Karamanoğlu Mehmet bəy - türkcəni
dövlət dili edən
xadim (2)
Mövlana Ariz:
“Din və dil bir millətin ruhudur. Tarix boyunca nə
dinsiz, nə də dilsiz bir millət olub. Millətlərə
can verən, milli mədəniyyətləri qoruyan
və nəsildən-nəslə
keçirərək yaşadan
onların dilləridir.
Hər millət öz tarixini, dil və
ədəbiyyatını onun
əlindən almağa
çalışan daxili
və xarici güclərlə mücadilə
etməlidir. Sizlərin kiçik
bir qeyrəti bizi məhv olmaqdan xilas edəcəkdir. Bilin ki,
İslamdan öncə
Avropaya köç edən Bulqar, Macar və Fin türkləri dillərini
qoruya bilmədilər
və türklüklərini
itirdilər. Dil itincə
o dili təmsil edən milli kimlik və dolayısı ilə insan da yox
olub gedir”. Məhz milli dil və milli
mənliyin qorunub saxlanılması uğrunda xalqın ayağa qalxması milli mənlik şüurunun formalaşmasında
xüsusi rol oynadı.
Beləliklə, Ərəğlini ələ keçirən
Nurəddin bəy tayfası ilə bu gözəl ərazini özlərinə
yeni yurd yeri etdi. Bunun ardınca Nurəddin
bəy bölgənin
strateji bir yerində yerləşən
Ərmənəki yeni
bəyliyinin mərkəzi
elan etdi. Nurəddin bəy həmin dövrdə Səlcuqlu sultanı Əlaiddin Keykubadın ən yaxın müttəfiqi idi və dəfələrlə
onun yardımına getmişdi. Əlaiddin
bəy Bizansla mübarizədə Nurəddin
bəyin dəstəyindən
daim istifadə edir və onun
köməyi ilə Antalya, Mərsin və Çukuroba bölgələrinin
yenidən türklərin
nəzarəti altına
keçməsində və
islamlaşmasında böyük xüdmətlər
göstərir. Nurəddin bəyin
ölümündən sonra
onun yerinə oğlu Karaman bəy keçdi. Karaman bəy millətini sevən biri idi və monqol
işğalına qarşı
xalqın mübarizəsini
təşkil etmişdi.
Amma o, monqolların Anadolunu işğal etməsinə mane ola bilmədi. Monqollar isə, öz növbələrində, türklərin
dilinə və inanclarına xor baxır, onların öz varlıqlarını
itirməsi üçün
dillərinə qarşı
təxribatlara əl atırdılar. Nəticədə
nəinki saraylarda, həm də valiliklərdə rəsmi
dil kimi ərəb, ədəbi dil kimi isə
fars dilindən
istifadə edilməyə
başlamışdı. Bu isə ölkədə türk dilində danışan sadə xalq arasında təşvişlə qarşılanmışdı.
Səlcuqlu sultanı II Kılıcarslan,
bir tərəfdən,
monqollarla münasibətdə
tarazlaşdırıcı siyasət yeridir, digər tərəfdən
də, monqollara qarşı gizlicə mübarizə aparırdı.
Bu işdə Nurəddin bəyin oğlanlarına çox etibar edən II Kılıcarslan Karaman bəyin qardaşı Bonsuz bəyi Səlcuqlu mühafizə alayının komandanı
vəzifəsinə təyin
etmişdi. O, sarayda
olanları dərhal qardaşına xəbər
verirdi. Qeyd etdiyimiz kimi,
Səlcuqlu sultanı ikili siyasət yeridir və yeri gələndə türk bəylərindən
işğalçılara qarşı
mübarizədə istifadə
edirdi. Lakin qarşı tərəf
bundan xəbər tutanda onları dərhal monqollara qurban verirdi. Bundan narahat olan türkmən
bəyləri Karaman bəyin yanına gələrək, ölkəni
həm monqollardan, həm də II Kılıcarslandan xilas etmək üçün ona yardımlarını təklif etdilər. Uzun məsləhətləşmələrdən
sonra Karaman bəy buna razılıq
verdi. 1263-cü
ildə Karaman bəyin başçılığı
altında 20 min nəfərlik
qoşun Səlcuqlu dövlətinin ana şəhəri hesab edilən Konyaya daxil oldu. Amma Qavalə qalası yaxınlığında iki
qardaş ordu arasında baş verən döyüşdə
Karaman bəy məğlub oldu. O, geri çəkilərək
Ərmənəkə sığındı.
