“UŞAQLIQDA ƏN BÖYÜK ARZUM BOSTANÇI OLMAQ İDİ”

Deputat Əkrəm Əylislinin uşaqlığı ondan daha çox bilirmiş

“Bir qızı sevə-sevə şəhərdən gələn bütün qızlara vurulurdum”

Hansımız “mən uşaq olanda...” deyə başlayan söhbətləri sevmirik? Uşaqlıq şəkillərimizi evə qonaq gələn dost-tanışa göstərməyi, şirin-şirin xatirələri danışmağı... Axı hamımız uşaqlıqda “ən ağıllı”, “ən dəcəl” və “ən şirin” olmuşuq... Alma oğurluğuna getdiyimiz vaxtlar başımıza gələn macəraları da bura əlavə etsək, bu şirin söhbəti siz təxmin edin.

...Onun uşaqlığına digərlərindən daha çox bələdik. Məktəbə ağlaya-ağlaya gedən, nənəsinin tikdiyi şalvarı ilk dəfə 4 yaşında ayağına keçirib, qürrə-qürrə gəzən, sevdiyi qıza görə yumruq davalarına girişən o balaca kənd oğlanını deyirəm. Hardanmı tanıyırıq? Əsərlərindən... O kənd qoxuyan, dağ havasının, bulaq şırıltısının sətirlərə süzüldüyü Əkrəm Əylisli əsərlərini deyirəm. Hər nə qədər bələd olsaq da, maraq bizi rahat buraxmır: bəs o, uşaq olanda nəyə görə, harda, kimə görə... Bu sualların cavabı üçün 71 yaşlı yazıçı “Mən uşaq olanda...”nın qonağı olur. Məlum olur ki, Milli Məclisin o ciddi deputatı, ədəbiyyat dünyasının nəhəng sütunu uşaqlıqda az aşın duzu deyilmiş. Bunu mən yox, özü deyir...

“İlk gün dərsdən qaçdım və bir il məktəbə getmədim”

- Yazıçı Əkrəm Əylislinin uşaqlığı deyəndə adamın gözünün qabağına palçıqlı yollar, bulaq və nəyə görəsə illər yox, əsrlər öncəsi gəlir.

- Yaşlandıqca o keçmiş zaman adama o qədər yaxınlaşır ki.

Hər gün, hər saat o dövr bizə yaxınlaşır. Məsələn, təsəvvür edin ki, məktəbə getdiyim gün sanki dünən idi. Özü də oturammadım. O qədər azadlığa öyrəşmişdim ki. Adam çoxluğu məni sıxdı, qaçdım.

- İlk gün qaçdız... Bəs sonrakı günlər?

- Nə sonrakı gün? Birinci il məktəbə getmədim. Müəllimlər ha çalışdılarsa, evimizə gəlib söhbət apardılarsa, məni məktəbə apara bilmədilər. Çünki məndə çoxluqdan qorxmaq kimi qəribə bir xüsusiyyət var idi. O hiss məndə indi də qalır. İnsan ömrü əlin beş barmağı kimidir. Çeçələ barmaqdan baş barmağa kimi sadə və son dərəcə, həddən ziyadə qısa bir şeydir.

- Deyirsiz, yaşlaşdıqca uşaqlığınıza daha çox yaxınlaşırsınız. Məsələn, indi uşaqlıqla bağlı nəyi xatırlayırsınız?

- Mən özümü yaradıcı mühitdə hiss edəndə hər şeyi xatırlayıram. Bütün ömrüm bir mahnı kimi yadımda olur. Əvvəldən-axıra kimi oxuna bilən mahnı... Uşaqlıq heç vaxt yaddan çıxmayan bir nəğmədir. Kiminsə uşaqlığı yadından çıxıbsa, deməli, o, həyatı dürüst yaşamayıb.

- O uşaqlıq mahnınız qəmli notlara köklənib deyəsən. Ən azı əsərlərinizdən boylanan balaca Əkrəm elə deyir.

- Qəmlidir. Elə ordan deyim ki, mən balaca vaxtımda da çoxluqdan qorxub, uzaqlara çəkilmişəm. İndi uşaqlıqdan danışırıq və gözümün qabağına gələn, məni çox qorxudan bir mənzərə var. Uşaq vaxtı bir gün mənə elə gəldi ki, kosmosdayam, kosmik genişlikdə. Özü də evin içində olub bu əhvalat. Bu genişliyin içində birdən ağlıma yerləşdi ki, mən bir vaxt yox olacağam. Bu, bir az qəribə, fantastikdir.

