Ahıska türkünün qara taleyi (1)

Osmanlı ilə Rusiya arasında aparılan müharibələr Ahıska fəlakətinin başlanğıcı oldu. 1828-ci ilin aprel ayında Rusiya ilə Osmanlı arasında yeni müharibə başladı. Həmin ilin avqust ayının 1-də rus qoşunları çoxdan fəth etmək istədikləri Ahıska qalasına hücum edib, oranı tutdular. 1750-ci ildə inşa edilən və 25 min nəfər əhalisi olan şəhərin ələ keçirilməsi bu müharibənin rusların xeyrinə qurtarmasında həlledici rol oynadı. Ahıska uğrunda döyüşlərdə general Paskieviçin başçılıq etdiyi ruslar 62 zabit və 600-dək əsgər itirdilər. Ahıska türklərindən isə 6 min nəfərdən çox insan həlak oldu.

Bəlkə də yer üzündə Ahıska türkləri qədər məhrumiyyətlərə məruz qalan bir xalq tapmaq çətindir. Rusiyanın qanlı caynağını Qafqaza uzatmasından sonra onlar öz tarixlərinin ən faciəli günlərini yaşamağa başladılar. Dəfələrlə doğma yurdlarından didərgin salındılar, sürgünə göndərildilər, ancaq Vətən həsrətini, yurd yanğısını heç bir qüvvə onların ürəyindən silə bilmədi. Onlar bir vaxtlar zorla deportasiya olunduqları torpaqlarına qayıtmaq istəyirlər və bu yolda əzablı mübarizələrini davam etdirirlər.

Ahıska paşalığının süqutu və Ərdahan müqavıləsının ağır nətıcələri

Bir vaxtlar onlar Osmanlının himayəsi altında olan Ahıska və ona bitişik ərazilərdə əmin-amanlıq içində yaşayırdılar, amma sonra çarizmin işğalçılıq siyasətinin qurbanına çevrildilər. XIX əsrin iyirminci illərindən başlayaraq ruslar Ahıskaya gəlib çıxdılar. Osmanlı ilə Rusiya arasında aparılan müharibələr Ahıska fəlakətinin başlanğıcı oldu.1828-ci ilin aprel ayında Rusiya ilə Osmanlı arasında yeni müharibə başladı. Həmin ilin avqust ayının 1-də rus qoşunları çoxdan fəth etmək istədikləri Ahıska qalasına hücum edib, oranı tutdular. 1750-ci ildə inşa edilən və 25 min nəfər əhalisi olan şəhərin ələ keçirilməsi bu müharibənin rusların xeyrinə qurtarmasında həlledici rol oynadı. Ahıska uğrunda döyüşlərdə general Paskieviçin başçılıq etdiyi ruslar 62 zabit və 600-dək əsgər itirdilər. Ahıska türklərindən isə 6 min nəfərdən çox insan həlak oldu. Qalanı ələ keçirən ruslar əhaliyə dəhşətli divan tutdular. Vəhşiləşmiş əsgərlər onlarla qoca, qadın və körpəni məscidlərdə diri-diri yandırdılar. Ahskanın işğal edilməsindən az sonra - 1828-ci il, avqustun 28-də isə Ahıska Paşalığı süqut etdi...

1829-cu il, sentyabr ayının 14-də Rusiya ilə Osmanlı arasında imzalanan Ədirnə müqaviləsinə əsasən, Ahıska və Ahalkələk ruslara verildi. Qars və Ərdahan isə Osmanlıda qaldı.

1828-1829-cu illərdə Osmanlı ilə müharibədə rus ordusuna yardım etdiyi üçün ermənilər işğal edilən Ahıskaya köçürülməyə başladılar. Bu məqsədlə Ahıska türklərinin torpaqları hesab edilən Ahıska və Ahalkələk və onlara bitişik ərazilər seçilmişdi. 1830-cu ildə ermənilərin çox hissəsi türk düşməni olan general Paskeviçin təkidi ilə Ahalkələk ərazisinə yerləşdirilməyə başlandı. Ermənilər çar çinovniklərinin yardımı ilə ahıskalılara məxsus torpaqları zorla onların əllərindən alır, buna müqavimət göstərənləri isə yerindəcə güllələyirdilər. Nəticədə ermənilər ruslarla birgə 1828-1900-cü illər ərzində minlərlə ahıskalını məhv etdilər və ya onları sürgünə göndərtdilər. Ahıskalıların həyatında ən böyük faciələrdən biri də Birinci Dünya müharibəsi dövründə yaşandı.

1915-ci il, yanvar ayının 4-də Ərdahanı ələ keçirən kazak-Sibir alayını ermənilər pulla ələ alaraq onları ahıskalıların üzərinə göndərdilər. Ermənilərin də iştirak etdikləri bu əməliyyatda üç ay ərzində Qars və Ərdahanda 40 mindən çox Ahıska türkü qətlə yetirildi. F.Kırzıoğlu həmin hadisələrlə bağlı yazır ki, Bakıdakı İslam Cəmiyyəti Xeyriyyəsi Qafqaz Canişinindən icazə alaraq, “22 000 hərbzadə” qarslını ölümdən xilas etdi. Lakin erməni və rusların özbaşınalıqları davam etməkdə idi. Rus-erməni quldur dəstələri ahıskalılar yaşayan ərazilərə soxularaq əllərinə keçən bütün insanları kütləvi şəkildə məhv edirdilər. Heç yerdən yardım ala bilməyən dinc əhali isə qırğından xilas olmaq üçün Türkiyəyə köç etməyə başladı. Onların çoxu yolda aclıqdan və xəstəlikdən tələf olurdu. Bunu görən görkəmli ictimai xadim Ömər Faiq Nemanzadə öz soydaşları üçün 1916-cı ildən başlayaraq ianə toplamağa başladı.

