Şəhidlik zirvəsinə sancılan HİLAL

1918-ci ildə Vətənləri və şərəfləri uğrunda şəhid olmuş oğullarımıza ithaf olunur...

Könüllülər ermənilərlə atışa-atışa qərargahlarından uzaqlaşdıqları zaman küçədən keçən bir qadın düşmən gülləsinə tuş gəlir. Aldığı ağır yaradan səndələyərək yıxılan zənən yerindəcə keçinir. Qadın yıxılarkən çarşabının ətəyi qalxır və elə bu vəziyyətdə də küçənin ortasında qalır. Şahidi olduğu bu mənzərəyə dözməyən Məşədi Hilal atının başını savaş meydanına çevirir. Kərbəlayı Ələkbərin: “Məşədi, qüvvə toplayıb qanımızı alarıq, qayıt”,- sözlərinə məhəl qoymayan Hilalın cavabı qısa olur: “Bu qədər qan yetər! Namusumuz ayaqlar altındadır. Bunların cavabını vermək vaxtıdır”,- deyir və atını mahmızlayaraq güllə yağışına fikir vermədən ermənilərlə əhatə olunmuş qərargahlarına qayıdır.

1918-ci ilin yaz-yay ayları. Azərbaycanı bürüyən erməni vəhşiliyi, aclıq təhlükəsi və quraqlıq fonunda Qobu kəndi daha sakit görünürdü. Abşeronun strateji cəhətdən bu mühüm bölgəsi, sanki, ermənilər tərəfindən unudulmuşdu. Bakı və Bakıətrafı kəndlərdən Qobuya güclü qaçqın axınının səbəbi də məhz bu yaşayış məskənində hökm sürən nisbi sakitlik idi. Həmin dövrdə ərzaq qıtlığının hökm sürdüyünə baxmayaraq, Qobu camaatı qonşu kəndlərdən gələn insanları qonaqpərvərliklə qarşılayır, azuqə ilə təmin edirdi. Ermənilər kəndə girməsələr də, ara-sıra kənd ətrafında güllə səsləri eşidilirdi. Əsas qüvvələrini Şamaxı və Quba istiqamətinə yönəldən ermənilər Qobu ətrafından keçərkən iki əliyalın çobanı qətlə yetirmişdilər. Əslində elə bu hadisə gələcəkdə baş verə biləcək hücumlara siqnal idi...

Dövrün ziyalıları, əlisilahlıları erməni təhlükəsinin nə dərəcədə yaxın olduğunu və bunun nə ilə nəticələnə biləcəyini çox gözəl başa düşürdülər. Artıq tədbir görmək vaxtı yetişmişdi. Şəxsi, nəsillərarası münaqişələri bir kənara qoymaq, düşmənə qarşı birləşmək lazım idi. İlk birlik çağırışları Bakı və Bakıətrafı kəndlərdə sayılıb seçilən, söz sahibi olan kürdəxanılı Məşədi Adil (anası qobulu idi) və qobulu Məşədi Hilal tərəfindən səsləndi. Sözlərinin və qılınclarının kəsəri ilə tanınan bu şəxslərin nüfuzu bütün Bakı silahlılarını ayağa qaldırmağa yetdi. Və ermənilərə qarşı dəstələr şəklində mübarizə başlandı...

1882-ci ildə Qobuda Hacı Mollalılar nəsil ağacından yeni budaq boy atır. Hacı İsmayılın ailəsində daha bir oğlan uşağı dünyaya göz açmışdı. Gələcəkdə Məşədi Hilal kimi tanınacaq bu körpə ailənin dörd oğlundan biri idi. Onun babası Hacı Molla dövrünün ziyalı və xeyriyyəçi adamlarından hesab olunurdu. Təhsilə və dini dəyərlərə önəm verən Hacı Molla XIX əsrin ikinci yarısında Qobuda öz hesabına eyni vaxtda 1500 nəfərin namaz qıla biləcəyi məscid tikdirmişdi. Təəssüflər olsun ki, bir çox tikililər kimi, bu məscid də 1937-ci ildə sovetlər tərəfindən dağıdıldı.

