Müəllim şagirdlərinin mənəvi dünyasının memarı olmalıdır

Müasir müəllim qarşısındakı şagirdin gələcəyini görməyi də bacarmalıdır. Məqsədinə nail olmadıqda ruhdan düşməməlidir. Darvin, Eynşteyn, Edison və başqa tanınmışlar heç də orta məktəbdə parlaq şagirdlər olmayıblar. Bəzi qabiliyyətlər biz müəllimlərin istədiyi zaman inkişaf etməyə də bilir. Bu bizə onların gələcəklərini şübhə altına almağa haqq vermir.

Müasirlik tarixən qazanılmış təcrübədən tamamilə üz döndərmək deyil, özünü yeni dövrdə doğrultmayan təcrübəni təkmilləşdirmək, yeni yollar axtarıb tapmaqdır. Əsas məram isə dəyişməzdir - nəsillərin əldə etdikləri təcrübəni günümüzün şagirdlərinə elə çatdırmaq lazımdir ki, öyrənənlər ondan həm yaxın, həm də uzaq məqsədləri üçün istifadə edə bilsinlər.

Qədimdən bəri cəmiyyət, demək olar ki, özünün gücü çatmayacaq vəzifələri məktəb və müəllim qarşısında qoymuş, hər neqativ hal üçün, ilk növbədə, onlar qınanmışlar. Lakin nə məktəb, nə də müəllim heç kəsi cavabdeh tuta bilməmişdir. Sanki, cəmiyyətin dərdini çəkmək missiyasını yalnız onlar yerinə yetirməlidirlər. Cəmiyyət, həmçinin onun ayrılmaz bir hissəsi olan ailə həmişə arxa planda qalmışlar. Bunun özü belə, müəllim işinin nə qədər məsuliyyətli olduğunu göstərir. Ona görə də müasir dövrdə müəllim olmaq hər insanın hünəri deyil. Düzdür, ömrü boyunca müəllim adını öz adının quru əlavəsi kimi daşıyıb yaşayanlar da az deyil. Bununla belə, əsl müəllim həmişə seçilmiş, nəsillərin yaddaşına böyük hərflərlə yazılmışdır.

Müəllim mütaliə etmədiyi gün ölür

Bəs əsl müəllim kimdir? Pedaqoji ədəbiyyatda illərlə öz əksini tapmış, müəllimin şəxsi və professional xüsusiyyətlərini əhatə edən meyarlar bu gün də inkişaf etməkdə, təkmilləşməkdədir. Lakin müəllimin klassik vəzifələrinin əksəriyyəti hələ də öz aktuallığını saxlamaqdadır. Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq.

Müasir şagirdin məlumat əldə etmək imkanları az qala müəlliminkindən çoxdur. Şagirdlərindən geri qalmamaq üçün müəllim üzərində işləməyi özünün bir nömrəli işi hesab etməlidir. Əbəs yerə deyilməmişdir ki, müəllim oxumadığı, mütaliə etmədiyi gün ölür. Özünütəhsil müəllim üçün lampanın nefti kimidir. Neft tükənəndə nə qədər cəhd etsən də, lampa sönəcək. Ən məşhur idmançı belə, məşqlərinə ara versə, qazandığı nailiyyətlərlə kifayətlənsə, çox keçmədən formadan düşəcək, özündən qat-qat zəif rəqibə məğlub olacaq. O, həmişə özünü formada saxlamağı bacarmalıdır. Müəllim də elədir. Gündəlik çalışmayan müəllim dərsdə özünü heç vaxt sərbəst apara bilməz. Müəllim sənətinə verilən bu tələbin çox qədim tarixi var. Məsələn, qədim Roma pedaqoji irsində müəllimin savadlı olması mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Müəllimə əməkhaqqı dərs dediyi vaxt üçün ödənilir. Özünü təkmilləşdirməyin haqqını isə dərs dediyi şagirdlərin məmnun baxışları, ürəklərində yaşatdıqları hörmət və məhəbbətdir.

