Azərbaycan təhsilini Avropaya birləşdirən “körpü” - Boloniya prosesi

“Neft kapitalı insan kapitalına çevrilməlidir”,- deyən ölkə başçısı İlham Əliyev Azərbaycanın Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası üçün əməli addımlar atmağa başladı. Azərbaycan 2005-ci ildə rəsmən “Avropa ali təhsil məkanına”- Boloniya prosesinə qoşuldu.

Dünyada sənaye cəmiyyətinin yerini informasiya cəmiyyəti tutmağa başlayıb. Əgər sənaye cəmiyyətinin inkişafında əsas amil təbii sərvətlər hesab edilirdisə, informasiya cəmiyyətinin inkişafında bunu yüksək intellektə malik insan kapitalı əvəz etməkdədir. Yüksək intellektli kadrların formalaşmasında isə, heç şübhəsiz ki, təhsilin, xüsusilə də ali təhsilin əhəmiyyəti danılmazdır. Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə hər bir ölkənin inkişafı həmin ölkədə ali təhsilin səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Onu da deyək ki, dünyanın ən reytinqli ali təhsil müəssisələri bu gün iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə yerləşir. Nə qədər kobud səslənsə də, etiraf etməliyik ki, inkişaf etmiş müasir iqtisadiyyatlar üçün insan zəkası əsas xammal hesab olunur.

Ölkəmizin Boloniya prosesinə qoşulmasına ən yüksək səviyyədə “xeyir-dua” verilib

Qloballaşan dünyanın bir parçası olan ölkəmizdə ali təhsilin nə qədər önəmli olduğu və yüksək intellektli insan kapitalına olan ehtiyac hər keçən gün daha çox hiss edilir. Bu ehtiyacı qarşılamaq üçün isə ölkəmizin ali təhsil sistemində dinamik inkişafı təmin etmək lazımdır. Bunun üçün müasir dünyanın təhsil yenilikləri ölkəmizdə də tətbiq edilməlidir. Avropa ali təhsil sisteminə inteqrasiyanın nə qədər önəmli olduğu ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən vaxtı ilə bu cür ifadə olunub: “Azərbaycan müstəqil dövlət kimi Qərb ölkələrinin təcrübəsindən istifadə etməyə çalışır və təhsilin də təkmilləşdirilməsində bu təcrübədən istifadə etmək lazımdır”. Ümummilli liderin bu ifadəsi ölkənin Avropa təhsili sisteminə inteqrasiya baxımından verilən ən yüksək səviyyəli siyasi qərar hesab edilməlidir. Məhz ümummilli liderin ortaya qoyduğu siyasi iradə qısa müddətdə öz bəhrəsini verməyə başladı. “Neft kapitalı insan kapitalına çevrilməlidir”, - deyən ölkə başçısı İlham Əliyev Azərbaycanın Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası üçün əməli addımlar atmağa başladı. Azərbaycan 2005-ci ildə rəsmən “Avropa ali təhsil məkanına” - Boloniya prosesinə qoşuldu.

Azərbaycan Avropanın ali təhsil məkanına inteqrasiyada qərarlıdır

Boloniya prosesinin rəsmi başlanğıcı 1999-cu il iyunun 19-u tarixinə təsadüf edir. Həmin tarixdə Boloniya şəhərində (İtaliya) 29 Avropa ölkəsinin təhsil nazirləri tərəfindən “Avropa Ali təhsil məkanı” (European Higher Education Area, EHEA) və ya Boloniya Bəyannaməsi qəbul olunub. Hazırda Boloniya Bəyannaməsinə imza atan ölkələrin sayı 47-yə çatıb. Proses iştirakçıları öz üzərlərinə bir sıra mühüm öhdəliklər götürməklə, Avropada ali təhsilin keyfiyyətini yüksəltməyi qarşılarına əsas məqsəd qoyublar. Azərbaycan da Avropanın ali təhsil məkanına inteqrasiyada qərarlı görünür. Elə təhsil naziri Misir Mərdanovun: “Avropa təhsil məkanına inteqrasiya universitetlərin əsas vəzifələrindən biri olmalıdır”,- sözləri də bu məqsədin bariz nümunəsi hesab olunmalıdır.

Boloniya prosesi bizə nə vəd edir?

