Yerdənkənar planetlərdəki həyat: Kosmik qardaşlarımız bizə bənzəyirlərmi?

Müəyyən problemlərə baxmayaraq, astronomlar tərəfindən kosmik məkanda Yer planetinə bənzər obyektlərin axtarılması inadla davam etdirilməkdədir.

Müəyyən problemlərə baxmayaraq, astronomlar tərəfindən kosmik məkanda Yer planetinə bənzər obyektlərin axtarılması inadla davam etdirilməkdədir. Bu baxımdan ötən ilin sonlarında ABŞ və Yaponiyadan olan astronomların verdikləri açıqlamalar diqqəti cəlb edir. Məlum olub ki, bu günə kimi kosmik məkanda - kainatda 500-dən artıq Yer planetinə oxşayan obyektlər var. Alimlər tərəfindən ekzoplanet adı verilən bu obyektlərdən bəziləri həcminə görə Yerə daha yaxın, bəziləri isə ondan kiçikdirlər. Qeyd edək ki, Yerə bənzər daha iri planetlərin axtarışına yalnız bu yaxınlarda başlanılıb. Astronomlar bunun səbəbini, adətən, digər qalaktikaların olduqca uzaq məsafədə yerləşməsi ilə izah edirlər. Bu baxımdan son illərdə yerəbənzər çox sayda ekzoplanetlərin kəşf edilməsi onların, bəlkə də, bizə daha yaxın məsafədə yerləşməsi ilə izah edilə bilər. Bununla belə, ekzoplanetlərin kəşf edilməsi heç də asanlıqla baş verməyib. İlk ekzoplanet 15 il bundan əvvəl elm və texnikanın sürətli inkişafından sonra aşkar edildi. Sonrakı illərdə isə bu proses daha sürətlə getməyə başladı. Bu da astronomlar tərəfindən təbii qarşılanmaqdadır. Məsələn, ABŞ-ın Berkli şəhərindəki Kaliforniya Universitetinin tanınmış tədqiqatçısı Endru Hovard: “Elm və texnika inkişaf etdikcə kainatda ekzoplanetlərin daha çox sayda aşkar edilməsi baş verəcək. Əgər yaxın gələcəkdə hər ikinci və ya səkkizinci ulduzun yerəbənzər olması müəyyən edilsə, mən ona təəccüblənməyəcəyəm”,- deyib.

Yeri gəlmişkən, ekzoplanetlə bağlı məsələyə aydınlıq gətirmək üçün qeyd etməliyik ki, onlar, adətən, Günəş sistemindən kənardakı ulduzlar ətrafında dövr edirlər. Onlar kiçik həcmə malikdirlər, digər ulduzlarla müqayisədə bir o qədər də işıqlı deyillər. Bu səbəbdən də uzun müddət onları aşkar etmək mümkün olmayıb. Ətrafında dövr etdikləri ulduzlar isə Günəş sistemindən ən azı 4,22 işıq ili məsafədə yerləşir. Astronomlar bu səbəbdən də ekzoplanetləri aşkar etmək məqsədi ilə xüsusi metodlardan yararlanırlar. Onu da deyək ki, əksər ekzoplanetlər müəyyən qədər Yupiterə bənzər nəhəng qaz kütlələrini xatırladırlar.

Təbii ki, astronomları həyatın mövcud olması şərtlərinə uyğun gələn ulduzlar sistemi daha çox cəlb edir. Məsələn, belə hesab edilir ki, Günəş sistemindən 0,95-1,37 astronomik vahid uzaqlıqda olan ulduzlarda yerəbənzər həyatın olması mümkündür. Astronomların əksəriyyətinin fikrincə, digər planetlərdə həyatın olması üçün, ilk növbədə, onun səthi bərk olmalıdır. İkincisi, həyatın mövcudluğu hökmən müvafiq temperatur və suyun olmasından asılıdır. Həyatın olması üçün planetin səthində orta temperatur 0-la +100 dərəcə arasında dəyişməlidir. Misal üçün deyək ki, Yerdə normal istilik +15-dən +60 dərəcəyə kimi hesab edilir. Mənfi temperatur üçünsə son hədd - 90 dərəcədir. Bu çərçivədə də +60 dərəcədən yuxarı, -90 dərəcədən aşağı temperaturda həyatın mümkün ola bilməsinə şübhə ilə yanaşılır.

Astrofiziklərin və bioloqların ehtimalına görə, yalnız yuxarıda söylənilən şərtlər daxilində Günəş sistemindən kənardakı ulduzlarda həyatın olması mümkündür. Son axtarışlar və çoxsaylı ekzoplanetlərin aşkar edilməsi isə “Yeni Yer”in tapıldığı barədə ehtimalların daha da güclənməsinə gətirib çıxarıb.