Müəllimin məhsuldarlığı özünü yetişdirmədən mümkün deyil. Günümüzdə informasiya yeniləşməsi elə sürətlə gedir ki, ona seyrçi münasibəti bəsləmək müəllimə heç yaraşmaz. Müəllim çalışmalıdır ki, şagirdləri fənninə aid ən yeni məlumatları ondan öyrənsin. Cordano Bruno hələ o vaxt təkidlə təkrar edirdi ki, indiki zaman insanı heyrətə salan sürətlə gəlib keçir, gələcək zaman da eyni sürətlə yaxınlaşır.

Əsl müəllim sənətinin gələcək taleyini də düşünməyi bacarmalıdır. Ömrün boyu bircə nəfər də ardıcıl yetışdirmədən necə müəllim olmaq olar? Barsız ağac kimi yalnız boy-buxunu, kölgəsi ilə yaşayan müəllimdən nə cəmiyyət, nə yaşadığı mühit, nə dərs dediyi şagirdləri, nə də həmkarları razı qalıb. Müəllim gileylənməklə, üzləşdiyi problemlərin məngənəsində sıxılıb inləməklə öz funksiyasını lazımi səviyyədə yerinə yetirə bilməz. O, hər dərs üçün köklənməyi bacardıqca dərsinin maraqlı, yüksək səviyyədə keçməsini təmin etmiş olur.

“Təhsil gərək insanın yediyi qidaya oxşasın...”

Bugünkü şagirdin ehtiyac, maraq və meyilləri daha böyükdür. Buna görə də öyrənmək vərdişini şagirdin gündəlik həyatının mühüm bir hissəsinə çevirə bilmək müəllimdən böyük pedaqoji ustalıq tələb edir. Biliyin, sadəcə, verilməsi ilə kifayətlənmək olmaz. Hind yazıçısı Rabindranat Taqorun bu qızıl fikri bir fəaliyyət devizimiz olmalıdır: “Təhsil, mümkün qədər, gərək insanın yediyi qidaya oxşasın. Əgər yediyiniz qida lap birinci tikəni ağzınıza alan dəqiqədən sizə ləzzətli görünürsə, mədəniz ağzınızdan da əvvəl oyanıb açılır”. Başqa sözlə desək, atı çaya aparmaq hələ işin yarısıdır, ona su içirməyi də bacarmaq lazımdır.

Təlim elə bir əmək növüdür ki...

Müəllim, hər sahədə olduğu kimi, şagirdlərin təlim əməyinə münasibətində də nümunə olmalıdır. Gündəlik planı, əlavə ədəbiyyatdan, internetdən istifadəsi dərs dediyi şagirdlərinin ruh mənbəyi olmalıdır. Sinifdə hər şeyi həll etmək mümkün deyil, mümkün olsa belə, təlim elə bir əmək növüdür ki, şagird onda öz payını görməli, əldə etdiyi biliyin müəllimin rəhbərliyi altında öz qazancı olmasına inanmalıdır. Əks təqdirdə, müəllim, sadəcə, öyrətməyə, öyrətdiklərini tələb etməyə çalışacaq, şagirdlər də biganə seyrçilər kimi günü-günə calayaraq funksiyalarını yerinə yetirməyə qadir olmadıqlarına inanacaqlar. Klassik pedaqogikanın görkəmli nümayəndələrindən olan, “İnsan adım, alman isə təxəllüsümdür”, - deyən Fridrix Vilhelm Adolf Disterverq XIX əsrdə yazırdı ki, şagirdləri seyrçiliyə, passivliyə alışdıran hər hansı metod pisdir, özfəaliyyət, müstəqil çalışmaq vərdişi aşılayan hər hansı metod isə yaxşıdır. Böyük pedaqoq şagirdlərin əqli qabiliyyətlərini fəallaşdırmağı müəllimin ən vacib vəzifəsi hesab edərək, deyirdi ki, pis müəllim həqiqəti elan edir, yaxşı müəllim isə onu tapmaq yollarını öyrədir. Deməli, biz müəllimlər şagirdlərə müəyyən bilikləri öyrətməklə yanaşı, onları öz üzərlərində işləməyə, biliyi axtarıb tapmağa da alışdırmalı, onlarda daxili motivasiya formalaşmasına çalışmalıyıq. İnsana dünyada öz əməyinin nəticəsindən şirin nə var ki! Yalnız öyrənməyə alışan insan fasiləsiz təhsilini təmin edib, dini əxlaqımızın ən gözəl prinsiplərindən olan “Beşikdən məzaracan öyrən!” düsturunu mənalı ömrünün ana xəttinə çevirərək xoşbəxtliyini əldə edə bilər. Daha bir hikməti də xatırlatmaq istərdim: “İnsan üçün tonqal çatıb isindirmək olar, tonqalın sönməsi ilə onun soyuması başlanacaq. İnsanın özünü odlamaq lazımdır ki, o soyumasın.”