“Ən böyük arzum oydu ki, bostançı olaydım, qovun-qarpız yetişdirəydim”

- “Əylisdən Əylisəcən” kitabınızı vərəqləyib, uşaqlıq illərinizdə “gəzişəndə” nəyə görəsə məndə sizin “nənə uşağı” və ya “ana uşağı” olmanızla bağlı təəssürat yarandı...

- Burda bir həqiqət var ki, mənim anam həddən ziyadə uşaqcanlı olub. 3 oğlan olmuşuq. Anam cavan vaxtı - 25 yaşında ərini itirib. Atam əsgər gedib və qayıtmayıb. Bu, mənim yazılarımda da var. Anam atamı o qədər də sevməyib. “Adamlar və ağaclar”da belə bir yer var ki, müharibə qurtardı və qadının əri gəlir. Qadını bu xəbərin vahiməsi basır. Anam bütün həyatını uşaqlara həsr edib. Onun bir qaydası olub ki, uşaqları incitmək, onlara təzyiq etmək olmaz. Ömründə uşağa bir çırtma belə vurulmasını başa düşməyib. Mənim yadımdadır ki, gəlinlər nəvəyə qışqıranda bunu başa düşmür, əsəbləşir və qəbul eləmirdi. Uşağı vurmaq onun üçün ağlasığmaz bir zalımlıq idi. Doxsan neçə il yaşadı və ölənə qədər də dərk etmədi ki, uşağı vurmaq olar. Bir də anam kitab oxuyan idi. Sabiri əzbər bilirdi.

- Əvvəldən də təxmin etdiyim kimi uşaqlıq şəkilləriniz yoxdur. Yəqin ki, bu, kənd yeri, dövrün xüsusiyyətləri və sairlə bağlıdır. Bəs uşaqlığınızda şəkildən başqa nələriniz əskik olub, nəyin həsədini çəkmisiniz?

- Mən təsəvvür eləyə bilmirəm ki, uşaqlığımda nələr çatışmayıb. Uşaqlıq özü elə bir dünya idi ki, o dünyada çatışmayanın özü də insana kifayət qədər çatışan kimi görünürdü. Çox şeydən məhrum olmuşam. “Adamlar və ağaclar” əsərində qışda ayaqyalın gəzən qız uşağı obrazım var. Dişlərini sıxıb, sinfə girirdi və müəllimə uzun müddət dərs keçə bilmirdi...(gözü yol çəkir)

- Bəs siz? Ayaqqabısız məktəbə gəldiyiniz günlər olurdu?

- Ayaqqabısız gəlmirdim. Bir şey tapıb keçirirdim ayağıma. Çətinlikdə, o zülm içində arzular daha tez yaranır. Hesab elə ki, günəşli havada nə qədər ot-çiçək bitirsə, o cür sıxıntılı, o cür ağır uşaqlıqda da külli miqdarda arzular olur. Məsələn, uşaqlıqdakı ən böyük arzum o olub ki, bostançı olaydım, qovun-qarpız yetişdirəydim. Çünki mən qovunun dəhşətli dəlisiydim (gülür). Bizim də kənddə yaxşı bostanlar, bostançılar vardı.

“Tarzan kimi budaqdan- budağa tullanmaqda əvəzim yox idi”

- Maraqlıdı, necə şagird olmusunuz?

- Çox yaxşı oxumuşam, seçilən idim. Bizdə bir qız var idi, ən yaxşı oxuyanlardan sayılırdı, həmişə onunla yarışırdım. Müəllim evə beş məsələ verəndə mən on beşini edirdim. Biləndə ki, o, on beşini edəcək, mən iyirmisini edirdim. Sırf seçilmək üçün. Ağacdan-ağaca, budaqdan-budağa tullanmaq məsələsində mənim əvəzim yox idi. Xüsusən də “Tarzan” filmi çıxandan sonra. Hündür yerdən aşağı da tullanırdım. Seçilmək üçün əlaçı oxudum. Bunlar da mənə bəs eləmədi, başladım şeir yazmağa.

4-5-ci sinifdə bir şeir göndərmişdim “Pioner” jurnalına. Ordan bir standart məktub yazıb göndərmişdilər ki, “sən əməkdə, dərsdə, intizamı gözləməkdə bütün şagirdlərə nümunə olmalısan. Gələcəkdə bizə yeni şeirlər göndərərsən". İlahi, o məktub bizə nə boyda sevinc idi? 50 adama göstərmişdim onu.

- Ən çox nəyə görə danlanardınız, valideyninizi nəyə görə məktəbə çağırardılar?

