AZƏRBAYCANLI LAL-KARLARIN SİRLİ DÜNYASI

Onlara iş verməsələr də, məşğuliyyətsiz də deyillər...

Əməkdaşlarımız eşitmə, danışma problemi olanların yataqxanasına getdilər; onların istəklərini öyrəndilər

Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, dünyada hər 10 nəfərdən biri əlildir. Statistik məlumatlara görə, hazırda Azərbaycanda 400 mindən çox əlil var. Fiziki cəhətdən qüsurlu insanların isə cəmiyyətə inteqrasiya olunmalarında daim problemlər olur. Bəs dil və eşitmə qüsuru olan əlillərə qayğı və diqqət hansı səviyyədədir? Onların eşidən, danışan adamlarda nələr xoşuna gəlir, nələr gəlmir? Lal və karlar üçün xüsusi məktəblərdə vəziyyət necədir? Onların dünyası ilə maraqlanmaq qərarına gəldik.

Karlar cəmiyyəti “Yeni Müsavat”ı “eşitmək” istəmədi

Qeyd edək ki, hələ ötən ildən bu suallara aydınlıq gətirmək üçün Karlar Cəmiyyətinə müraciət etmiş, lakin cəmiyyətin sədri Tapdıq Xalıqov “Yeni Müsavat”dan olduğumuzu biləndə “danışmaq” istəməmişdi. Danışa bilən köməkçisi də səbəbini belə izah etmişdi ki, sədr müxalifət qəzetlərinə açıqlama verməkdən ehtiyat edir. Bu yaxınlarda isə cəmiyyətə təkrar müraciət etdik. Sədr müavini Nizami Xalıqov müsahibə verəcəyini vəd etsə də, nədənsə sonradan o da vaxtının olmadığını bəhanə gətirdi.

Odur ki, paytaxtın Nizami rayonunda lal və karlar üçün yataqxana olduğunu eşidib ora üz tutduq. Məlum oldu ki, 9 mərtəbəli yataqxananın yalnız 5 qatında əlillər yaşayır, digər qatlarda isə köçkünlər məskunlaşıb.

“Binamızda qaz yoxdur, işıqpulu borcumuz da kəlləçarxa çıxıb”

Yataqxanada yaşayan ailələrdən biri ilə - Dadaşovlarla danışığımız baş tutdu. Ailənin böyük qızı Gülər anası Tovuzla aramızda dilmanclıq etdi. Gülərin dediyinə görə, anası anadangəlmə laldır, atasının dili isə sonradan tutulub: “Bir dəfə atam babası ilə harasa gedəndə qorxub dili tutulub. Atam vaxtilə boksçu olub, məktəbdə oxuyanda onları Moskvaya yarışlara da aparıblar, vaxtilə çox rayonları gəzib, anamla da elə Cəbrayıl rayonuna gedəndə tanış olub”.

- Atan işləyir?

- Yox. Burdakı lal kişilərin əksəriyyəti işləmir. Kişilər ya banan, ya da siqaret satmaqla ailələrini dolandırırlar. Əksər qadınlar isə varlıların evini təmizləyib, paltarlarını yumaqla qazanc əldə edirlər. Amma anam heç yerə getmir, dibçək gülləri becərir, onun da alıcıları az olur. Atam da alver etməyi bacarmır. O, inadkar adamdır. Ümumiyyətlə, lallar çox inadkardılar, dediklərindən dönmürlər. Atam yaxşı şəkil çəkir, özü sərbəst rus dilini də öyrənib, amma iş tapa bilmir. Əvvəllər istəyirdi ki, boksçu yetişdirsin, xəstəliyi imkan vermədi, böyrəkləri onu çox incidir. Üçüncü qrup əlil kimi 30 manat müavinət alır. Bu da çox azdır. Deyirlər, 200 manat versək, atama ikinci qrup verilər, pulsuz mümkün deyil. Anam da üçüncü qrup əlildir. Bizə verilən pensiya yeməyimizi ancaq ödəyir. Əvvəllər birtəhər yaşayırdıq. Amma indi vəziyyət çox çətinləşib. Ötən ilin oktyabrından işığa sayğac qoyublar. İndi 300 manat işıqpulu borcumuz var. Bu binada qaz yoxdur. Qış olanda donuruq, çünki işığı da qənaətlə işlətməyə məcburuq. Sayğacı da elə quraşdırıblar ki, çox pul yazır.

- Lallar Cəmiyyətinin üzvüsünüz? Onlar sizə kömək edir?

- Yox.

“Yardım pulumuz mənimsənir”

- Ünvanlı sosial yardım da almırsız?

- Əvvəllər 160 manat alırdıq, sonradan məbləği 80 manata endirdilər. Dedilər ki, ata-ananın iş qabiliyyəti var, gedib, işləsinlər. İndi verilən 40 manatdan da hər il 3 ayı mənimsənir. Biz ailədə üç uşağıq, üçümüz də adi məktəbə gedirik. Bacım Günellə mənim hər birimizdən 60 manat məktəbli geyimi üçün pul istəyirlər, avqustda bu pulu çatdırmalıyıq, haradan tapacağıq, bilmirik. Otağımızın vəziyyətinə də baxın.

