Rusların tatar soyqırımı dəhşətləri (1)

Türk xalqları arasında tatarlar tarix boyu yenilməz qəhrəmanlar, sivil cəmiyyət və dövlət qurucuları kimi fərqlənmişlər.

Türk xalqları arasında tatarlar tarix boyu yenilməz qəhrəmanlar, sivil cəmiyyət və dövlət qurucuları kimi fərqlənmişlər. Bizim eramızdan əvvəl, 8-ci əsrdə müasir Tatarıstanın ərazisində Çini özünə bac-xərac verməyə məcbur edən və olduqca döyüşkən tayfalardan biri olan köçəri hunlar yaşamışlar. Məhz onlar digər türk tayfaları ilə birgə müasir tatarların etnik soykökünün formalaşmasında iştirak etmişlər. Orta əsrlərdə isə (8-ci əsr) Tatarıstanın ərazisində Voljsk Bulqar dövləti - Bulqariya quruldu. 13-cü əsrdə monqol işğalına qədər Bulqar dövləti o dövr üçün olduqca yüksək hesab edilən bir sivilizasiya qurmuşdu və nəinki bölgədə, həm də Avrasiya məkanında ən inkişaf etmiş dövlətlərdən biri hesab edilirdi. Bulqarlar indiki tatarların əcdadlarıdır və bu gün tatarlar fəxrlə özlərini Bulqar sivilizasiyasının varisləri adlandırırlar. 13-cü əsr monqol işğalından sonra Tatarıstan ( Bulqar dövləti) Çingiz xan imperiyasının tərkibinə daxil edildi. İmperiya dağılandan sonra isə Tatarıstan Qızıl Ordanın tərkibində qaldı. Qızıl Orda xanlığının tənəzzül keçirməsindən istifadə edən Kazan xanı Ulu Məhəmməd 1448-ci ildə ölkəsinin müstəqilliyini elan etdi və Kazan xanlığının əsasını qoydu. Bu dövlət keçmiş Bulqar dövlətinin əhatə etdiyi əraziləri özündə cəmləşdirmişdi. Onun ərazisi müasir Sibir və Ural da daxil olmaqla indiki Moskva ətrafına və Xəzər sahillərinə qədər uzanırdı. Mövcud olduğu müddətdə Kazan xanlığı o dövrdə yenidən Avrasiyanın ən inkişaf etmiş dövlətlərindən birinə çevrilə və yüksək sivilizasiya qura bilmişdi. Xüsusilə, ölkənin ana şəhəri olan Kazan uzaqlardan öz gözəlliyi ilə onu görənləri valeh edirdi. O dövrdə əsasən Qızıl Orda vergi toplayanlarının mərkəzi kimi tanınan Moskva yavaş-yavaş güclənməkdə idi. Moskva knyazlığı qonşuluğundakı Kazan xanlığının bu yüksəlişinə həsəd aparır və onu ələ keçirmək üçün müxtəlif cəhdlərə baş vururdu. Bu məqsədlə Moskvada məskunlaşan, əsasən tatarlardan ibarət olan və tədricən ruslaşan Qızıl Orda vergiyığanları varlanmaq üçün Kazana can atırdılar. Ətrafdakı müxtəlif xalqların tör-töküntüləri ilə qaynayıb-qarışan və “yeni ruslara” çevrilən tatarlar Kazan xanlığının daxili işlərinə qarışmağa başlamışdılar. Onlar Kazan xanlığının daxilində taxt-tac uğrunda mübarizədə bu və ya başqa bir varisə dəstək verərək, onlar arasında toqquşmalar salırdılar. Nəticədə, başı daxili çəkişmələrə qarışan Kazan xanlığı xaricdən gələn təhlükə qarşısında aciz qalmışdı. Bundan istifadə edən Moskva knyazlığı 1467-ci ildə Kazan üzərinə yürüşə çıxdı və orada hakimiyyətə öz adamı olan Qasımı oturtdu. Daxili çəkişmələrdən istifadə edən Moskva knyazları Kazan xanlığının daxili işlərinə qarışmaqda davam edirdilər. Lakin 16-cı əsrdə Kazanı Qirey xanları sülaləsinin nümayəndələri idarə etməyə başladılar və bundan sonra xanlıq möhkəmləndi. 1521-ci ildə Kazan xanı Sahib Qirey Krım xanı Məhəmməd Qireylə birgə Moskva üzərinə yürüşə çıxdılar. Onlar Nijeqorodu, Muromu, Klini, Meşeri, Kolomnanı və Vladimiri ələ keçirdilər. Bundan sonra 1545-ci ilə kimi Kazan xanları Moskva üzərinə 40 dəfə yürüş etdilər. Amma onu da deyək ki, 1445-ci ildən başlayaraq, Kazan xanlığı da ruslardan müdafiə olunmuşdu. Kazan xanlığının mövcud olduğu 114 il ərzində Moskva ilə 12 irimiqyaslı müharibə baş vermişdi. Bunun 7-ni ruslar, 4-nü Kazan xanları, birini isə Qızıl Orda başlamışdı. Kazan xanları da onda Qızıl orda xanına hərbi yardım etmişdilər. Lakin Moskva knyazlığında İvan Qroznının hakimiyyətə gəlməsindən sonra vəziyyət dəyişdi. İvan Qroznı Moskva knyazlığının möhkəmləndirilməsi üçün Kazan xanlığını məhv etməyi və onun əsasında yeni imperiyanı formalaşdırmağı qərara aldı. İvan Qroznı üç dəfə Kazan üzərinə hücum etdi. Ancaq onlardan ikisi uğursuz nəticələndi və o, biabırçı şəkildə məğlub olaraq geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. 1552-ci ilin avqust ayında İvan Qroznı yenidən bütün qüvvələrini toplayaraq 150 min nəfərlik ordu ilə Kazan üzərinə hücum etdi. Həmin dövrdə Kazan özünün ən çiçəklənən dövrünü yaşayırdı. Kazanda yüzlərlə məscid, arxitektura baxımından o dövr Avropasının həsəd apara biləcəyi minlərlə ictimai, mədəni binalar, mədrəsələr, yaşayış kompleksləri vardı. Elm, təhsil səviyyəsinə görə Kazan adıçəkilən məkanın ana şəhərinə çevrilmişdi. Tarixi sənədlərə görə, İvan Qroznının hücumu ərəfəsində Kazanda 150 min nəfərə yaxın adam yaşayırdı. İvan Qroznının ordusuna qarşı Kazan xanı Yedigar, 30 min nəfər çıxara bilmişdi. İlkin mərhələdə tatarlar düşmənə güclü zərbələr vurub onu geri çəkilməyə məcbur etdilər. Amma qüvvələr qeyri-bərabər idi. İvan Qroznıya arxadan yardım gəldiyi halda, Kazan xanlığı belə bir yardımdan məhrum idi. Bu da tədricən öz sözünü deməyə başladı. Kazan düşmənə 41 gün müqavimət göstərə bildi. 1552-ci il, oktyabr ayının 15-də düşmən ağır döyüşlərlə Kazana daxil ola bildi. İvan Qroznı Kazanda bir nəfərə də aman verməməyi, hamını qılıncdan keçirməyi əmr etmişdi. Rusların Kazanda törətdikləri vəhşiliklər ö dövrdəki tarixi salnamələrdə öz əksini tapmışdı. Bu tarixi sənədləri oxuyarkən kazanlıların başına gətirilənlərdən insanın damarlarında qanı donur. “Şəhərə daxil olan rus əsgərləri tərəfindən qadınlar, qızlar, qocalar, uşaqlar, əlsiz-ayaqsızlar vəhşicəsinə öldürülürdülər. Yaralı halda ələ keçirilən Kazan xanı Yedigar istisna olmaqla, şəhərin bütün əhalisi son nəfərinədək məhv edildi... Öldürülənlərin arasında çoxlu sayda qadın və uşaq vardı. Sağ qalan qadınlar İvan Qroznının əmri ilə əsgərlərə verilmişdi. Onlar qadınları təhqir edir, ələ salır, sonra da öldürürdülər... Şəhər yanan böyük bir tonqalı xatırladırdı. Hər yer od içində idi. Küçələrdə meyitlər dağ kimi yığılmışdı və nəticədə, birindən digərinə keçmək olmurdu. Qan sel kimi axırdı”. (M Xudyakov. “Oçerki po istorii Kazanskoqo xanstvo”)