Boloniya prosesinə qoşulmağın üstünlükləri nələrdir? Çoxsaylı üstünlüklərdən bəzilərini bu cür sıralamaq olar:

müəllimlərin müəyyən olunmasında tələbələrin seçiminə üstünlük verilir; hər bir tələbə fərdi planını tərtib etmək və qəbul edilən qərarlarda iştirak hüququ qazanır;

tələbələr dərs yükünü özləri seçdikləri üçün (Avropa Kredit Transfer Sistemi-AKTS) universiteti daha tez və ya daha gec muddətə bitirə bilirlər;

akademik hərəkətlilik (mobillik) nəticəsində təhsillərini başqa universitetlərdə davam etdirə bilərlər;

ali təhsil ixtisasları əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılır;

ali təhsilin maliyyələşməsində universitetlərə maliyyə müstəqilliyi verilir;

bənzər qiymətləndirmə sistemi imkan verir ki, tələbələrin (məzunların) bilik və qabiliyyətləri Avropanın istənilən ölkəsində asanlıqla tanınsın;

transmilli təhsil standartlarının yaradılması və s.

Ali təhsildə ən mükəmməl islahat proqramı

Bəs, görəsən, Azərbaycan ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bu günədək hansı işlər görülüb:

Ölkəmizin Bolonya prosesinə qoşulması ilə əlaqədar əvvəlcə (2006-2007-ci tədris ili) 10, daha sonra (2007-2010-cu illər) isə 27 dövlət ali məktəbində bütün ixtisaslar üzrə kredit sisteminin (AKTS) tətbiqinə başlanılıb;

diplomların ekvivalentliyi və qarşılıqlı tanınması üçün diploma əlavənin vahid nümunəsi Avropa Komissiyası, Avropa Şurası və YUNESKO ekspertlərinin də daxil olduğu birgə işçi qrup tərəfindən hazırlanıb;

ölkə başçısı İlham Əliyev tərəfindən “Azərbaycan Respublikasının ali təhsil müəssisələrinin Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiyası ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında” 31 yanvar 2008-ci il tarixli sərəncam imzalanıb;

22 may 2009-cu il tarixində “2009-2013-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının ali təhsil sistemində islahatlar üzrə Dövlət Proqramı” təsdiq edilib;

Dövlət Proqramının icrasını təmin etmək məqsədilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən 10 iyul 2009-cu il tarixində fəaliyyət planı qəbul edilib;

həmçinin, mövcud normativ-hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi məqsədilə onlarla yeni əsasnamə, qərarlar, təlimatlar və digər sənədlər qəbul edilib;

kredit sistemi ilə təhsil alan tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi üçün çoxballı sistem tətbiq olunur;

auditoriya saatlarının miqdarı azaldılıb (4140 saatdan, orta hesabla, 3305 saata qədər), seçmə fənlərə ayrılan saatların miqdarı isə artırılıb ( 5%-dən 20%-dək);

Boloniya prosesinin tələblərinə uyğun olaraq nəzəri həftələrin sayı 133-dən 115-ə, auditoriya dərsləri isə 17-18 həftədən 15-ə endirilib;

istehsalat təcrübəsinin müddəti ixtisaslardan asılı olaraq, 10 həftədən 18 həftəyə qədər artırılıb;

humanitar fənlər bölümündə məcburi fənlərin sayı 10-dan 3-ə endirilib və s.

Çatışmazlıqlar da mövcuddur

Əldə olunan çoxsaylı uğurlarla bərabər bu sahədə öz həllini gözləyən problemlər də mövcuddur. Məlum olduğu kimi, Boloniya prosesinin əsas müddəalarından biri də akademik mobillik və ya hərəkətlilikdir. Yəni, Boloniya Bəyannaməsinin əsas tövsiyələrinə görə, hər bir tələbə təhsilini ən azı bir semestr başqa ali təhsil müəssisəsində davam etdirə bilər. Lakin Azərbaycan Boloniya prosesinə qoşulsa da, əsas müddəalardan olan akademik mobillik universitetlərdə tətbiq olunmur. Bu sahədə problemlərin olduğu “Boloniya prosesi çərçivəsində ali təhsil sahəsində aparılan islahatlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Milli hesabatı”nda da göstərilir. Milli hesabatda qeyd edilir ki, ali təhsil müəssisələri tələbələrinin və müəllimlərin akademik mobilliyini təmin edən mövcud normativ baza təkmilləşdirilməli və yeni normativ sənədlər hazırlanmalıdır.