Gülərgilin ikiotaqlı mənzili təmirsizdir, divarların sementi uçub tökülüb. Anası Tovuz xanım otağa nəzər saldığımızı görüb əlilə bizə nəsə başa salmağa çalışdı. Gülər yenə surdo-tərcüməçılik etdi: “Anam deyir ki, mənzil alınan vaxtdan təmirsizdir, təmir etməyə gücləri catmayıb”. Sonra qadın «Bakıelektrikşəbəkə»dən onlara verilən bir neçə “işıqpulu” qəbzlərini uzadıb, carəsiz-carəsiz çiyinlərini çəkdi.

- Gülər, bəs ananın başqa məşğuliyyəti yoxdursa, bütün günü evdə darıxmır?

- Bunu mən də valideynlərimdən soruşmuşam, onlar deyir, biz buna alışmışıq. Bizim ailədə ən çox “danışan” atamdır. O, işləmədiyi üçün çox əsəbidir, əl hərəkəti, mimikalarla hər mövzudan söz açır. Ümumiyyətlə, onlar diqqəti çox sevirlər, onları söhbətə qoşmayanda inciyirlər. Odur ki, hər şeyi onlara izah etməyə çalışıram. Anam serialları izləyir, başa düşməyəndə məndən soruşur..

“Anam Röyanı bəyənir, Aygünü yox”

- O hansı müğənnini xoşlayır?

Gülər sualımızı anasına izah edəndə gülərək, çiyinlərini çəkib, fikrə getdi. Sonra əlilə qıvrım saçlı, arıq qız təsvir etdi, “əla” işarəsini göstərdi. İri dodaqlı, kök fiquranı təsvir edəndə isə əksinə, “kafi” işarəsini.

Gülər:

- Anam deyir ki, Röyanı bəyənir, Aygünü yox. Burada bir qız da var, Röyaya oxşayır, elə onun kimi şıltaqdır, anam onu da həmişə əzizləyir.

Telekanallar surdo-tərcüməçilərə niyə yer vermir?

- Anan eşidən adamlarda daha nədən narazıdır?

Sualımızın cavabını yenə də çiyinlərini çəkməklə cavab verdi. Sonra yenə müxtəlif mimikalarla bizi anlatmağa cəhd etdi.

Gülər:

- Anam deyir ki, bu üç uşağı Allah mənə verib, onların danışan dili, eşidən qulağı varsa bu, mənə bəsdir. Amma televiziyalarda onlar üçün verilişlər verilməməsindən narazıdır. Deyir ki, əvvəllər televizorda onlar üçün xəbərləri “tərcümə” edirdilər, amma indi yox. Xahiş edir ki, telekanallar bunu nəzərə alsınlar.

- Bəs sizə danışmağı kim öyrədib?

- Mən doğulandan sonra xeyli müddət dayımgildə qalmışam. Onlarda dil açıb danışandan sonra valideynlərimə qaytarılmışam. Sonra qardaşımla bacıma danışmağı mən öyrətdim. Lal valideynlər uşaqlarının danışan olub-olmadığını uşaqlıqdan müəyyənləşdirirlər. İki nəlbəkini bir-birinə çırpırlar, əgər səsə körpə diksinirsə, demək eşidir və lal-kar olmayacaq.

Karlar məktəbində uşaqları döyürlər

- Bu yataqxanada həbsxanaya düşən varmı? Onlarla necə əlaqə saxlayırlar?

- Var. Onlarla əlaqə məktubla, bir də mobil telefona mesaj yazmaqla mümkündür. Lallar mobil telefondan biri-birilərinə videgörüntülər də yollayırlar. Onlar bu məşğuliyyəti çox sevirlər, ümumiyyətlə, onlar arasında savadlı adamlara az hallarda rast gəlmək olar. Onlar üçün məktəblərdə dərslər yaxşı keçilmir. Tez-tez onların məktəbinə gedirəm, müəllimlər uşaqları döyürlər, uşaqların təhsilinə, təlim-tərbiyəsinə məhəl qoyulmur. Rayondan gələn uşaqlar məktəbdə qalırlar, valideynləri ilə yaxınlıqda kirayədə yaşayanlar da var. Amma şagirdlər arasında rəssamlığa, idmana meyl edənlər də az deyil. Onlar beynəlxalq yarışlarda da iştirak edirlər.

- Onlar daha çox hansı sənətlə məşğul olurlar?

- Dərziliklə məşğul olanlar çoxdur. Qadınlar isə daha çox saç ustası olurlar, onlar arasında gözəllik salonlarında işləyənlər var, amma ali təhsil alan lal tanımıram, çünki Azərbaycanda onlara ali təhsil verilmir.

Xanımın “danışan” gözləri

Bayaqdan söhbəti rəfiqəsi Günellə izləyən, sanki gözləri ilə danışan Xanımı da söhbətə çəkirik:

- Bəs Xanım böyüyəndə kim olacaq?

