Maksim Qorki -həyatın dibindən zirvəsinə (4)

Daha sonra o yenə də Qorkini öldürmək üçün Yaqodadan analoji tapşırıq aldıqlarını söyləyir.

Qorkini öldürmək üçün öncədən onun nəvələrinin qripə tutulmasını təşkil edən Levin və dəstəsi bu yolla Krımda istirahət edən Qorkinin təcili şəkildə evə gəlməsinə nail olurlar. Qripə, adətən, tez yoluxan Qorki evə çataraq nəvələri ilə təmasda olan kimi xəstələnir. Bununla əlaqədar Levin istintaqa verdiyi ifadəsində deyir: “Qorki qriplə xəstələnən kimi biz professor Pletnyovla birlikdə öncədən hazırladığımız xüsusi ssenari əsasında onu “müalicə” etməyə başladıq. Qorkinin sətəlcəmdən öldüyünə şübhə oyatmamaq üçün biz bu dəfə ona ürəyinin fəaliyyətini artıran dərman verdik və tədricən dozanı artırdıq. Qorkinin ürəyi bir müddət buna müqavimət göstərdi, ancaq sonra yüksək dozaya dözməyərək dayandı”.

Ata-oğul Qorkilərin öldürülməsində şəxsən iştirak edən yazıçının keçmiş katibi Kryuçkov isə istintaqa verdiyi ifadəsində belə deyib: “Mən Qorkini və onun oğlunun xaincəsinə öldürülməsində iştirak etdim. Bu barədə tapşırığı mənə Yaqoda vermişdi. O mənə Qorkinin hansısa çevriliş hazırladığını və bunun qabağını almaqda kömək göstərməyi təklif etmişdi. Mən həm də bu işi öz şəxsi məqsədim naminə etdim. Belə ki, Qorkinin oğlu öləndən sonra onun çoxlu pulları mənim əlimə keçəcəkdi. Bundan əlavə, oğlu öləndən sonra onun inandığı yeganə adam mən olacaqdım”. Daha sonra Kryuçkov Qorkini necə aldadaraq tələyə saldıqlarını və qriplə xəstələnməsindən istifadə edərək, ona diqalen adlı dərman verdiklərini və nəticədə yazıçının dünyasını dəyişməsinə nail olduqlarını söyləyib.

Ata-oğul Qorkilərin öldürülməsində birbaşa iştirak edən Henrix Yaqoda, Lev Levin və Pyotr Kryuçkov SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası tərəfindən ölüm çəzasına məhkum edildilər. Həkim Dmitri Pletnyova isə 25 il iş verildi.

Bununla belə, Qorkinin ölümü ilə bağlı məsələdə hələ də qaranlıq məqamlar kifayət qədərdir. Məsələn, məntiqi baxımdan Qorkinin öldürülməsi Stalinə sərf etmirdi. Belə ki, Kirovun öldürülməsindən sonra Qorki ilə Stalin arasında soyuqluq yaransa da, onlar bunu büruzə verməyərək, əvvəlki qaydada münasibətlərini davam etdirirdilər. Digər tərəfdən də, 1936-cı ildə SSRİ-nin yeni konstitusiyası qəbul edilməli idi və Stalinin bu işdə Qorkinin yardımına, humanitar sahədə yeni islahatların keçirilməsi və sosializmin daha geniş şəkildə beynəlxalq səviyyədə təbliği məsələsində onun nüfuzundan istifadə edilməsinə ciddi ehtiyacı vardı. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Yaqoda məhkəməyə verdiyi ifadəsində Qorkini Kremldə aparıcı fiqurladan biri olan A. Yenukidzenin tapşırığı ilə aradan götürdüyünü bildirib. Onun sözlərinə görə, trotskiçi rejim guya ölkədə Stalinə qarşı çevriliş hazırlayırmış. Onların bütün səylərinə baxmayaraq, Qorkini Stalinin əleyhinə qaldırmaq mümkün olmayıb. Onlar çevriliş zamanı Qorkinin öz nüfuzundan istifadə edərək, xalqı Stalinin müdafiəsinə qaldıracağından ehtiyat ediblər. Ona görə də trotskiçilər Yenukidze vasitəsilə Qorkinin aradan qaldırılmasını daha məqsədəuyğun hesab ediblər. Amma Yaqodanın dediklərini təsdiq edəcək hər hansı bir ikinci mənbə yoxdur. Bir sözlə, ata və oğul Qorkilərin Stalinin, yoxsa trotskiçilərin tapşırığı əsasında aradan qaldırılmasını nə təsdiq, nə də təkzib edən ( Yaqoda istisna olmaqla) dəqiq məlumat yoxdur. Bütün hallarda ortada acı bir həqiqət var. Ata-oğul Qorkilər Kremldə hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan qrupların qurbanına çevriliblər.