Məşədi Hilalın atası Hacı İsmayıl da kəndin hörmətli kişilərindən idi. Övladlarının təlim-tərbiyəsinə xüsusi diqqət ayıran Hacı İsmayılın böyük oğlu Mirzə Abdulla İstanbulda və Tehranda ali təhsil almışdı. Təhsilini bitirdikdən sonra doğma kəndinə qayıdan Abdulla 1919-cu il sentyabrın 8-də Azərbaycan Halq Cümhuriyyəti Maarif Nazirliyinin icazəsi ilə Qobuda ilk dövlət məktəbi açır. Məktəb binası kimi isə öz malikanəsini istismara verir. Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Mirzə Abdulla müəllimlik fəaliyyətini bir müddət yeni tipli məktəbdə davam etdirir. 1937-ci ildə isə bir çox dəyərli ziyalılarımız kimi, Mirzə Abdulla da sürgün olunur.

XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda hökm sürən qeyri-sabit mühit, ictimai-siyasi atmosfer və qıtlıq özbaşınalıqlara yol açır. Silahlı qaçaq-quldurlar kəndlərin ətrafında mövqe seçir, imkan düşən kimi evlərə basqın edirdilər. Məşədi Hilal hələ kiçik yaşlarında məhz belə basqınlardan biri zamanı atasını itirir. Hacı İsmayıl kəndi soymaq məqsədi ilə evlərə basqın edən qaçaqlar tərəfindən güllələnir. Beləcə, balaca Hilalın tərbiyəsi ilə Dəmqulular nəslindən olan anası, sadə kənd qızı Səadət xanım Muxtarqızı və yaxın qohumları məşğul olur. İlk təhsilini mədrəsədə alan Məşədi Hilal burada ərəb və fars dillərini öyrənir. Daha sonra Hilal rus dilinə də mükəmməl şəkildə yiyələnir.

Gənc yaşlarında Püstə Pircan qızı ilə ailə həyatı quran Hilalın bu izdivacdan Çərkəz, Fatma, Bikə adlı 3 qızı və İsmayıl adlı oğlu dünyaya gəlir.

Hilal kiçik yaşlarından liderlik xüsusiyyətləri ilə digər yaşıdlarından fərqlənirdi. Gənclər arasında mübahisəli məqamlarda daim önə çıxar, ağsaqqal ədası ilə yaranmış problemi həll edərdi. At minməkdə, tüfəng atmaqda heç kim onunla yarışa girməyə cəsarət etməzdi. Ali təhsili olmasa da, natiqliq, idarəçilik qabiliyyəti, ziyalı davranışları, zəhmi ilə kütləyə təsir göstərə bilirdi. Hilalın belə xüsusiyyətləri zaman keçdikcə onu kəndin ən hörmətli şəxslərindən birinə çevirir. Artıq Qobuda çətin vəziyyətə düşənlər kömək üçün Hilala müraciət edirdilər.

Həmişə kasıb təbəqəyə əl tutan Hilal öz səxavəti ilə də ad çıxarmışdı. Elə Şubanı düzündəki torpaqlarını imkansızlara paylaması da onun nə qədər səxavətli və insanların dərdinə yanan biri olduğundan xəbər verirdi. Məşədi Hilalın mərdliyindən, sözünün ağası olmasından bəhs edən müxtəlif rəvayətlər var...