Qızcığazın kədərli baxışları dəyişib, şənlənir, əli ilə saçını və dırnaqlarını göstərir, sanki saç kəsir, dırnaqlarını manikür edir. Anladıq: o da gözəllik salonunda işləmək istəyir. Sonra Xanım bizə muncuqdan düzəltdiyi gülləri göstərdi. Günel dedi ki, muncuqdan gül düzəltməyi onlara Gülzadə adlı qadın öyrədir: “Onların əl işlərini ”Xəzər TV" də göstərib".

“Turistlər bizə muncuqdan Amerika bayrağı düzəltməyi sifariş veriblər”

Bir qat yuxarıda yaşayan Gülzadənin qapısını döydük. Qapını iki qadın üzümüzə açdı, bizi təbəssümlə qarşılayıb içəri dəvət etdilər. Darısqal otaq muncuqdan düzəldilmiş fiqurlar, qablar, muncuqlar və güllərlə doludur. Gülzadə Verdiyeva və Gözəl Qurbanova həvəslə bizi əl işləri ilə tanış edirlər. Onlar muncuqlardan Azərbaycanın, Türkiyənin bayraqlarını əks etdirən çörəkqabları da düzəldiblər. Dedilər ki, Amerikadan gələn turistlər onun əl işi ilə tanış olub, bir neçə fiqur alıblar və onlara Amerikanın bayrağını hazırlamaq da sifariş edilib.

Şikayətçi valideynin uşaqları məktəbdən çıxarılır

Yataqxanadan bir az kənarda yerləşən kar uşaqlar üçün 1 saylı və 3 saylı respublika internat məktəblərinə də baş çəkdik. 1 saylı internat məktəbində qəzetdən olduğumuzu biləndə qapıda dayanan qadınlar məktəb direktorunun və müavinlərinin orada olmadığını dedilər. 3 saylı məktəbdə isə təmir gedirdi. Məktəbin direktoru Bahar xanıma özümüzü ora şagird gətirmək istəyən valideyn kimi təqdim etdik və məktəbin vəziyyəti ilə maraqlandıq. Bahar müəllimə şagird qəbulu ilə əlaqədar tələb olunan sənədləri bizə təqdim etdi və bildirdi ki, orada təhsil bütün ölkə məktəblərindəki vəziyyətə uyğundur: “Bizim məktəbdə 360 şagird təhsil alır. İndi tətildir, uşaqları valideynləri aparıb. Məktəbdə 150-dək uşaq qalır, qalanları valideynləri axşam saat 6-dan sonra gəlib aparırlar. Bir lal uşağın valideyni yoxdur, uşaq evindən gətirilib, onu da başqa bir valideynin istəyi ilə ona verdik. O, həmin uşağı da öz övladı ilə birgə apardı ki, uşaqlar məktəbdən öyrəndikləri mimika vərdişini yadırğamasınlar”.

Direktor məktəbdə uşaqların döyülməsi ilə bağlı faktın olmadığını dedi: “Bizim məktəbdə uşağının döyülməsindən şikayət edən bir valideyn vardı, lakin onun əvvəlki direktora bu yolla hədə-qorxu gəlməklə pul aldığı məlum oldu. Növbəti dərs ilindən valideyn-müəllim kollektivi həmin valideynin iki uşağının məktəbdən çıxarılmasını tələb edəcək. Sizin uşağınızın məktəbdə döyülməsi ilə bağlı narahatlığa heç bir əsas yoxdur”.

Lallar informasiya blokadasında

Sonda onu da qeyd edək ki, Azərbaycanda 7 mindən çox lal-kar qeydiyyatdan keçib. Bu, Karlar Cəmiyyətinin köhnə statistikasıdır. Onların sayı rəsmi rəqəmlərin sayından qat-qat çox olsa da, problemləri ilə məşğul olan yoxdur. Həmin həll olunmayan problemlərdən biri də onların informasiya blokadasında yaşamalarıdır.

Əldə etdiyimiz məlumata görə, eşitməsi zəif uşaqlar üçün əyani vəsaitlər də qıtdır. Qüsurlu uşaqların deffektoloq, loqaredlər sarıdan da bəxti gətirməyib. Əvvəllər belə müəllimlər Moskva və Sankt-Peterburq şəhərlərində hazırlanırdı. Artıq ADPU-da bu ixtisaslar üzrə kadrların hazırlanmasına başlanıb. Ancaq bu fakültəni bitirənlər də sonradan ixtisaslarını dəyişib, başqa peşəyə yiyələnirlər.

Əlavə edək ki, özəl kanalların heç biri fiziki cəhətdən qüsurlu insanların ehtiyacını nəzərə almır. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən telekanallar surdo-tərcüməçilərə ehtiyac görmürlər. Məlumatlara görə, Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin “İbtidai təhsilin pedoqogikası və psixologiyası” fakültəsində surdo-tərcümə fənni tədris olunsa da, mütəxəssis hazırlığı aparılmır. Bu, o deməkdir ki, respublikada surdo-tərcüməçi hazırlayan tədris müəssisəsi yoxdur.

Sevil HİLALQIZI,

Leyla İLQAR

Yeni müsavat.- 2009.- 12 iyun.- S. 13.