Atom elektrik stansiyaları: təhlükə, yoxsa tərəqqi mənbəyi? (2)

SSRİ- də də analoji qəzalar demək olar ki, hər il baş verirdi. Məsələn, 1957-ci il, sentyabr ayının 29-da Çelyabinsk yaxınlığındakı AES reaktorlarından birində qəza baş verdi. Bunun ardınca yüksək radioaktiv tullantılar saxlanılan beton anbarda soyutma sistemi gözlənilmədən sıradan çıxdı. Nəticədə radioaktiv maddələr atmosferə sızdı. Böyük bir ərazi radiasiyaya məruz qaldı. Həmin ərazilərdə əsasən etnik tatarlar məskunlaşmışdılar. Nəticədə on minlərlə insan ilk andaca radiasiya qurbanına çevrildi. Yarım milyondan artıq adam isə şüalanmaya məruz qaldı. Onları təcili şəkildə digər yerlərə köçürdülər. Amma şüalanmaya məruz qalan minlərlə insan sonrakı illərdə də ölməkdə davam edirdi. İnsan tələfatı o qədər böyük idi ki, baş verən qəza zamanı ölənlərin dəqiq sayı barədə məlumat bu gün də gizli saxlanılır.

1966-cı il, may ayının 7-də Melekesse şəhərindəki AES-in reaktorunda qəza baş verdi. Qəzanı təcili şəkildə aradan qaldırsalar da, böyük bir ərazi radioaktiv şüalanmaya məruz qaldı. AES-də çalışanların isə hamısı yüksək şüalanmanın qurbanlarına çevrildi. Onları təcili şəkildə başqaları ilə əvəz etməli oldular.

1964-1979-cu illərdə dəfələrlə Beloyarsk AES-in birinci blokunun yanacaq saxlanılan hissəsində sızma baş verirdi və bu da stansiyaya xidmət edən insanların normadan qat-qat artıq radioaktiv şüalanmaya məruz qalmasına səbəb olmuşdu. Amma bununla hesablaşan yox idi. Yalnız 1979-cu ildə bununla ciddi məşğul olaraq qəzanı aradan qaldırdılar.

AES-lərdə ardıcıl qəzalar

Nə qədər qəribə olsa da, ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarından başlayaraq, Leninqrad AES-də bir-birinin ardınca qəzalar baş verməyə başladı. Məsələn, 1974-cü il, fevral ayının 6-da Leninqrad AES-in birinci blokunda qəza baş verdi. Nəticədə 3 nəfər yerindəcə həlak oldu, ətraf isə radioaktiv şüalanmaya məruz qaldı. Amma bunu ictimaiyyətdən gizli saxladılar.

Bundan bir il sonra, 1975-ci ilin oktyabr ayında Leninqrad AES-də yeni bir qəza baş verdi. Ətrafa yarım milyon küri həcmində yüksək şüalanmaya malik radioaktiv nukledlər dağıldı. Bu qəzanı da uzun illər boyu ictimaiyyətdən gizlətdilər.

Bəzi məlumatlara görə, Leninqrad AES-də bir-birinin ardınca baş verən qəzalar zamanı 10 milyona yaxın adam müxtəlif dərəcəli radioaktiv şüalanmaya məruz qalıb.

1977-ci ildə Beloyarsk AES-də yeni bir qəza baş verdi. Nəticədə ətrafa külli miqdarda radioaktiv maddələr sızdı. Bu qəzanı aradan qaldırmaq üçün bir il vaxt lazım gəldi. 1978-ci il, dekabr ayının 31-də adıçəkilən AES-də daha bir qəza baş verdi. Nəticədə reaktor sıradan çıxdı. Yenə də ətraf mühit yüksək dərəcədə radioaktiv şüalanmaya məruz qaldı. Rəsmi məlumata inansaq, cəmisi 8 nəfər şüalanmışdı. Amma bu olduqca gülünc təsir bağışlayır. Çünki söhbət AES-in ürəyi və beyni hesab edilən reaktorun sıradan çıxmasından gedirdi. Reaktorun sıradan çıxması isə ən böyük qəza anlamına gəlir.

