Memar Sinan- Türk-İslam memarlığının atası (4)

İstanbulun su problemini həll edərkən Qırxçeşmə adı ilə tanınan su anbarının inşası zamanı bəndlər, tunellər, su kəməri, su kanalları ilə su yığımı və paylaşdırılması arasında tarazlaşdırıcı bir vəhdət yarada bilmişdir. Qeyd edək ki, su anbarının inşasına o dövr üçün olduqca yüksək rəqəm hesab edilən 43 milyon axça xərclənib. Bu su anbarı o dövrdə bütün dünyada ən mükəmməl bir mühəndislik nümunəsi idi və avropalı mütəxəssislər sonralar Sinanın bu təcrübəsindən əsrlər boyu istifadə ediblər.

Övliya Çələbinin məsələ ilə bağlı yazdıqlarının nə qədər doğru olub-olmadığını söyləmək çətindir. İş orasındadır ki, bu məscidin inşasına 1568-ci ildə başlanıb, Kiprin fəthi isə ondan üç il sonra 1571-ci ildə həyata keçirilib. Bununla belə tarixi mənbələrdən Osmanlının hələ 16-cı əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Kiprin fəthi barədə plana malik olduqları məlumdur. Belə güman edilir ki, yeni məscidin inşasının tamamlanması və onun təmtəraqlı şəkildə açılması Kiprin fəthi şərəfinə olmalı idi və bu səbəbdən də Sultan II Səlim məscidin inşasına adanın alınmasından əvvəl başlamağı əmr edib. Bütün hallarda yeni bir əzəmətli məscidin inşası Osmanlı sultanlarının islam dininə daha bir töhfə vermək istədiklərinə, islamın bayrağının gündoğandan günbatana kimi hər yerə yayılması üçün xidmət etdiklərinə şübhə doğurmur. Bu məscidin inşasında digər bir səbəb isə Sultan Səlimin uşaqlıq illərini orada keçirməsi və ona ürəkdən bağlanması idi.

Üstəlik həmin dövrdə İstanbulda yeni əzəmətli məscidlərin inşa edilməsinə ehtiyac da duyulmurdu. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Ədirnə o dövrdə Osmanlının Avropaya açılan qapısına çevrilmişdi və burada islam dünyasının əzəmətini əks etdirəcək bir məscidin inşasına ehtiyac duyulurdu. Məscidin bünövrəsi şəhərin hündür təpələrindən birində qoyuldu. Artıq ömrünün qocalıq dövrünü yaşayan Memar Sinan da özündən sonra gələcək nəsillərə şah bir əsər yadigar qoymağı arzulayırdı. Sonralar, məscidin inşası başa çatandan sonra o bu barədə belə demişdi: “İlk çırağımı İstanbuldakı Şahzadə məscidini inşa etməklə yandırdım, ancaq məharətimi Süleymaniyyə məscidinin inşasında ortaya qoydum. Bütün gücümü Sultan Səlim məscidinin inşasına sərf etdim və öz ustalığımı, memar kimi nəyə qadir olduğumu burada hamıya sübut etdim”.

Səlimiyyə məscidinin hündürlüyü 43,25 metr, diametri isə 31,25 metrdir. O tək bir qübbə ilə örtülüb. Qübbə 8 sütuna dayanan bir sağanaq üzərində oturdulmuşdur. Məscidin 4 tərəfində hər biri üç şərəfəli (azan oxunan yer) 380 santmetr dimaetrində olan 4 minarə var.

Məscidin cümə qapısının yanındakı minarələrin şərəfələrinə üç ayrı pilləkənlə çıxılır. Digər iki minarə tək pilləkənlidir. Öndəki iki minarənin daş oymaları çuxur, ortadakı minarələrin oymaları isə qabardılmış formadadır. Minarələrin qubbəyə yaxın olması, məscidə daha bir möhtəşəmlik verib və o bu halı ilə sanki göyə baş vurur. Bu məscidin ən böyük özünəməxsusluğundan biri də onun Ədirnənin hər yerindən görünməsidir. Məscidin daxili İznik çinilərilə insanı heyrətə salacaq bir gözəlliklə bəzədilib. Böyük qübbənin tam altındakı mərmərlə süslənən padşah zalı 12 sütunludur. Məsciddəki insanı heyran qoyan çinilərin bir qismi 1877-1878-ci illər Osmanlı-Rus müharibəsində, rus generalı Mixail Skobelev tərəfindan sökülərək Moskvaya aparılıb.

Binanın şimala, cənuba və həyətə açılan 3 qapısı vardır. Həyətin ortasında mərmərdən düzəldilən bir sadirvan yer alır. Xarici həyət isə müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilən yardımçı tikililərdən ibarətdir.