Qlıze ulduzunda Yerin əkizi

2010-cu ilin payızında Havay adalarındakı rəsədxanada işləyən Kaliforniya Universiteti və Vaşinqtondakı Karneqi Elmlər İnstitutunun astronomları tərəfindən Qlize adı verilən ulduzlar sistemində Yerin sanki əkizi olan ekzoplanet aşkar edildi. Bu ekzoplanetə “581 g” adı verildi. Bu günə kimi aşkar edilən ekzoplanetlərdən heç biri onun qədər həyatın varlığı üçün geniş imkanlara malik deyil. “581 g” günəşdən elə bir məsafədə yerləşir ki, onda nə güclü isti, nə də güclü soyuq olmamalıdır. Çox güman ki, onda həyat üçün zəruri olan su da var. Kəşfin müəlliflərindən biri hesab edilən astronomiya və astrofizika üzrə professor Stiven Bort: “Ekzoplanetdə potensial baxımdan həyatın olması mümkündür və mən bunu istisna etmirəm”,- deyir.

Amma o, “581 g”-də bizə oxşayan canlıların olub-olmaması məsələsini nə təsdiq edir, nə də təkzib. Astronomların fikrincə, adıçəkilən ekzoplanetdə canlı həyatın Yerdəkindən fərqli, müxtəlif formada ola bilməsi mümkündür.

Bəs Yerin əkizi hesab edilən planet hansı oxşar və fərqli xüsusiyyətlərə malikdir? Yerin əkizinin çəkisi planetimizdən azı 3-4 dəfə ağırdır. Bundan əlavə, Yerdən fərqli olaraq, onun əkizi öz oxu ətrafında 37 yer günü ərzində dövr edir. Ekzoplanetin səthində orta temperatur -12, -31 dərəcə təşkil edir. Amma onun səthinin qravitasiyası təxminən Yerinkinə uyğun gəlir. Bu da onun səthində insanın yerdəki kimi hərəkət etməsinə imkan verir. Əlbəttə, belə bir şəraiti kurort kimi qəbul etmək mümkün deyil. Ancaq bu, onda normal həyatın olması üçün yetərlidir. Yerin əkizi bizdən o qədər uzaqdır ki, indiki kosmik sürətlə oraya uçub getmək və geriyə qayıtmaq üçün bəşər övladına azı 100-120 il lazım gələcək.

Bütün bunlara baxmayaraq, dünyanın tanınmış astronomlarının böyük əksəriyyəti “581 g” ekzoplanetində canlı həyatın olması fikrində yekdillik nümayiş etdirirlər. Amma adıçəkilən ekzoplanetdə həyatın olması orada bizim təsəvvür etdiyimiz ağıllı məxluqların mövcud ola bilməsinin təsdiqi anlamına gəlmir. Məsələnin bu tərəfinə diqqəti cəlb edən Karneqi İnstiututunun əməkdaşı Pol Batler: “Bizim üçün Yerin əkizlərində həyatın olması heç də orada ağıllı məxluqların mövcudluğunu təsdiq etməmiz kimi başa düşülməməlidir. Əsas məsələ budur ki, orada aşkar ediləcək birhüceyrəli bakteriya və ya kif bakteriyaları Yerdəki həyatın necə yaranması barədəki təsəvvürlərimizi dəyişə bilər”,- deyib.

Yeri gəlmişkən, onu da xatırladaq ki, Qlize 581 ulduzlar sistemində hələ 2007-ci ildə də Yerin əkizi olan iki ekzoplanet aşkar edilmişdi. Onlar müvafiq olaraq, “c” və “d” adlandırılmışdı. Lakin onlardan biri Yerdən 5, digər isə 7 dəfə ağır idi. Üstəlik onlar canlı həyatın mövcud olması üçün uyğun sayılan zonanın kənarında yerləşmişdilər. Yer baxımından məsələyə yanaşanda “G” və “D” Mars və Veneranın mövqeyində hesab edilirlər. “G” ekzoplaneti də Yer kimi adıçəkilən planetlərin ortasında yerləşir və bu da ondan canlı həyatın mövcud olması barədəki ehtimalları daha da artırır. Bu baxımdan Qlize 581 ulduzlar sistemi bizim Günəş sistemimizi xatırladır. Ancaq, hələlik, astronomlar onda cəmi 6 planet aşkar ediblər.

Digər tərəfdən də, maraqlıdır: Qlize 581 ulduzlar sistemində həyat olduğu təqdirdə, oradakı bizəbənzər ağıllı varlıqlar necə təsir bağışlaya bilərdilər? Astronomların ehtimallarına görə, onlar çox güman ki, bizdən xeyli hündürboylu, simaca gözəl və çəkicə 5-6 dəfə ağır, əsl idmançı bədənli, şiş əzələli ola bilərdilər. Çünki “G” qravitasiya baxımından planetimizdən üc dəfə ağırdır.

Bununla əlaqədar Cenevrə Rəsədxanasının Avropa Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri Stefan Udri deyir ki, planetimizlə müqayisədə “G” Qırmızı Cırtdan adı verilən planetdən daha az günəş şualanması alsa da, sonuncunun diametri Günəşinkindən 10 dəfə böyükdür: “Yəni onun - Qırmızı Cırtdanın əhatə etdiyi ulduzlar sistemində həyat mənbəyinin yaranması Günəşlə müqayisədə 10 dəfə çoxdur. Ona görə də biz artıq qlizelilərlə əlaqə yaratmağa çalışırıq”.

Əziz Mustafa

Zaman.-2011.-7-8 aprel.-S.11.