Osmanlı ordusu erməni-rus vəhşiliyinə qarşı

1917-ci ilin oktyabrında Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsi ahıskalıların faciəsinin üstünə daha bir faciə gətirdi. Belə ki, bolşeviklər də erməni generalı Areşovla cani Andraniklə işbirliyinə girərək, “inqilab düşmənləri” bəhanəsi altında ahıskalılar yaşayan kəndlərə hücum edərək, oraları yerlə yeksan etməyə başladılar. Andranik və Areşovun əlaltıları olan yüzbaşı Aqanik Kantarçıyev və digərlərinin quldur dəstələri Qars və Ahıska bölgəsində 20 mindən artıq türkü vəhşicəsinə, qeyri-insani cəzalarla qətlə yetirdilər. Bu qırğınlar Türkiyədə də böyük əks-səda doğurdu. O dövrdə başı I Dünya müharibəsinə qarışan Osmanlı ordusu qardaşlarını xilas etmək üçün cəbhədən bəzi hərbi hissələrini çıxarmağa və onları ahıskalıların yardımına göndərməyə məcbur oldu. 1918-ci ilin fevral-aprel aylarında Osmanlı hərbi hissələri Qarsı, Ərzurumu, Sarıqamışı ruslardan və ermənilərdən xilas etdilər. Bu vəziyyətdən istifadə edən Ahıska türkləri rus-erməni quldur dəstələrinin onlara qarşı mütəmadi həyata keçirdikləri soyqırımı təhlükəsindən xilas olmaq üçün öz müstəqilliklərini elan etdilər. Onlar 1918-ci il, aprelin 13-də Türkiyəyə birləşmək haqqında Osmanlı padşahına müraciət etdilər...

“Mudros” sazişi daha bir zərbə oldu

1918-ci il, oktyabrın 30-da Türkiyə üçün ağır nəticələnən “Mudros” sazişi imzalandı. Bu saziş ahıskalıların taleyində ağır və olduqca acı bir iz buraxdı. Belə ki, həmin sazişə əsasən, Türkiyə bölgədəki hərbi hissələrini Qars, Ərdahan, Batum, Naxçıvan, Ahıska, Ahılkələk, Ağbaba və Borçalıdan çıxarmağa məcbur oldu. Bununla da adları çəkilən bölgələrdə yaşayan türklər öz mübarizələrində Türkiyənin maddi-mənəvi yardımından məhrum oldular. Lakin yerli türk əhalisi hürriyyət və istiqlal bayrağını yerə qoymadı, birləşməyə, təşkilatlanmağa üstünlük verdi. Nəticədə 1918-ci ilin payızında bir-birinin ardınca Ahıska Hökuməti-Müvəqqətəsi, Araz Türk Hökuməti, Qars İslam Şurası, Milli Şura Hökuməti və nəhayət, Cənub-Qərbi Qafqaz Hökuməti Müvəqqəti-Milliyəsi adlanan türk respublikaları quruldu. Əlamətdar haldır ki, həmin respublikalar Qarsın, Ahıskanın, Çıldırın, Ərdahanın, Naxçıvanın rus, erməni və gürcülərdən gələn təhlükəyə qarşı əhalini səfərbər edə və özlərinin müvəqqəti müdafiəsini təşkil edə bildilər.

1918-ci ilin oktyabr ayının 29-u noyabr ayının 30-da Cənub-Qərbi Qafqazda ilk müstəqil türk respublikası olan Ahıska hökuməti quruldu. Bu hökumət türk ordusunun Ahıska-Ahalkələkdən çıxarılması ərəfəsində yaranmışdı. Osmanlı hərbi hissələrinin ahıskalılar yaşayan ərazilərdən çıxarılması nəticəsində bölgədə son dərəcə gərgin bir vəziyyət yaranmışdı. Belə bir məqamda hər hansı yeni yaranan və heç yerdən yardım almayan, kifayət qədər silahı və əsgəri olmayan Ahıska hökumətinin yaşaya bilməsi çox çətin idi. Məhz bu səbəbdən də Ahıska hökuməti uzun müddət fəaliyyət göstərə bilmədi və bir aydan sonra xarici güclərin təzyiqi altında süqut etdi.

“Mudros” sazişinin şərtinə görə, türk ordusu 1918-ci ilin dekabrında Ahıska və Ahılkələkdən çıxdı. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, müyyən səbəblər üzündən həmin vaxt Rusiya öz qoşunlarının bir hissəsini bu ərazilərdən çıxarmışdı. Amma rus ordusunun digər hissələri ermənilərlə birləşərək onlarla birgə ahıskalılara qarşı həyata keçirilən kütləvi qırğınlarda iştirak edirdilər.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2010.- 23-24 sentyabr.- S. 10