Kazan alınandan sonra İvan Qroznı şəhərə daxil olmaq istəmişdi, ancaq bu asan olmamışdı. Əsgərlər çox çətinliklə kiçik bir küçəni meyitlərdən təmizləyə bilmişdilər.

“Kazan alınan zaman oradakı əhalinin dəhşətli şəkildə qətlə yetirilməsi rus tarixinin ən qanlı səhifələrindən biridir. Belə böyük həcmdə qekatomboyun ( əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə saysız-hesabsız insanların öldürülməsi) - insan tələfatının tarix heç vaxt şahidi olmamışdı. Kazanın işğalı yeni xaç yürüşü idi. Xristianları sevən və onlara hörmətlə yanaşan cəsur Kazan xanlığının varlığına dəhşətli qırğınlarla son qoyan ruslar bununla da özgə torpaqlarının işğal siyasətinə başladılar”. ( M. Xudyakov “Oçerki po istorii Kazanskoqo xanstvo”)

Ruslar Kazanda nəinki insanlara rəhm etmədilər, həm də hətta tarixi baxımdan əvəzsiz əhəmiyyətə malik olan və dünya memarlıq sənətinin inciləri hesab edilən arxitektura abidələrini, minarələri, minlərlə metr uzaqlardan günəş altında bərq vuran və gözəlliyi ilə isanı valeh edən məscidləri, əvəzsiz sənət incisi - Kazan Kremlini, xan saraylarını, ictimai binaları tamamilə məhv etdilər. Hətta şəhərə daxil olan ruslar o dövrdə dünya sivilizasiyasının ən zəngin kitabxanalarından olan və arxitektura baxımından inci hesab edilən Kazan kitabxanasını belə yandırdılar. Nəticədə, min illərin tarixi mənbələri, ədəbiyyatı, incəsənəti, elm və mədəniyyəti özündə cəmləşdirən bu kitabxanadakı bütün qədim və o dövrə aid olan kitablar, qiymətli sənədlər məhv oldu. Bununla da nəinki tatar xalqının, həm də dünya mədəniyyətinin əvəzsiz əhəmiyyətə malik kitabları bəşəri sivilizasiya üçün həmişəlik itirilmiş oldu.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2010.- 14-15 oktyabr.- S. 12.