Maksim Qorki -həyatın dibindən zirvəsinə (2)

Qorki qəzəblə yazırdı ki, bütün bunlar uşaqların gözləri önündə baş verir və bu da onların psixologiyasında vəhşilik formalaşdırır: “Axı bu uşaqlar bizim gələcəyimiz olacaq işıqlı dünyanın qurucularıdır. Belə getsə, insan həyatının bir qəpik də qiyməti olmayacaq. Axı insan bu dünyada yaradılanların ən yaxşısıdır. Müharibə insan həyatını bir güllədən də ucuz edir. Halbuki biz həmişə buna görə imperialistləri lənətləmişlik. Belə isə bu gün, inqilab zamanı insanların vəhşicəsinə öldürülməsinə görə bəs kimi lənətləyək”.

Bolşevikləri tənqid və cəzasızlıq

Amma Qorki bununla kifayətlənmək niyyətində deyildi. O, 1918-ci idə Leninin inqilabi siyasətini kəskin şəkildə pisləyən “Vaxtı çatmamış düşüncələr” adlı publisist kitabını nəşr etdirdi. Bu kitabda Lenin tərəfindən inqilabın vaxtından əvvəl həyata keçirilməsi və onun cəmiyyətə gətirdiyi dağıdıcı nəticələr yazıçı tərəfindən sərt şəkildə qamçılanırdı. Tənqidə dözümsüz olan və buna görə əleyhdarlarını amansızcasına cəzalandıran bolşeviklər nə üçünsə hətta Lenini belə sərt şəkildə tənqid edən Qorkiyə dəyib-dolaşmırdılar. Buna səbəb kimi isə Qorkinin Sverdlovla yaxın dost olması göstərilir. Qorki Sverdlovun qardaşlarından birini oğulluğa götürmüşdü. Bəzi məlumatlara görə, gəncliyində Qorki Sverdlovlar ailəsi ilə yaxınlıq edib və oğulluğa götürdüyü qardaşlardan biri onun qeyri-qanuni övladı olub. Onu da deyək ki, məhz Sverdlovla yaxınlığından istifadə edərək, Qorki həmin dövrdə E. İ. Zamyatin, A.M. Remizov, V. F. Xodaseviç, V. B. Şklovski və digər tanınmış ziyalıların bolşeviklər tərəfindən güllələnmə təhlükəsindən xilas etmişdi. 1921-ci ildə Qorki Leninin israrlı tələbləri ilə İtaliyanın Sorrento şəhərinə getdi. O burada 7 il ərzində müalicə olundu. Buna baxmayaraq, ədib Rusiya, o cümlədən yeni nəsil sovet yazarları, həmçinin köhnə dostları olan yazıçılarla sıx əlaqələr saxlayırdı. Sorrentoda Qorki “Artamanovların işi” romanını və bir çox hekayələrini yazdı. İtaliyada o həmçinin “Klim Samginin həyatı” romanı üzərində işə başladı. Amma Sorrento həyatı Qorkini dəyişdirmişdi və o, əvvəlki kimi bolşevikləri daha tənqid etmirdi. 1928-ci ildə Qorki Stalinin təşəbbüsü ilə SSRİ-yə qayıtdı. Stalin dərhal onu SSRİ-ni gəzməyə göndərdi. Qorki ölkədə baş verən tikinti-quruculuq işləri ilə əlaqədar Stalini tərifləməyə başladı. Onun Stalini tərifləyən məqalələri beynəlxalq aləmdə də böyük maraqla qarşılanırdı. Çünki bu məqalələri yazan vaxtilə bolşeviklərin iş metodlarını, o cümlədən Lenini sərt şəkildə tənqid edən Qorki idi. Ötən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərində Qorkinin təşəbbüsü və Stalinin razılığı ilə Ədəbiyyat İnstitutu (sonralar bu instituta Qorkinin adı verildi), 1934-cü ildə isə SSRİ Yazıçılar İttifaqı yaradıldı. Ona sədrlik isə Qorkiyə tapşırıldı.