Rəsmilər də çatışmazlıqları inkar etmirlər

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Təhsil üzrə Komissiyanın sədri, Prezident Administrasiyasının rəhbəri Ramiz Mehdiyev də bu sahədəki mövcud vəziyyətin qeyri-qənaətbəxş olduğu fikrindədir. Prezident yanında Təhsil üzrə Komissiyanın sədri bəyan edib ki, bütün ali məktəblər Boloniya prosesinə sözdə fəal şəkildə qoşulduqlarını bəyan etsələr də, onların istifadə etdikləri proqramlarda sovet dövründən bu günə qədər çox kiçik dəyişikliklər öz əksini tapıb. Təhsil naziri Misir Mərdanov da ali təhsilin keyfiyyəti ilə bağlı səslənən iradlardan narahat olduğunu söyləyir. Təhsil naziri “Ali məktəblərdə keyfiyyət baxımından ciddi addımlar atılmalıdır”,- deyir. Eyni zamanda, təhsil naziri Misir Mərdanov ali təhsilimizin gələcəyi ilə bağlı ümidverici açıqlamalar da verir: “Təhsilimizin digər pillələrində bizim bildiyimiz çoxlu sayda problemlər var. Əsas məsələ ondan ibarətdir ki, biz problemləri bilirik və onun həlli istiqamətində mərhələlərlə tədbirlər görməyə hazırlaşırıq”.

İslahatlar daha sürətlə həyata keçirilməlidir

Azərbaycan Texniki Universitetinin tələbəsi Samir Qədirov bir semestri Bakı Dövlət Universitetində (BDU) oxumaq qərarına gəlir. Baxmayaraq ki, Azərbaycan 5 ildir Boloniya prosesinə qoşulub, amma Samir Qədirov öz istəyinə nail ola bilmir. “Bir fəndən kreditimi başqa universitetə ödəmək qərarına gəldim. İlk növbədə özüm çoxlu araşdırmalar apardım və bunun elə də böyük çətinlik törətməyəcəyini düşündüm. Bunu ilk olaraq öz ölkəmizdə, BDU-da etməyi düşündüm. Qış semetrini tam şəffaflıqla verdikdən dərhal sonra bu fikrimi dekanıma bildirdim. Dekan fikrimi bəyəndi və mənə prorektorla əlaqə saxlamağı məsləhət gördü. Prorektorla danışdıqdan sonra rektora yazılı ərizə ilə müraciət etdim. O, ərizəmi qəbul edib yönləndirdi. Ərizəmin yönləndirildiyi müəllimlər həm Təhsil Nazirliyi, həm də BDU ilə telefonla razılığa gələ bildilər. Lakin son anda - prorektorumuz bununla bağlı nazirliyə gedəndə vəziyyət dəyişdi. İş orasındadır ki, nazirlik BDU-ya təyinat almaq üçün orada keçiriləcək fəlsəfə fənnindən kredit yükünün və dərs proqramının bizim univerisitetlə eyni olmasını vacib saydı. Yaxşı irəliləsəm də, sonda hər şey uçuruma yuvarlandı”,- Texniki Universitetin tələbəsi Samir Qədirov belə deyir.

Münasibət birmənalı deyil

Ümumiyyətlə, tələbələr Boloniya prosesinə qoşulmaqdan məmnundurlarmı? Söhbət ediyimiz tələbələr bu prosesə qoşulmaqdan məmnun olduqlarını bildirsələr də, bəyənmədikləri bəzi məqamların olduğunu söylədilər. Məsələn, söhbət etdiyimiz tələbələrdən biri, BDU-nun tarix fakültəsinin IV kursunda oxuyan Cavid Musayev deyir ki, onun bəyənmədiyi məsələ dəftərə görə tələbəyə bal verilməsidir: “Universitetlərdə dəftərə görə 5, bəzilərində isə hətta 10 bal verirlər. Tələbələr bal almaqdan ötrü dərsləri öyrənmədən dəftərə köçürürlər. Müəllimlər də dəftərin dolu və səliqəli yazılmasına baxıb tələbəyə bal verirlər. Nəticədə, bu, savadsızlığa və əzbərçiliyə səbəb olur”.

İncəsənət Universitetində oxuyan Toğrul adlı bir tələbə belə hesab edir ki, Boloniya sisteminin ən üstün tərəfi dərslərin kredit sistemi ilə keçirilməsidir: “Əvvəl tələbələr hər hansı bir dərsdən imtahan verə bilməsəydi yuxarı kurslara keçə bilmirdilər. Boloniya prosesinin üstünlüklərindən biri budur ki, tələbə hər hansı bir fəndən imtahanı uğurla verə bilmədiyi üçün kursda saxlanılmır. O, yuxarı kursa keçir və burada oxuya-oxuya aşağı kursdan qalan kəsrini də verir”.

Bu yazı Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun və Azərbaycan Mətbuat Şurasının keçirdiyi birgə müsabiqəyə təqdim edilir.

Qvami Məhəbbətoğlu

Zaman.- 2010.- 24-25 iyun.- S. 13.