Əsərləri

Maksim Qorki humanist və dindar adam olsa da, xarakter etibarilə ziddiyyətli idi. O, başdan-ayağa proletar ruhlu və dindar olsa da, var-dövləti, gözəl yaşamağı, gəzməyi, əylənməyi, pulu, qadınları çox sevirdi. Leninin göstərişi ilə Qorkiyə Moskvada məşhur bir kapitalistin müsadirə edilmiş mülkünü bağışlamışdılar. O, bu mülkdə özünü kapitalistdən daha çox, kapitalist və ya daha dəqiq desək, neokapitalist kimi aparırdı. Proletar yazıçısı öləndə özündən sonra milyonlarla rubl var-dövlət qoymuşdu. Nə qədər qəribə olsa da, humanistliyi ilə seçilən Qorki düşmənə münasibətdə amansızlıq nümayiş etdirirdi. O yazırdı: “Düşmən təslim olmayanda onu məhv edərlər”. Əslində o bununla da o dövrdə sinfi düşmən məsələsini gündəmə gətirərək, yüz minlərlə insanı gedər-gəlməzə göndərən bolşeviklərə haqq qazandırmışdı. Halbuki o özü bolşeviklər tərəfindən sinfi düşmən damğası vurulmuş çoxsaylı ziyalıları güllələnməkdən xilas etmişdi.

Onu da deyək ki, yazmağa başladığı ilk günlərdən Maksim Qorki dərhal ədəbi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdi. Onun işıq üzü görən hər əsəri maraqla qarşılanaraq əldən-ələ gəzirdi. Ona görə də yazdığı əsərlər qısa müddətə nəinki Rusiyada, həm də bütün dünyada ona böyük şöhrət gətirdi. İş orasındadır ki, Qorki ədəbiyyata həyatın bütün acılarını, əzablarını duya-duya, onu yaşaya-yaşaya gəlmişdi. Müəllifin qələmə aldığı bütün əsərlərində insanları mübarizəyə çağırış ruhu var. Qorkinin ilk yaradıcılıq dövrünə aid edilən “Oçerklər və hekayələr”ində azad əxlaq nümayəndələri - ancaq özlərinin alçaldılmasına qarşı mübarizə aparan insanlar təsvir edilib.

1906-cı ildə yazdığı “Ana” romanında Rusiyada özünü göstərən inqilabi hərəkat olduqca təsirli şəkildə təsvir edilib və o, bu romanı ilə məşhur tənqidçilərdən birinin də dediyi kimi, Lenindən daha çox, insanları inqilabi hərəkata hazırlamaqda kömək edib. Bu əsər uzun illər boyu nəinki Rusiya, həm də dünyada ən çox oxunan əsərlərdən biri hesab edilib.

1902-ci ildə yazdığı “Həyatın dibində” əsərində isə o, bu gün də Rusiya üçün aktual olan insanların azadlığı və onun dünyaya öldürmək, kimləri isə alçaltmaq üçün deyil, xeyirxah işlər üçün gəldiyini göstərirdi. “Matvey Kojemyakinin həyatı” romanında isə sanki bugünkü Rusiyanın əyalət şəhərlərindəki mənəvi düşkünlüyü, passivliyi təsvir edib.