Sinanın yadigarı türbələr

Sinan ömrü boyu memarlıqda yeni axtarışlara baş vurmuş və bunu o dövrdə inşa etdirdiyi türbələrində də davam etdirmişdir. Türbələrdə də Memar Sinan çoxlarını heyrətə salan yeni yaradıcılıq istedadı nümayiş etdirmiş və bir-birindən gözəl sənət inciləri meydana çıxarmışdır. Bunu onun rəhbərliyi altında inşa edilən Şahzadə Mehmet türbəsi də sübut edir. Bu türbədə Memar Sinan o dövr üçün qeyri-adi görünən dilimli günbəzdən istifadə etmişdir. Günbəzin səthi isə qeyri-adi şəkildə bəzədilmiş və bu da onun səthinə özünəməxsus bir gözəllik vermişdir. Mahir memar Qanuni Sultan Süleyman türbəsində isə o vaxtkı Türk-Osmanlı memarlıq ənənələrinə uyğun olmayan üslubdan istifadə edib. O, türbənin daxili ilə xarici arasında uyğunluq yaratmaq üçün örtük kimi ikiüzlü günbəz formasına üstünlük verib. Belə ki, memar daxili günbəzi türbənin içindəki ayaqlara, xaricdəki günbəzi isə çöl divarlara bərkidib. Memar Sinan II Səlim türbəsində yeniliyə əl atıb. O, burada ənənəvi altı ya da səkkizbucaqlı plan yerinə türbənin əsasını təşkil edən elementlər arasında paralellik yaradan kəsik künclü kvadrat formasından istifadə edib. Ümumiyyətlə, Memar Sinan həmişə binanın və ya türbənin inşa edildiyi ərazi ilə onun ətrafı arasında bir ahəngdarlığa üstünlük verib ki, bu da komplekslə onu əhatə edən məkan arasında xoş təsir bağışlayan mənzərə əmələ gətirib.

Bir sözlə, Memar Sinan həmişə köhnə ilə yeni arasında əlaqə quraraq, onları bir-birinə uyğunlaşdıra və nəticədə ölməz sənət inciləri yaratmağa nail olub. Memar Sinanın qüdrəti də onun köhnəliklə yenilik arasında üzvi bir sintez əmələ gətirməsidir. Amma o, memarlığa gətirdiyi yeni elementləri boş bir yerdən götürməyib. Onun memarlığa gətirdiyi yenilik özündən əvvəlki memarlıq üslublarına yaradıcı şəkildə yanaşması və bununla özünəməxsus sənət inciləri ortaya çıxarması ilə bağlıdır. Memar Sinanın dahiliyi də məhz bundadır. Memar yaratdığı sənət əsərlərinin uzunömürlü olması üçün istifadə edilən bərkidici inşaat materiallarının keyfiyyətinə xüsusi fikir vermiş və hər daşın, hər kərpicin bir-birini zərgər dəqiqliyi ilə tamamlamasına nail olmuşdur. Bu da Memar Sinanın inşa etdirdiyi abidələrin bu günə sağ-salamat gəlib çatmasında və 400 il ərzində öz möhtəşəmliyini qoruyub saxlamasında önəmli rol oynayıb. Memar Sinan həm də olduqca gözəl bir mühəndis idi. Buna görə müasirləri onu orta əsrlər memarlarının şahı adlandırıblar.

Sinanın mahir mühəndis olmasını onun körpülərin və su kəmərlərinin inşasında göstərdiyi qeyri-adi istedadı da sübut edir. O, körpü və su kəmərlərinin çəkilməsində, məscid və türbələrin inşasında olduğu kimi, o dövrdəki təcrübədən yaradıcı şəkildə istifadə edərək onların əsasında yeni bir memarlıq məktəbinin əsasını qoyub. Məsələn, o, İstanbulun su problemini həll edərkən Qırxçeşmə adı ilə tanınan su anbarının inşası zamanı bəndlər, tunellər, su kəməri, su kanalları ilə su yığımı və paylaşdırılması arasında tarazlaşdırıcı bir vəhdət yarada bilmişdir. Qeyd edək ki, su anbarının inşasına o dövr üçün olduqca yüksək rəqəm hesab edilən 43 milyon axça xərclənib. Bu su anbarı o dövrdə bütün dünyada ən mükəmməl bir mühəndislik nümunəsi idi və avropalı mütəxəssislər sonralar Sinanın bu təcrübəsindən əsrlər boyu istifadə ediblər.

Sinanın mühəndislik qabiliyyəti onun inşa etdirdiyi körpülərdə də parlaq şəkildə üzə çıxıb. Təsadüfi deyil ki, inşasına rəhbərlik etdiyi Böyükçəkməcə körpüsü öz möhtəşəmliyi ilə yüz illər boyu insanları heyrətə salıb. 635,5 metr uzunluğu olan bu körpü Memar Sinanın adıçəkilən sahədəki şah əsəri hesab edilir.

Memar Sinanın istedadına günümüzdə belə tam qiymət vermək çətindir. Bunun üçün gərək Memar Sinan səviyyəsindən də yüksəkdə durmağı bacarasan. Bu isə mümkün deyil. O, Qərb və Şərq, islam və xristian memarlıq üslublarını özündə birləşdirən və Türk-İslam dünyasına xas olan bir memarlıq məktəbi yarada bilmişdi və bu baxımdan onun nəinki Türk-İslam-Osmanlı, həm də dünya memarlığının inkişafında oynadığı rol əvəzsizdir. Bir sözlə, Memar Sinan yaradıcılığı orta əsrlər intibah və islam memarlığının şah zirvəsi hesab edilir.

Memar Sinan haqqında danışarkən bəzən Qərbdə onu yunan və ya erməni əsilli kimi qələmə verməyə və bu amili önə çıxarmağa cəhd edirlər. Memar Sinanın əslən yunan olduğu şübhə doğurmur. Ancaq o, islamı könüllü şəkildə qəbul etmişdi və əslən yunan və ya hansısa başqa bir millətə mənsubluğundan asılı olmayaraq, islam dininin təəssübkeşi və ona bütün varlığı ilə bağlı olan bir insan idi. Onun vətənpərvərliyi və islama sadiqliyi, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Fransa kralının Süleymaniyyə məscidinin inşası üçün göndərdiyi mərmərə münasibətdə də bütün parlaqlığı ilə üzə çıxmışdı. Son.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2010.- 1-3 may.- S. 10.