Balkanlardan Anadoluya türk köçləri Bolqarıstandan deportasiya və yeni türk qətliamları (1)

1887-ci ildə Bolqarıstanda keçirilən əhalinin siyahıyalınmasına görə ölkədə 672 min nəfər türk yaşayırdı. Buraya Türkiyəyə köç etməyə məcbur olan 515 min türkü də əlavə edəndə, (türklərin Bolqarıstanda ümumi sayı 1,4-1,7 milyon nəfər) 250-300 min nəfərdən artıq türkün taleyi (Makkarti bu rəqəmi 261 min nəfər göstərir) müəmmalı qalır. Bu da onu deməyə əsas verir ki, məhz 300 min nəfərə yaxın türk 1830-1880-ci illərdə Bolqarıstanda qətlə yetirilib.Əslində Bolqarıstanda siyahıyalma zamanı tələfat xanasındakı rəqəmlər məhz 300 min nəfərə yaxın türkün öldürüldüyünü aydın şəkildə ortaya qoymuşdu.

Mora üsyanı və bunun nəticəsində Yunanıstanın müstəqilliyinə nail olaraq daha da şirniklənən Qərb dövlətləri bu dəfə əsas hədəf kimi Bolqarıstanı seçdilər. Onlar Bolqarıstanda Osmanlıya ağır zərbələr vurulması və adıçəkilən ölkənin müstəqilliyinə nail olunması üçün bu dəfə də Rusiyanı qabağa verdilər. Qərb ölkələri Bolqarıstanın müstəqilliyi ilə bərabər, oradakı türklərin Anadoluya deportasiyası və Balkanların tədricən türklərdən tamamilə təmizlənməsini də nəzərdə tutmuşdular.

Həmin dövrdə Bolqarıstan türklərin ən çox yaşadıqları ölkələrdən biri idi. Bolqarıstanın müstəqilliyinə gətirib çıxaracaq 1877-1878-ci illər müharibəsi ərəfəsində orada yaşayan türklərin sayı (onların arasında çərkəzlər də vardı) təxminən 1 milyon 700 min nəfər idi. Tanınmış amerikalı tarixçi Makkarti də arxiv sənədlərinə əsasən həmin dövrdə Bolqarıstanda 1,5 milyon nəfər türkün yaşadığı qənaətinə gəlib. Bölgədə təxminən bir o qədər də bolqarların yaşadığı ehtimal edilir. Bolqarıstanda türk əhalinin sayı ilə bağlı həm Osmanlı, həm də Qərb qaynaqlarını araşdıran tarixçi Ömər Turan yazır: “1877-78-ci il savaşından öncə Bolqarıstanda qeyri-bolqarların sayı 1,949 milyon nəfər, bolqarların sayı isə 1,793 milyon nəfər idi”. Onun yazdığına görə, qeyri-bolqarların 90 faizini türklər təşkil edirdilər. Bundan əlavə, həmin dövrdə Bolqarıstanda 350 min nəfər yəhudi, erməni, yunan və digər milli azlıqlar yaşayırdı. Yəni faktiki olaraq, bölgədə bolqarlar heç də çoxluq deyil, əksinə azlıq təşkil edirdilər. 1830-cu ildən sonra Bolqarıstanda rus-panslavist Çerkaskinin rəhbərliyi altında qurulan Bolqarıstan Mülki İdarə Təşkilatı da yuxarıda göstərilən rəqəmlərə uyğun rəqəm göstərmiş və bununla da ölkədə bolqarların azlıqda olduğunu təsdiq etmişdi. Ümumiyyətlə, Bolqarıstanın, demək olar ki, bütün əyalətlərində, o cümlədən Tuna vilayətinə aid olan Ruscuk, həmçinin Sofiya, Tulca və Varna sancaqlarında türklər, Vidin və Trnovoda isə qeyri-müsəlmanlar çoxluq təşkil edirdilər. Bura Bolqarıstanda yaşayan bolqar olmayan qeyri-xristianları da əlavə edəndə bolqarlar hər yerdə azlıqda idilər. Ona görə də Bolqarıstan Mülki İdarə Təşkilatı ölkədə bolqarların etnik baxımdan çoxluğuna nail olmaq üçün hər vasitə ilə bölgədə yaşayan türkləri və müsəlmanları ölkədən qovmağa çalışırdılar. Bunun üçün onlar qətliamlara əl atır, türklərin evlərinə od vurur, onları öldürürdülər. Bu yolla da onlar Bolqarıstandan Anadoluya köç axınına nail ola bildilər.