Məşədi Hilal ziyalı şəxslərlə ünsiyyətdə olduğu üçün Bakıda da tanınırdı. Daim kübar məclislərdə iştirak edən Hilalın Şubanı düzündə neft quyularına sahiblik etməsi ona zəngin təbəqə ilə əlaqələr yaratmağa imkan verirdi. Avropanın və Asiyanın bir sıra şəhərlərinə müxtəlif vaxtlarda səyahətlər edən Hilal Tiflis, Tehran, Moskva, Sankt-Peterburq və Varşavanı gəzmiş, buraların mədəniyyəti və təhsil sistemi ilə yaxından maraqlanmışdı. Məhz belə səyahətlərdən sonra onda Avropa təhsilinə böyük maraq oyanır. Məşədi Hilal oğlu İsmayılı Avropada oxutdurmaq istəsə də, İsmayılın təhsilə həvəsinin olmaması Hilalın arzusunu gözündə qoyur. Elə buna görə də Məşədi Hilal arzusunu dostu, Bakının tanınmış şəxslərindən olan Kəlbəlayı Ələkbərin oğlu Qəzənfər vasitəsilə reallaşdırır. O, gələcəkdə xalq rəssamı Qəzənfər Xalıqov kimi tanınacaq gənji öz hesabına Sankt-Peterburqa oxumağa göndərir. Məhz onun dəstəyi ilə Qəzənfər burada Rəssamlıq Akademiyasında təhsil alır. Təəssüf ki, Hilal himayəçisi olduğu gənci məşhurluq mərtəbəsində görməyə macal tapmır.

...1918-ci il hadisələrində erməni zülmünə qarşı birləşən kəndlərin başında Qobu dururdu. Qaçqınların axınından sonra kənddə əhali xeyli artmışdı. Buna görə də kənd xüsusi sayıqlıqla qorunurdu. Lakin Bakıda baş verən vəhşiliklər Hilalın öz dəstəsi ilə təcili paytaxta istiqamət götürməsinə səbəb olur. Deyilənlərə görə, Məşədi Hilalı Bakıya yaxın dostu, silahdaşı Kərbəlayı Ələkbər çağırmışdı. Qoçu Ələkbər kimi tanınan bu şəxsin müraciətində: “Məşədi, kənddə vəziyyəti sahmana sal, təcili gəl. Bakıda namus-qeyrət əldən gedir”,- deyilirdi. Bu çağırışdan az müddət sonra aralarında Qoçu Şahpələng, Qoçu Ərrəhman, Qoçu Alman kimi döyüşçülərin olduğu 12-15 nəfərlik könüllü süvari dəstəsi Qobudan çıxır. Bakıda gərgin küçə döyüşlərində iştirak edən Məşədi Hilal qüvvələrini Kərbəlayı Ələkbərlə birləşdirir. Onlar Kərbəlayı Ələkbərə məxsus mülkü özlərinə qərargah seçirlər. Sözügedən mülk keçmiş adı ilə Həmşəri Palanı deyilən ərazidə yerləşirdi. Burada mövqe tutan döyüşçülər ara-sıra ermənilərlə açıq toqquşmalara girir, əsasən də gözlənilməz hücumlarla düşməni itkilərlə geri oturdurdular. O zaman Bakıda ermənilərə qarşı savaşan bir çox belə dəstələr var idi. Lakin bu silahlı qruplaşmaların pərakəndə formada mübarizə aparması düşmənə qarşı ciddi uğurların əldə olunmasına imkan vermirdi.

Bir neçə günlük müqavimətdən sonra erməni daşnak qüvvələrinin sayca üstünlüyü səbəbindən Məşədi Hilal və Kərbəlayı Ələkbərin rəhbərliyi altında olan dəstə möhkəmləndiyi yeri tərk etməli olur. Məhz bu əsnada baş verən hadisə Məşədi Hilalı şəhidlik zirvəsinə aparan yolun təməlini qoyur. Könüllülər ermənilərlə atışa-atışa qərargahlarından uzaqlaşdıqları zaman küçədən keçən bir qadın düşmən gülləsinə tuş gəlir. Aldığı ağır yaradan səndələyərək yıxılan zənən yerindəcə keçinir. Qadın yıxılarkən çarşabının ətəyi qalxır və elə bu vəziyyətdə də küçənin ortasında qalır. Şahidi olduğu bu mənzərəyə dözməyən Məşədi Hilal atının başını savaş meydanına çevirir. Kərbəlayı Ələkbərin: “Məşədi, qüvvə toplayıb qanımızı alarıq, qayıt”,- sözlərinə məhəl qoymayan Hilalın cavabı qısa olur: “Bu qədər qan yetər! Namusumuz ayaqlar altındadır. Bunların cavabını vermək vaxtıdır”,- deyir və atını mahmızlayaraq güllə yağışına fikir vermədən ermənilərlə əhatə olunmuş qərargahlarına qayıdır. Özünə mövqe seçir və düşmənlə qızğın döyüşə başlayır...