Sirli ölüm, yoxsa intiqam?

Stalinlə çox yaxın olmasına baxmayaraq, həyatının son illərində Qorki olduqca ehtiyatlı şəkildə ona qarşı müxalifətə keçmiş, xüsusilə ölkədə hakimiyyətin rusların əlinə keçməsinin qızğın tərəfdarı olan millətçi Sergey Kirovla dostlaşmışdı. Kirovun fəaliyyəti açıq şəkildə Stalinə qarşı çevrilmişdi və bundan sonuncunun xəbəri vardı. Kirovla Qorkinin yaxın münasibətlərdə olmasından isə, şübhəsiz ki, Stalin və ətrafındakılar xəbərdar idi. Düzdür, Qorki açıq şəkildə Stalinin əleyhinə çıxmırdı. Amma bütün hallarda Qorkinin Kirovla sıx münasibətdə olması, əvvəlcə, oğlunun, sonra isə onun özünün faciəli şəkildə öldürülməsinə yol açdı. 1936-cı ildə qriplə xəstələnən Qorki oğlu kimi gözlənilmədən müəmmalı şəkildə dünyasını dəyişdi. Əvvəlcə, Qorkinin öz əcəli ilə öldüyünü desələr də, sonra onun öldürülməsi barədə müxtəlif məlumatlar səsləndirilməyə başladı. Sovet rəsmi mətbuatında gedən yazılara görə, Qorkini trotskiçilər və sağlar öldürüblər. Stalin öləndən sonra Qorkinin ölümündə onu da günahlandırmağa başladılar. Bununla əlaqədar belə bir fikir vurğulanmağa başladı ki, guya Stalin xalq daxili işlər komissarı Henrix Yaqoda və onun tabeçiliyində olanlar, o cümlədən Qorkinin məşuqəsi Mariya Budberq vasitəsilə onu aradan götürdüb. Son illərdə Qorkinin ölümü ilə bağlı arxivlərdə saxlanan gizli məlumatlar “Qorkinin ölümü ətrafında (Sənədlər, faktlar və ehtimallar) “ araşdırma işi ilə ictimaiyyətə açıqlanıb. Həmin sənədlərə əsasən, Qorkinin ölümü ərəfəsində baş verənlər barədə müəyyən bir təsəvvür əldə etmək mümkündür. Sənədlərə əsasən xəstə Qorki ölümündən əvvəl, 1936-cı ilin may ayında Krımda istirahət edirdi və Moskvaya gəlmək niyyətində deyildi. Amma o, tez-tez ətrafındakılara nəvələri üçün darıxdığını söyləyirdi. Gözlənilmədən ona məlumat verdilər ki, nəvələri xəstələnib. Oğlu Maksimin müəmmalı şəkildə ölümündə Yaqoda və onun əlaltılarından şübhələnən Qorki dərhal yola çıxdı. Halbuki ona birdən-birə havasını dəyişmək olmazdı. O, mayın 27-də Moskvaya çatdı və vaqondan çıxar-çıxmaz nəvələrini soruşdu. O, evə çatan kimi həkimlərin etirazına baxmayaraq, dərhal xəstə nəvələrinin yatdığı otağa girdi. İyunun 1-də o, ailə üzvləri ilə birlikdə Novodeviçye qəbiristanlığına gedərək, orada uyuyan oğlunun xatirəsini yad etdi. Həmin gün hava soyuq idi və güclü külək əsirdi. Axşam Qorkinin qızdırması qalxdı. Əvvəlcə, bunun tezliklə keçib gedəcəyini düşündülər. Ancaq üçüncü gün məlum oldu ki, xəstəliyin fəsadları ağır olacaq. Ona görə də Yaqodanın göstərişi ilə yazıçını “müalicə” etmək üçün Kremldən həkimlər çağırdılar. Qorkinin xəstəliyi ilə bağlı prosesi Yaqoda şəxsi nəzarəti altında saxlayırdı. Hadislərin gedişindən belə başa düşmək olar ki, Qorkinin ölümü öncədən iyunun 6-na planlaşdırılmışdı. Həmin gün Qorkinin ölümü ilə bağlı qəzetlərdə başsağlığı da çıxdı. Amma bunu yazıçıdan gizlətdilər. İyunun 6-da yazıçının orqanizmi ona kənardan edilən müdaxilələrə dözərək fəaliyyətini davam etdirdi. Onu da deyək ki, Kremldən gətirilən həkim Levin tərəfindən Qorkiyə “qriplə yoluxma ilə nəticələnən kəskin bronxopnevmoniya” diaqnozu qoyulmuşdu.