- (gülür) Bizdə valideyn çağırmaq yox idi. Məktəbin direktoru evinə gedəndə bizim qapıdan keçib, anama deyə bilərdi ki, uşaq yenə də özünü yaxşı aparmayıb. Bir müəllim vardı və mənim ondan heç xoşum gəlmirdi. Onun bacısı oğlu da bizim sinifdə oxuyurdu. Bacısı oğlunu bir dəfə bir balaca şkaf kimi yer var idi, orda gizlətdim. Müəllim içəri girəndə bütün uşaqlar gülməyə başladı və müəllim bacısı oğlunu döydü. Bir də bir şey yadıma gəlir ki, kənddə sinə döymək - şaxsey-vaxsey olurdu və o, çox qadağan idi. Gecə kimin səsi batırdısa, müəllim bilirdi ki, bu səsi batan gecə şaxsey- vaxseydə olub. Ya müəllim, ya da direktor çıxarırdı lövhəyə, həmin şagirdi danışdırırdı.

“Müəllim təpik atanda ayağından tutdum, kəllə-mayallaq yerə yıxıldı”

- Əsərlərinizdəki müəllimin oturduğu stula yumurta qoyan məktəbli sizsiniz?

- Olub elə şeylər. Desəm ki, bunu xatırlayanda böyük xəcalət hissi keçirirəm, yanılaram. Uşaqlığın məziyyətlərindən biri kimi qəbul edirəm bunu. Yadıma gəlir ki, bir dəfə bir müəllimim mənə təpik atdı, ayağından tutdum, kəlləsi üstə yıxıldı (gülür). Bunlar məndə qəribə təzad yaradır: bir tərəfdən tamamilə özünə qapanan, öz dünyasını yaşamağa meylli bir uşaq, o biri tərəfdə isə bir az xuliqanlıq. Biri o birini kompensasiya etmək üçün idi. “Kür qırağının meşələri"ndəki Qədir var ha, kəndə qayıdır və hamıya dəyişdiyini deyir. İnsanlar bunu qəbul eləmək istəmir və o, məcburən dönüb əvvəlki kimi olur. Bax, o xarakter mənim öz xarakterimdir. Yəni, mən pislik etmək istəmirəm, əgər siz bunu başa düşmürsünüzsə, mən başqa şey olursunuz.

- Yəqin ki, uşaq vaxtı da balaca olmusunuz. Nəyə görəsə adamda sizin sinifdəki böyüklər tərəfindən daim döyülmənizlə bağlı təəssürat var.

- Ən qəribəsi budur ki, mən balaca ola-ola məni döyə bilməyiblər. Ya çeviklikdən, ya nəsə başqa şeydən. Elə uca yerlərdən tullanırdım ki, adamlar çaşıb qalırdı. Belə-belə şeylər çox olurdu. Amma təkqollu bir nəfər Bakıdan kəndə gəlmişdi, o, bircə qoluyla hamını əzirdi. Çevik bir bakılı balasıydı. Bir dəfə ona məğlub oldum.

“İlk sevgimi 50 yaşında da gördüm və... vuruldum”

- Davalarınızın səbəblərini xatırlayırsınız?

- Çox vaxt qızlar olurdu. Tutaq ki, sən ürəyində kimisə gözaltı eləmisən, ordan ona bir başqası göz qoyurdu. Ya da sadəcə olaraq, sən istəyirdin ki, o qız səni görsün və bilsin ki, sən igid adamsan. Onda özün bir şər qarışdırırdın ki, ortalığa dava düşsün. Gözün hansısa adamı yeyirdi ki, onu döyə bilərsən. O zaman davaya girişirdin.

- Uğruna davalara girişdiyiniz o qızı, ilk sevginizi xatırlayırsınız? Boy-buxunu, üz cizgiləri, səsinin tonu...

- İlk sevgim bəlkə də anadan olanda olub. Yəni, uşaqlıq sevgimi 50 yaşında da görmüşəm və yenə ona vurulmuşam. Bəlkə o sevgi olmasaydı, inanmıram ki, hansısa başqa bir səbəb məni qızışdırıb yazmağa məcbur edə biləydi. İlk sevgi qəribə bir şeydir, ömrü boyu insanı qidalandırır. Məktəbə getməmişdən sevmişəm onu, öz kəndimizdə.

- Lap tez başlamısız ki...