Təbii ki, müəllifin azadlıq, mübarizə çağırışları onun yazdığı “Dankonun ürəyi” və “Şahin haqqında nəğmə”də daha dolğun və tam şəkildə verilib. İlk gənclik dövrlərində qələmə aldığı bu hekayələri həcm etibarilə balaca olsa da, mahiyyət etibarı ilə insanlara onun ən irihəcmli əsərlərindən daha çox təsir bağışlayır. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün aşağıda “Dankonun ürəyi”ndən bir neçə parçanı oxucularımıza çatdırmağı özümə borc bilirəm: “Qocaman meşə olduqca dərin, qaranlıq və içi bataqlıqlarla dolu idi. Ağaclar bir-birilərinə elə sıx birləşmişdilər ki, göy üzündən baxanda meşənin dibi görünmürdü. Günəş işığı ağac budaqları və yarpaqları arasından keçə bilmirdi, keçib bataqlıqlara çatdıqda isə ətrafa çox pis qoxular yayılırdı. Meşəyə qovulmuş insanlar bu qoxuya dözə bilmir, bir-birinin ardınca ölürdülər. Qadınlar, uşaqlar qan ağlayır, atalar həmişə dərdli-dərdli düşünürdülər.

Xalqın xilas olmaq üçün iki yolu var idi. Birinci yol geridəydi, orada zalım və güclü düşmən dayanırdı. İkinci yol isə qarşılarında duran, başdan-başa bataqlıq və kökü palçığa saplanmış nəhəng ağaclarla dolu meşəni keçib getməkdi. Gecə-gündüz qaranlığın, səssizliyin yayıldığı, külək əsərkən dəhşətli uğultuların əks olunduğu meşə, geniş və işıqlı çöllərdə yaşamağa vərdiş etmiş xalqı təşvişə salır, bezdirir və günlər keçdikcə daha da ümidsizləşdirirdi.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, insanlar hələ də güclü idilər. Onlara qalib gəlmiş, torpaqlarını əllərindən almış düşmənə qarşı hər an ölüm-qalım mübarizəsinə girə bilərdilər. Lakin döyüşdə ölmək istəmirdilər...

Meşədə göy gurultusu hər yeri lərzəyə gətirirdi, ildırım çaxırdı, güclü leysan yağırdı. Danko insanlara bağırdı, sinəsini əlləriylə yararaq, ürəyini qopardıb çıxartdı və başı üzərinə qaldırdı. Onun ürəyi günəşdən daha parlaq idi. Meşəyə gözqamaşdırıcı bir işıq yayıldı. İnsanlar təəccübdən daş kimi donub qaldılar. Danko irəli çıxdı, insanlara irəliləmələrini söylədi. Getdilər, getdilər…

Və birdən meşə sona çatdı. Günəş insanların üzlərində parladı, ciyərlərinə təmiz hava doldu. Böyük bir çöllüyə çatmışdılar. Axşamüstü, günəşin batan işıqları altında, Dankonun qoparılmış ürəyi sinəsindən axan isti qan kimi qırmızı olmuşdu. İgid Danko, qarşısındakı geniş çölə qürurla baxdı, azad torpağa baxdı və gülümsədi. Sonra yerə yıxılıb, canını tapşırdı (tərcümə Novruz Bəylərzadənindir).

Eyni sözləri “Şahin haqqında nəğmə” barəsində də demək olar. Bu hekayə də insana olduqca güclü təsir bağışlayır.

Bir sözlə, Qorki müsbəti mənfisi ilə dünya ədəbiyyatına öz möhürünü vuran yazıçılardan biri kimi qalmaqda davam edir. Son.

Zaman.-2011 .-8-9 dekabr.-S.13.