildən sonra məzuniyyətimi də Azərbaycanda keçirmişəm.

- Bu yaşınızda da birinci vitse-prezident statusunda işə davam edirsiniz...

- Hə. Düzü, səhhətimdə problem yarananda getmək istəyirdim. Amma prezident dedi ki, işini yüngülləşdirin, qalsın, işləsin. Əvvəl səlahiyyətlərim geniş idi. Amma prezidentin göstərişi ilə təyin olunan iki vitse-prezident arasında bəzi səlahiyyətlər bölündü, işim yüngülləşdi.

- Şirkət yeni binaya köçsə də, siz yenə də əvvəlki yerinizdə qalırsınız. Neçə ildir buradasınız?

- 1954-cü ilin martında buradan Neft Daşlarına getmişəm. 10 il işləmişəm, 1963-cü ilin oktyabrında yenə bu binaya gəlmişəm. Bu günə qədər də bu binadayam. Yəqin elə o dünyaya da bu binadan gedərəm...

Elşad PAŞASOY

Yeni Müsavat.- 2017.- 26 avqust.- S.10.