Yenə də SSRİ rəhbərliyi milyonlarla adamın həyatını təhlükə altında qoyan qəza barədə susmağa üstünlük verdi.

1982-ci ilin oktyabr ayında Ermənistan AES-in birinci blokunun generatorunda partlayış baş verdi. Qəzanın həcmi o qədər böyük idi ki, təcili şəkildə digər AES-lərdən Ermənistana yardım göndərildi. Qəzanı çox çətinliklə aradan qaldırmaq mümkün oldu.

1985-ci il, iyun ayının 27-də Balakovo AES-də daha bir qəza baş verdi. Nəticədə 14 nəfər həlak oldu. Qəzaya səbəb kimi isə təmir işlərinin tələsik aparılması göstərilir.

Əslində bütün bu qəzalar SSRİ rəhbərliyi üçün bir siqnal olmalı və adıçəkilən sahəyə məsul şəxslərdən bununla bağlı izahat tələb edilməli idi. Ancaq bu, baş vermədi və əksinə, AES-lərdəki qəzalarla bağlı məlumatlar əhalidən gizli saxlanıldı. Nəticədə bu, dünya tarixində ən böyük qəzalardan hesab edilən Çernobıl AES-in fəlakətinə gətirib çıxardı.

Çernobıl dəhşətləri

SSRİ Atom Energetikası Nazirliyi həmin dövrdə AES-lərdə baş verən qəzaları təsadüfi hal kimi dəyərləndirir və bunun bir daha təkrar olmayacağı barədə ölkə rəhbərliyinə dönə-dönə vədlər verirdi. Bu isə tez-gec böyük bir fəlakətə gətirib çıxarmalı idi. Elə də oldu. 1985-ci ilin sentyabr ayında Çernobıl AES-in birinci blokunda yanacaq yığılan mərkəz gözlənilmədən dağıldı. Buna səbəb isə AES-də çalışanlar tərəfindən buraxılan səhv oldu. Qəza zamanı ətrafa külli miqdarda radioaktiv maddələr dağıldı. AES-ə bitişik zonalar, o cümlədən yaxındakı Pripyat şəhəri güclü radioaktiv şüalanmaya məruz qaldı. Amma AES rəhbərliyi və müvafiq qurumlar tələm-tələsik qorxulu heç nə baş vermədiyini və şüalanmanın insan orqanizmi üçün təhlükəli olmadığını bildirib, əhalini sakitləşdirdilər.