Məğlubiyyət bolqarları cəsarətləndirdi

1828-ci ildə Osmanlının ruslarla savaşda yenilməsindən sonra bolqarlar da yunanlar kimi hərəkət etməyə və müdafiəsiz qalan türklər üzərinə hücumlar etməyə başladılar. Nəticədə, Bolqarıstanda əsl türk qətliamı başladı. Bu qəddar olayların da arxasında Morada olduğu kimi, yenə də Rusiya və Qərb ölkələri dayanırdı. Onlar Bolqarıstanın türklərdən təmizlənməsi üçün bolqarları silahlandırır və milli etnik münaqişəni körükləyirdilər. Nəticədə, 1830-1870-ci illər ərzində 30 min türk Bolqarıstanı tərk edərək, Anadoluya köç etməyə məcbur oldu. Bu arada Osmanlının zəifləməsi ilə Balkanlar Rusiya, Avstriya və Almaniya arasında bölüşdürüldü. Avstriya Osmanlıdan Bosniya-Herseqovinanı qopardı, bolqarlara və serblərə isə Rusiyanın nəzarəti altında olacaq müstəqillik verildi. Bu, Bolqarıstanda türklərə qarşı yeni qətliamların başlamasına gətirib çıxardı. Bir neçə gün ərzində bölgədə yaşayan minlərlə dinc türk qətlə yetirildi. Türk ordusu bu qətliamın qabağını almaq üçün hərəkətə keçdi. Amma Qərb ölkələri və Rusiya buna Osmanlıya yeni müharibə elan etməklə cavab verdilər. 1877-ci ildə Rusiya ilə Osmanlı arasında yeni müharibə başladı. Müharibə yenə də Osmanlının məğlubiyyəti ilə başa çatdı. 1878-ci ildə Berlində imzalanan sülh anlaşmasına əsasən, Osmanlı daha çox ərazilər itirdi. Berlin anlaşmasına görə, Osmanlının nəzarəti altında Bolqarıstan Prinsliyi quruldu. Şərqi Rumeli adlandırılan Osmanlı ərazisində isə vali bolqar xristian olacaqdı. Bundan əlavə, Osmanlının Balkanlardakı bəzi əraziləri də Yunanıstana verildi. Yeni müharibə Bolqarıstandan Anadoluya köç dalğalarının daha da artmasına səbəb oldu. 1876-1878-ci illərdə Bolqarıstandan 200 min nəfər türk Ədirnə və ətrafına köç etməyə məcbur oldu. Amma Balkanlardan Anadoluya köç daha çox idi. Belə ki, həmin müddət ərzində Bolqarıstandan əlavə, Balkanlardan daha 300 min nəfər türk Anadoluya köçdü. Onlardan 75 min nəfəri Hələb və Şamda, 25 min nəfəri Adanada, 10 min nəfəri Konya və Kastamonuda, 10 min nəfəri də Kıbrısda yerləşdirildi. Bolqarıstanın şimalından köç edən türklərin bir hissəsi isə Rodop adasına sığınaraq oradakı pomaklarla qaynayıb-qarışdılar. Köç prosesi isə davam etməkdə və daha da genişlənməkdə idi.