Müəmmalı zərdab

Bu arada isə SSRİ-nin Fransadakı səfirliyinin konsul şöbəsinin rəhbəri Biryukov Qorkini müalicə etmək üçün professor Onq-Qvae-Svyan tərəfindən qrip əleyhinə alınan zərdabdan istifadə edilməsi barədə Kreml xəstəxanasının rəhbəri Xodorovskiyə məktub yazdı. Zərdabı təcili şəkildə SSRİ-yə gətirdilər və ola bilsin ki, ondan Qorkinin müalicəsində istifadə etmişdilər. Çünki Levin Qorkinin xəstəlik kağızına bununla bağlı müvafiq sənədi də (Biryukovun məktubunu) tikmişdi. Zərdabdan sonra Qorkinin vəziyyəti daha da ağırlaşdı və ona bu dəfə “Ciyərlərin infarktı “ diaqnozunu qoydular.

Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, yazıçının ölümündən 8 gün sonra Kreml xəstəxanasının laboratoriya rəisi Borovski Xodorovskiyə yazmışdı ki, Fransadan gətirilən 9 ampul zərdabdan biri donuz üzərində sınaqdan çıxarılıb və yaxşı nəticə verib. Zərdabı Qorkinin ölümündən sonra sınaqdan çıxarmaq kimə və nəyə lazım idi? Ola bilsin ki, artıq Qorkinin ölümündə kənar əl olmasından şübhələnirdilər. Keçmiş çekist Koşenkov Qorki yaşayan evin komendantı funksiyasını həyata keçirirdi. Sonralar “Bizim uğurlar” jurnalının əməkdaşı olan Koşenkov Qorkinin və ailəsinin hər addımının izləndiyini və bundan onların özlərini olduqca pis hiss etdiklərini yazır. Koşenkov öz xatirələrində bildirir ki, iyunun 3-də Qorkinin arxivini çıxarıb hara isə apardılar. O vaxt Koşenkovu bir neçə saatlığa işdən evə göndərmişdilər. Ola bilsin ki, onun məsələ ilə bağlı Qorkiyə zəng edəcəyindən ehtiyat etmişdilər. Sonralar Koşenkov mayın 31-dən iyunun 8-nə kimi Qorkinin şəxsi telefonunun söndürüldüyündən və ya işləmədiyindən xəbər tutub. Qorkinin arxivini də çox güman ki, onun artıq öləcəyinə şübhə etmədikləri üçün aparıblar. Bunun da səbəbləri vardı: Qorki vaxtılə bolşevik hakimiyyətini, o cümlədən Lenini tənqid etmişdi. Ona görə də Yaqoda Qorkinin arxivində hökumətə qarşı hansısa ittiham dolu ifşaedici sənədlərin ola biləcəyindən və bunun yayılmasından ehtiyat edib.

Onu da deyək ki, Qorkinin xəstəliyi olduqca sürətlə inkişaf edərək, növbəti mərhələdə “ürək çatışmazlığı”na səbəb oldu. Bunun ardınca güclü qanaxma ürəyin və ciyərlərin fəaliyyətini iflic edib.

ƏZIZ MUSTAFA

Zaman.-2011.-1-2 dekabr.- S.13.