Müəllim şagirdlərinin mənəvi dünyasının memarı olmalıdır

Müəllim ümid mənbəyi olmalıdır. Güneylər yayın istisində qovrulub bir daha göyərməyəcək kimi görünür. Lakin bir-iki yağışdan sonra onlar elə bir yaşıl libas geyinir ki, heç bir zaman solmamış kimi görünür. Müəllim qabiliyyətlərinin inkişafına valideynlərinin belə inanmadığı şagirdlərinin solmuş ümidini cücərdən yağmura bənzəməlidir.

Şagirdlərə daha çox etimad bəslədikcə onlar da qalın meşənin günəşə boylanmaq üçün yarışaraq boy atan ağaclarına bənzəyir. Müəllimin işi, sadəcə, şagirdlərinin beyinlərini biliklə doldurmaqla bitmir. O, şagirdlərinin mənəvi dünyasının, ruh aləminin memarı olmalı, dilini, dinini, vətənini, vətəndaşlarını, dövlətini sevməyin nümunəsini elə yaşamalıdır, elə təmsil etməlidir ki, həkk etdiyi mənəvi dəyərləri zamanın ruzigarları aşındıra bilməsin. Burada yadıma düşən bir hekayəti xatırlatmaq yerinə düşərdi.

Bir uşağın palçıqlı yolda qaçdığını görən məşhur imamlardan biri ona deyir:

- Övladım, diqqətli ol, ayağın sürüşər, yıxılarsan.

Uşaq dayanır və belə cavab verir:

- Ey İmam, mənim ayağımın sürüşüb-sürüşməməsi o qədər də əhəmiyyətli deyil. Çünki mən yıxılsam, bundan zərər görən yalnız mən olacağam və özüm də sonradan ayağa qalxacağam. Ancaq sənin yıxılmağın yolunu tutan hər bir kəsin yıxılmağı deməkdir. Onların hamısını yenidən ayağa qaldırmaq o qədər də asan olmayacaq.

Əndazəni aşmaq olmaz

Yaxşı müəllim öz sənətinə olan sevgisi, işinə məsuliyyəti, şövqü ilə seçilir. Bu xüsusiyyətlər qısa müddət ərzində onun dərs dediyi şagirdlərə də sirayət edir. Müəllimin sinifdəki heç bir davranışı şagirdlərinə təsirsiz qalmır. Kitabını unutmuş şagirdə öz kitabını vermək, ona diqqətlə və təmkinlə qulaq asmaq, təbəssümlə baxmaq, maraq göstərmək, adları səmimiyyətlə çəkmək, yeri gəlincə adlarının mənalarını açmaq, saçının, geyiminin yaraşdığını, tətildən sonra bir az böyüdüklərini və s. demək uşaq dünyasında çox əhəmiyyət daşıyır, onları ruhlandırır, məktəbi və müəllimi sevinc mənbəyinə çevirir. Tez-tez şagirdin sözünü kəsmək, saata baxmaq, barmaq silkələmək, kimi isə gülüş hədəfinə çevirmək, bəyənməməzlik göstərib üz çevirmək və s. davranışlar isə şagirdləri məktəb və təlimdən soyudur.