Ümumiyyətlə götürdükdə, müharibələr və türklər üzərinə edilən aramsız basqınlar nəticəsində həmin dövrdə - 1830-1900-cu illərdə Bolqarıstandakı 1 milyon nəfərdən yuxarı türk doğma yurd-yuvasını tərk etməyə məcbur oldu. 19-cu əsrin 80-90-cı illərində Bolqarıstanı tərk etməyə məcbur olanların bir qismi, təxminən 105 min nəfəri Ədirnəyə, 6 min nəfəri Salonikə, 140 min nəfəri Kosovo və Manastıra, 120 min nəfəri İstanbula, 90 min nəfəri də Anadolunun digər yerlərinə sığındı. Təxminən 515 min nəfər də Bolqarıstanda qaldı. 1887-ci ildə Bolqarıstanda keçirilən əhalinin siyahıyalınmasına görə ölkədə 672 min nəfər türk yaşayırdı. Buraya Türkiyəyə köç etməyə məcbur olan 515 min nəfər türkü də əlavə edəndə, 250-300 min nəfərdən artıq türkün taleyi ( Makkarti bu rəqəmi 261 min nəfər göstərir) müəmmalı qalır. Bu da onu deməyə əsas verir ki, məhz 300 min nəfərə yaxın türk 1830-1880-ci illərdə Bolqarıstanda qətlə yetirilib. Əslində Bolqarıstanda siyahıyalma zamanı tələfat xanasındakı rəqəmlər məhz 300 min nəfərə yaxın türkün öldürüldüyünü aydın şəkildə ortaya qoymuşdu.

Vəhşi diviziya

Əslində bu qətliamın arxasında rus ordusu və Bolqarıstanın quldur dəstələri dayanırdı. Rus kazaklarından təşkil edilən vəhşi diviziya cəbhədə əsas döyüş aparan ordunun ardınca gələrək işğal edilən ərazilərdə etnik təmizləmə aparır və bolqar quldur dəstələri ilə birlikdə dinc türk sakinlərini qətlə yetirir, evləri yandırır və talançılıqla məşğul olurdular. Türklərə qarşı o qədər qəddarcasına davranırdılar ki, bu, hətta Qərbdə də etirazlarla qarşılanırdı. Məsələn, əvvəlcə, bolqarlardan və ruslardan aldıqları məlumatlar əsasında bölgədə bolqarlara qarşı həyata keçirilən türk soyqırımından yazan qəzetlər sonra münaqişə zonasına öz müxbirlərini göndərdilər. Bolqarıstana müxbir göndərənlər arasında “Times”, “New York Herald”, “Republique Français”, “Frankfurter Zeitung”, “Daily Telegraph” kimi dünyada tanınan mətbuat orqanları var idi. Ümumiyyətlə, Bolqarıstana Avropa ölkələrini təmsil edən 21 qəzet və dərgi müxbir göndərmişdi. Onlar münaqişə bölgəsində gördüklərindən dəhşətə gəlmişdilər. Əgər dünənə kimi Qərb qəzetləri bölgədə türklərin bolqarları qətlə yetirdiklərini yazırdısa, indi rəy dəyişmişdi. Onların hamısı münaqişə bölgəsindən göndərdikləri məlumatlarda Rusiyanın vəhşi diviziyasının və bolqar quldur dəstələrinin günahsız müsəlman türklərini qətlə yetirdiyini yazır və bunun əsas günahkarı kimi Rusiyanı göstərirdilər. Hadisələrdə məhz rusların vəhşi diviziyasının əsas rol oynadığını yazan Qərb qəzetləri öldürülən türklər arasında çoxlu sayda qadının və uşağın olduğunu bildirirdilər. Hadisələrin şahidi olan Qərbin bölgədəki konsulluqları türklərin qətliama məruz qalmaları barədə öz ölkələrinin müvafiq nazirliklərini hər gün məlumatlandırırdılar. Amma Qərb dövlətləri günümüzdə Fələstində, Dağlıq Qarabağda, İraqda, Əfqanıstanda, Livanda və digər yerlərdə yaşanan müsəlman soyqırımına necə biganə qalırlarsa, o dövrdə də eyni tərzdə hərəkət edir və bütün bu qırğınları görməzliyə vururdular.

Əziz Mustafa

Zaman.-2010.- 6-8 noyabr.- S.12.