Lakin burada da sultan onu rahat buraxmadı.
Çünki Karaman bəyin az
sonra yenidən güclənərək ona
qarşı təkrar
mübarizəyə başlayacağından
ehtiyat edirdi. Ona görə də II Kılıcarslan Karaman bəyin yaxınlarından
birini ələ aldı və onun vasitəsilə düşməninə zəhər
verdirdi. Nəticədə Karaman bəy dünyasını dəyişdi.
Karaman bəy vəfat edəndə onun oğlanları Mehmet,
Mahmud, Qasım və Xəlil Səlcuqlu sultanı tərəfindən
həbs edildilər.
Lakin
sultan tezliklə öldü
və bundan sonra onun vəziri
Muiniddin Pərvanə
tərəfindən Mehmet
bəy və qardaşları həbsdən
azad edildilər.
Qardaşlar yenidən doğma
ata ocağına döndülər. Artıq hər
şeydən əlini
üzən türkmən
bəyləri yenidən
Karamanoğulları ətrafında
birləşməyə başladılar.
Bu işdə Mehmet bəyin xocası Mövlana Arizin böyük xidmətləri oldu.
O, xalqın öz dilini qoruması və türkcənin dövlət dili elan edilməsi uğrunda Anadoluda təbliğat aparır və ətrafına yeni tərəfdarlar toplayırdı. Mövlana
Ariz: “Din və dil bir millətin
ruhudur. Tarix boyunca nə
dinsiz, nə də dilsiz bir millət olub. Millətlərə
can verən, milli mədəniyyətləri qoruyan
və nəsildən-nəslə
keçirərək yaşadan
onların dilləridir.
Hər millət öz tarixini, dil və
ədəbiyyatını onun
əlindən almağa
çalışan daxili
və xarici güclərlə mücadilə
etməlidir. Sizlərin kiçik
bir qeyrəti bizi məhv olmaqdan xilas edəcəkdir. Bilin ki,
İslamdan öncə
Avropaya köç edən Bulqar, Macar və Fin türkləri dillərini
qoruya bilmədilər
və türklüklərini
itirdilər. Dil itincə
o dili təmsil edən milli kimlik və dolayısı ilə insan da yox
olub gedir”.
Məhz milli
dil və milli mənliyin qorunub saxlanılması uğrunda xalqın ayağa qalxması milli mənlik şüurunun formalaşmasında
xüsusi rol oynadı.
Qardaşları
arasında daha təmkinli olması və idarəetmə
işlərində xüsusi bacarığı ilə
seçilməsi Mehmet bəyin atasının yerində
bölgəni idarəetməsi ilə nəticələndi. Bu
işdə müəllimi, xoca Mövlana Arizin də
böyük rolu oldu. 1264-cü ildən başlayaraq, Anadolunun
türkmən bəyləri Mehmet bəyin ətrafında birləşməyə
və onun hər əmrini can-başla yerinə yetirməyə
başladılar. Bu da Mehmet bəyə tədricən ətraf
əraziləri yavaş-yavaş öz bəyliyinə
qatmağa imkan verdi. Karamanoğlu Mehmet bəy tədricən
Göksu, Gülek vadilərini, Ağ dənizin cənub və
şimal sahillərindən Samsuna qədər olan böyük
bir ərazini öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Bunun
ardınca, o, sultan tərəfindən Karamanın valisi təyin
edilən Hütənoğlunu Toroslara çəkdi və ona
ağır zərbələr endirərək, təhlükəsiz
hala gətirdi. Bu uğurdan ruhlanan Mehmet bəy Səlcuqlu
dövlətinin ucqarlardakı ərazilərində nəzarəti
ələ aldı. Bundan sonra Avropa dövlətləri də
Mehmet bəylə maraqlanmağa və onunla əlaqəyə
girməyə başladılar. Çünki Mehmet bəy ipək
yolunda möhkəm nizam-intizam yaratmışdı və nəticədə
hər iki tərəfə mal daşıyan tacirlər bu ərazidə
özlərini olduqca təhlükəsiz hiss edirdilər.
Əziz Mustafa
Zaman.- 2010.- 12-16 iyun.- S.
12.