Müəllimin dili də davranış və hərəkətləri qədər əhəmiyyətlidir. Həzrəti Əlinin dediyi kimi, kişi dilinin altında gizlənir. Müəllim istər təqdir etmə, istərsə də xəbərdarlıq və qadağalarının şagirdləri tərəfindən yaxşı başa düşülməsinə və müsbət qarşılanmasına çalışmalıdır. Müəllimin nitqində ən çox işlənən ifadələr bunlar olmalıdır: “Çox sağ ol”, “Təbrik edirəm” “Sənə necə kömək edə bilərəm?” “İnanıram ki, sən bu işi bacararsan”, “Bugünkü cavabından çox məmnun oldum” və s. Dərsə gəlməmiş şagirdə “Şadam ki, gəlmisən” desək, çətin ki, o şagird bir daha dərsdən qalar.

Müəllim də insandır. Daima inzibatçı rolunu daşımaq mümkün olmadığı üçün onun da yumor hissinə malik olması lazımdır. Əsl müəllim yumor hissini öz təlim metodunun bir hissəsinə çevirə bilir. Şagirdlərin həyatına dair lətifələr, böyük insanlardan ibrətamiz əhvalatlar şagirdlərin “buzunu əritməkdə”, onların daha rahat, sərbəst şəraitdə öyrənmələrinə, yorucu gərginliyin aradan qalxmasına səbəb olur. Lakin burada əndazəni aşmaq olmaz.

Müəllim əməyini tam mənası ilə ödəmək mümkün deyil

Yetişməkdə olan nəslin gözlərini yeni üfüqlərə açmaq, onları düzgün istiqamətləndirmək, onlarda düçar olacağı məhrumiyyətlərə sinə gərmək qabiliyyəti aşılamaq böyük güc, enerji tələb edir. Məhrumiyyət dedikdə, nəyi başa düşürük? Əslində müəllim əməyini tam mənası ilə ödəmək mümkün deyil. Əgər fəhlə haçansa qazandığı bilik və bacarıqların nəticəsində uzun müddət keçinə bilirsə, yaxud sərf etdiyi məhdud vaxtda hazırladığı məhsulun dəyəri olaraq müəyyən əməkhaqqı ala bilirsə, müəllim bu imkanlara malik deyil. Müəllimin ali məktəbdə qazandığı ilə uzun müddət işləməsi mümkün deyil. İkincisi, müəllimin iş günü heç vaxt bitmir. Müəllim dərsdən sonra zəif şagirdlərlə işləməli, tapşırıqları yoxlayıb qiymətləndirməli, bu və ya digər sosial fəaliyyətlə əlaqədar şagirdləri hazırlamalı, valideynlərlə görüşməli, növbəti günün dərslərinə hazırlaşmalıdır.

Müəllim şagirdinin gələcək həyat yolunda inamla irəliləməsi üçün özünü ən yaxın, ən etibarlı insan kimi tanıda bilmirsə, öz fəaliyyətinə vicdan güzgüsündən baxıb, özünü yeniləməyə gecikməməlidir. Yeri gəlmişkən, Mövlanaya bir nəfər, müəllimi Şəms Təbrizini gördüm deyir. Mövlana çıxarıb köynəyini verir. Adam gülərək: “Yalan deyirəm”, - deyəndə Mövlana: “Yalan dediyini bilirəm”, - deyir. - Mən bu sözün yalanına köynəyimi verdim. Doğru xəbər versə idin, canımı verərdim”. Budur, müəllimə inamın ən səmimi, ən müasir nümunəsi!

Müəllim şəxsiyyəti hər zaman, hər yerdə tamlıq, mükəmməllik istəyir. Onun nüfuzunun ləkələnməsi aynanın parçalanmasından başqa bir şey deyil. Ən mahir usta belə onun parçalarını bütün məharətini işin içinə qoyaraq yapışdırsa da, çətin ki əvvəlki tamlığını göstərə bilsin. Ona görə də sərhəd əsgəri kimi şəxsiyyətinin keşiyində durmaq müəllimin ən mühüm vəzifəsi, qayğısı olmalıdır. Bir müəllimin nüfuzunu itirməsi təkcə onun deyil, bütövlükdə onun çalışdığı kollektivi hörmətdən sala bilər. Müəllimin müqəddəsliyi sına bilər, o adiləşər.

Zaman.- 2010.- 5-6 oktyabr.- S. 12.