- (gülür) Amma qoy sənə bir satqınlığımı da deyim. O qızı daha çox sevə-sevə şəhərdən kəndə gələn bütün qızlara vurulmuşam. Mən indi o sevgim barədə danışanda fikirləşirəm ki, bu, ağlasığmayan, fantastik nağıl idi. Mənə elə gəlirdi ki, o qızın getdiyi yol başqa yoldu, onların evinin üstündə ay çıxanda həyətlərinə ayrı cür işıq düşür. Qəribə, anlaşılmaz bir şeydir.

- Bəs niyə sonu xoşbəxt sonluqla bitmədi? Nə mane oldu?

- Onunla birinci dəfə tam yaxınlaşmaq imkanı olanda mən Füzulini, onun Məcnununu başa düşdüm. Mən qaçdım. Onun mənə yaxınlaşdığı yeganə məqamda qaçdım. Orda da qəribə şeylər vardı. Bəlkə də o vaxt onun barəsindəki bəzi söhbətləri eşitmişdim. Murdarlanmışdı mənim gözümdə, o alilikdən enmişdi.

- Sizi vurulmuş uşaq kimi təsəvvür edə bilirəm. Yəqin, məktəbdən çıxanda onun dalınca düşər, qapılarının qabağında dolanarmışsınız...

- Yox, məndə elə “naxallıq”lar yox idi. Sadəcə, məktəb olmayanda eyni yerdən fırlanırdım ki, bəlkə bir dəfə görüm. Məktəbdə isə bütün dərsi otururdun ki, tənəffüs olsun, gedib qıraqdan ona baxım. Bütün ömür bundan ibarət idi. Nə qədər sadə və nə qədər qəribədir.

- Sevgi məktubları?

- Məktublaşmamışam. Amma o yeganə görüşdüyümüz məqamda o mənə xəbər göndərmişdi ki, görüşək. Özü də kənddən kənarda. Mən onunla görüşəndə qəribə bir şey oldu. Bəlkə də mən hiss elədim ki, o məni sevmir. Ərlik vaxtı çatmışdı, fikirləşirdi ki, bu, yaxşı variantdır, madam ki, məni bu qədər sevir. Hər halda, məndə o hissiyyat yarandı ki, o, məni sevmir.

“4 yaşına qədər tumançağ gəzmişəm”

- Əkrəm bəy, bəs geyim-geciminiz necəydi? Həmişəmi köhnə, yamaqlı paltarlar geyinmisiniz?

- “Adamlar və ağaclar”ın əvvəlində bu haqda yazmışdım: uşaqlar tumançağ gəzirdilər. İlk dəfə nənəm qədəfdən bircə şey tikib və deyib ki, artıq bu, böyük uşaqdır, geyinməlidir. Amma söhbət bundadır ki, ilk geyimim bəlkə də o qədəfdir. 4 yaşım olardı onda.

- Bəs böyük dünyaya - Bakıya gəlişinizi necə xatırlayırsınız?

- Mən özümdən elə Bakı uydurmuşdum ki, artıq onu tanıya bilmədim və sevmədim. Çünki mənim xəyalımda yaratdığım Bakı o deyildi. Bəlkə mən Bakını sevməmişəm.

- Kənd uşağı Bakıya yəqin ki, doyunca dondurma yemək, bulvarda gəzmək kimi arzularla gəlir... Tanışdır sizə?

- Yox, bizimki doyunca çörək yemək idi. Mən Bakıya 54-cü ildə gəlmişəm. O vaxt hər bir uşağın doyunca çörək yemək arzusu vardı. Krantdan bir banka su doldururduq, içinə azca qənd tozu töküb, qarışdırırdıq. Bir parça çörəklə, böyük ləzzətlə onu yeyirdik. Hamısı ac-yalavac uşaqlar idi. Ən böyük bayramımız o olurdu ki, kartoşka qızardaq, isti xörəyimiz olsun.

***

Söhbətin bundan sonrakı hissəsi diktafonsuz keçir. Yazıçı Əkrəm balaca Əkrəmi o ki var, tərifləyir, vəsf edir. Onun təmizliyindən, gözünün işığından, arzularının fantastik sürətindən danışdıqca danışır. Sonra bu günümüzə qayıdıb, pessimist ovqata köklənir. 71 yaşlı deputatdan çox, bəlkə də çox maraqlı bir etiraf səslənir: “Mənim uşaqlığım dünyada məndən çox şey bilirmiş. Onun üçün dünya bəlkə mənim indi gördüyümdən qat-qat obyektiv, sehrli dünyaymış. Amma sonradan biz o uşaqlığın dünyasını korlamaqla məşğul olduq.

Nəticə.... Gördüyünüz kimidir".

Sevinc TELMANQIZI

Yeni müsavat.- 2009.- 20 fevral.- S. 7.