Deyilənlərə görə, Məşədi Hilal üç gün sərasər ermənilərlə atışır. Hilalın igidliyindən xəbərdar olan ermənilərin mülkə daxil olmağa cəsarətləri çatmır. Üçüncü günün sonunda tədricən güllə səsləri kəsilməyə başlayır. Məşədi Hilal bel nahiyəsindən aldığı ağır yaradan zəifləsə də, mübarizəsini dayandırmır. Amma çox qan itirməsi Məşədi Hilala savaşını davam etdirməyə imkan vermir. Atəş səsləri kəsilir. Buna baxmayaraq, ermənilər yenə Hilalın cansız bədəninə yaxın getməyə cürət etmirlər. Ətrafda atışma getdiyindən Kərbəlayı Ələkbərin dəstəsi də Hilalın cəsədini şəhid olduğu məkandan çıxara bilmir. Bunun üçün müxtəlif yollara əl atılır, amma nəticə hasil olmur. Sonda Kərbəlayı Ələkbər Hilalın nəşini ona çatdırana külli miqdarda qızıl verəcəyini vəd edir. Çox keçmir ki, Cənubi Azərbaycandan olan bir şəxs Hilalın cəsədini güllə altından çıxararaq, Ələkbərə təhvil verir. Kərbəlayı Ələkbər həmşəriyə vəd etdiyindən də artıq qızıl verir və nəşi götürərək Qobuya gəlir. Kənd əhli ilk şəhidini fəxrlə qarşılayır. Yaşanan qarışıqlığa baxmayaraq, Məşədi Hilal camaatın da iştirakı ilə öz həyətində dəfn olunur. Təxminən bir il sonra Məşədi Hilalın cəsədinin qalıqları əmisi oğlu Kərbəlayı Rəcəb tərəfindən Xorasana aparılır və İmam Rza qəbiristanlığında basdırılır.

Məşədi Hilalın ölümündən qısa müddət sonra Qobu kəndinin camaatı səhərini səksəkə içində açdı. Yayılan xəbərə görə, kəndə ordu yaxınlaşırdı. Kişilər silaha sarıldılar, qadınlar, yaşlılar, körpələr daldalanacaqlara sığındılar. Çox keçmədi ki, ordu hissələri kəndin üstündəki təpədə göründü. Hamı diqqətlə nə baş verəcəyini gözləyirdi və... Bir anda kəndi əlinə alan vahimə, yerini sevincə, toy-bayrama verdi. Gələn Nuru Paşanın başçılığı altında türk ordusu idi. Nuru Paşa qərargah kimi özünə strateji baxımdan mühüm yerdə yerləşən və oğullarının mərdliyi ilə seçilən Qobu kəndini seçmişdi...

Bəzən yazarlar və tarixçilər 1918-ci il hadisələrində əsas qəhrəman kimi, sadəcə, Nuru Paşanın adını çəkirlər. Amma tarixi faktlar sübut edir ki, türk ordusu Bakıya girənə kimi bir çox qəhrəman oğullarımız da böyük müsibətlərin qarşısını almış və şərəfləri uğrunda şəhid olmuşlar. Elə Məşədi Hilal kimi…

ANAR HACI

Zaman.- 2010.- 26-27 oktyabr.- S. 10.