Bu isə göz görə-görə milyonlarla insanı ölümə göndərmək demək idi. Məhz AES-lərdə baş verən qəzalara belə laqeyd və məsuliyyətsiz yanaşılması Çernobıl fəlakətinin əsasını qoydu. 1986-cı il, aprel ayının 26-da dünya Çernobıl AES-də baş verən qəza ilə, sözün əsl mənasında, silkələndi. Qəza Çernobıl AES-in 4-cü blokunu işə salmaq istəyərkən baş verdi. Qəzanı aradan qaldırmaq istəyən operator nüvə reaksiyası gedən reaktoru dayandırmaq istədi. Lakin qəza zamanı reaktorun avtomatik dayanmasına xidmət edən mühafizə sistemləri qəfil sıradan çıxdı. Bunu görən operator çıxış yolunu qəza vəziyyətində reaktorun işinin dayandırılmasına xidmət edən qırmızı düyməni basmaqda gördü. Bu isə güclü partlayışa səbəb oldu. Nəticədə bir anda ətrafı qatı radioaktiv toz bürüdü. İlk günlər qəza ilə bağlı məsələnin böyüdülməməsi qərara alınmışdı. Üstəlik, qarşıdan 1 may şənlikləri gəlirdi. Hər gün on minlərlə insan fəlakətdən xəbərsiz Kiyevin mərkəzi meydanında 1 may bayramının məşqini keçirirdi. Həmin vaxt onların heç birinin normadan yüz dəfə çox radioaktiv şüalanmaya məruz qalmalarından xəbəri yox idi. Amma baş verən fəlakətdən artıq xarici ölkələr xəbər tutmuşdular. SSRİ-də isə ictimaiyyət bu fəlakət barədə yalnız xarici radiostansiyalardan məlumatlar ala bilirdi. Dərhal Ukrayna və ona qonşu ölkələrin əhalisi arasında güclü həyəcan əmələ gəldi. Hətta bu fəlakətli anlarda belə, müvafiq qurumlar, o cümlədən SSRİ rəhbərliyi baş verən dəhşətləri ört-basdır etməyə və şüalanmanın əhali üçün təhlükəli olmadığını göstərməyə çalışırdılar. Sovet təbliğat maşını gecə-gündüz əhalini sakitləşdirmək üçün var gücü ilə işləyir, televizorlar AES-də baş verən qəzanı aradan qaldıranların guya təhlükəsiz şəraitdə işlədiklətrəni göstərən görüntülər yayımlayırdılar. Amma fəlakətin nəticələri çox ağır idi və onu bu dəfə gizlətmək mümkün olmadı. Rəsmi mənbələr qəza nəticəsində 23 min kvadratkilometr ərazinin güclü radioaktiv şüalanmaya məruz qaldığını və oranın ölü zonaya çevrildiyi barədə məlumatlar vermişdilər. Ancaq faktiki olaraq, qəza zamanı Avropa ölkələri, o cümlədən Qafqaz, Anadolu, Balkanlar müxtəlif səviyyələrdə radioaktiv şüalanmaya məruz qalmışdılar. Külək hətta radiasiyanı Skandinaviyaya belə aparıb çıxarmışdı. Bir sıra otlaqların üzərinə radioaktiv toz çökmüşdü. Təxminən 10 milyondan yuxarı adam müxtəlif dərəcələrdə radioaktiv şüalanmanın qurbanı olmuşdu. Qəzadan sonra Ukraynada, Belarusda və digər Avropa ölkələrində əhali arasında şüalanma xəstəliyinə tutulanların, o cümlədən xərcəng xəstələrinin sayı kosmik sürətlə artmışdı.

Şüalanmanın qarşısını almaq üçün Çernobılı xüsusi sarkofaqla örtdülər. Lakin bu gün də Çernobıl AES-dən ətrafa radioaktiv şüalar yayılmaqdadır. Alimlərin hesablamalarına görə, Çernobılətrafı zonalar yalnız 3 min ildən sonra yaşamaq üçün yararlı olacaq.

AES-də qəzalar təhlükəsi olsa da...

AES-lərin ətraf mühit üçün böyük fəlakətlər mənbəyi olmasına baxmayaraq, onların inşası davam edir. Məsələn, qardaş Türkiyədə bu ayda ilk AES-in bünövrəsi qoyulacaq. Ümumiyyətlə, Türkiyədə yaxın 12 il ərzində 3 AES-in inşası nəzərdə tutulub. İranda cüzi istisnalarla AES istifadəyə hazırdır. Digər müsəlman ölkələrində də yeni AES-lərin inşa ediləcəyi istisna edilmir. Bunun da səbəbləri aydındır. Hazırkı mərhələdə AES-də alınan nüvə yanacağı kosmosa göndərilən peyklər və kosmik aparatlar üçün olduqca vacibdir. Bir sözlə, AES-lər texniki tərəqqi mənbəyidir və ondan istifadədən imtina etmək geriyə doğru atılan addım ola bilərdi. Ən önəmlisi AES-lərin təhlükəsiz işləməsinin təmin edilməsi və baş verə biləcək qəzaların qarşısının öncədən alınmasına imkan verəcək daha etibarlı mühafizə sistemlərinin yaradılmasıdır. Son

Əziz Mustafa

Zaman.-2011.- 2-4 aprel.- S.7.