Seyid Cəfər Pişəvəri -azadlıq və müstəqillik fədaisi (2)

1922-ci ildə fars “Həqiqət” qəzetini bağladırlar. Bundan sonra həbs edilmək təhlükəsi altında gizli fəaliyyətə keçməyə məcbur olan Pişəvəri İsfahan şəhərinə gedir. Arada o, Bakıya da gələrək ailəsi ilə görüşür. O, eyni zamanda Cənubdakı inqilabi hərəkatla bağlı Nəriman Nərimanovun və Moskvanın mövqeyini bilmək istəyir. Pişəvəri sonra yenidən İrana qayıdır.

İki il ağır şəraitdə tez-tez yaşayış yerini dəyişdirməyə məcbur olsa da, azadlıq mübarizəsini davam etdirir. Növbəti dəfə Bakıya qayıdan Pişəvəri təhsilini davam etdirmək istəyir. Özünün etiraf etdiyi kimi, qəbul imtahanından (rus dilindən) yetərincə qiymət ala bilmədiyi üçün universitetin tələbəsi ola bilmir. Bakıda bir müddət orta məktəblərdə müəllimlik edir, dövrü mətbuatda müxtəlif imzalarla məqalə və felyetonlarını çap etdirir. 1927-ci ilin payızında ailəsi ilə birlikdə, Xorasan yolu ilə Tehrana gəlir. Bir müddət işsiz qaldıqdan sonra 600 tümənə Tehranın Refahi xiyabanında yerləşən bir amerikalının kitab mağazasını alır.

İki köməkçidən əlavə, Əli Şərqi adlı əvvəldən yaxşı tanıdığı şəxsi özünə satıcı götürür. İki il həmin kitab mağazasını işlədir, lakin gəliri olmadığı üçün onu satmaq məcburiyyətində qalır.

Pişəvərinin və digər azadlıq mücahidlərinin vəziyyəti 1925-ci ildən sonra daha da ağırlaşır. Belə ki, hakimiyyətə gələn Rza şah Pəhləvi fars şovinizmini İranın milli siyasətinə çevirərək, Cənubdakı soydaşlarımıza qarşı yeni təzyiq və qətliamlara başlayır. Fars şovinistləri Pişəvərini həbs etmək üçün bəhanə axtarırdılar. Bununla əlaqədar “Mübarizə burulğanlarında keçən ömür” adlı kitabında tədqiqatçı alim Əkrəm Rəhimli yazır: “1929-cu ilin dekabr ayının son günlərində polisin əlinə belə bir bəhanə düşdü. Vaxtilə S.C. Pişəvərinin kitab mağazasında işləyən Əli Şərqi dövlət əleyhinə siyasi fəaliyyətdə suçlanaraq həbsə alınır. Onun sənədləri arasında S.C. Pişəvəridən və doktor Salamulla Caviddən borc aldığı pulun qəbzi (çeki) tapılır. Bu, S.C. Pişəvəri ilə Əli Şərqinin əlaqəsinin olduğuna “dəlil-sübut” kimi qəbul edilir. Nəticədə S.C. Pişəvəri də həbsə alınır”.

Pişəvəri günahsız olduğunu faktlarla sübuta yetirməsinə baxmayaraq, fars şovinistləri onu həbsdən azad etmək niyyətində deyildilər. Ona görə də saxta ittihamlar əsasında Pişəvəriyə 11 il həbs cəzası kəsilir. Onu azadlıq mücahidlərinin gedər-gəlməzi sayılan Qəsri-Qacar həbsxanasına salırlar. Bu həbsxanada məhbusları ələ salır, onlara ən ağır cəzalar verirdilər. Ona görə də Qəsri -Qacardakı çox az məhkum sağ-salamat həbs müddətini başa vura bilirdi. Lakinişgəncələr Pişəvərinin iradəsini qıra bilmir. O, həbsxanada siyasi cəhətdən daha da yetkinləşir. II Dünya müharibəsi ilə bağlı baş verən hadisələr İrana da öz təsirini göstərir. Rza şah Pəhləvinin İranı alman faşizminin arxa cəbhəsinə çevirmək istəyinə qarşı çıxan SSRİ və bəzi Qərb dövlətləri qarşılıqlı razılıq əsasında İrana hərbi müdaxiləyə baş vururlar. Nəticədə Pəhləvi rejimi devrilir və həbsxanalarda olan siyasi məhbuslar, o cümlədən Pişəvəri azadlığa çıxırlar. Həbsdən azad olunandan sonra Pişəvəri Tehrana gəlir. O burada İran Xalq Partiyasının yaradılmasında fəal iştirak edir.

Siyasi fəaliyyətini daha geniş şəkildə davam etdirən Pişəvəri ölkədə yaranmış vəziyyətdən yararlanaraq, mətbu fəaliyyətini də bərpa edir. O, 1943-cü il may ayının 23-də “Acer” qəzetini nəşr etməyə başlayır. Pişəvəri siyasi məqalələrində fars şovinizmi və onun rəhbəri Pəhləvilər rejimini kəskin şəkildə tənqid edərək, xalqı yeni azadlıq mücadiləsinə hazırlayır. 1944-cü ildə Pişəvəri Cənubi Azərbaycandan İran XIV Şura Məclisinə deputat seçilir. Ancaq onun deputatlığı məclisdə üstünlük təşkil edən fars şovinistləri tərəfindən qəbul edilmir. Bunu görən Pişəvəri inqilabi fəaliyyətini daha da genişləndirərək, İranda nəşr olunan 44 qəzeti birləşdirir. Bu birləşmə əsasında isə “Cəbhəyi azadi” (“Azadlıq cəbhəsi”) adlı siyasi qurum yaradılır. O, bu yolla fars şovinizminə qarşı yeni bir mübarizəyə başlayır. Alman faşizminin II Dünya müharibəsində məğlub olması bütün dünyada olduğu kimi, Cənubi Azərbaycanda da inqilabi vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxarır.

1945-ci ilin sentyabr ayının 3-də Cənubdakı soydaşlarımızı milli azadlıq mücadiləsi ətrafında daha sıx birləşdirmək məqsədilə Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Firqəsini (ADF) yaradır. Bu firqə dərhal xalq hərəkatına rəhbərliyi ələ alaraq, əhalini milli azadlıq mübarizəsinə hazırladı.

1945-ci ilin oktyabr ayında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin I qurultayı keçirildi. Qurultayda Pişəvəri Mərkəzi Komitənin sədri seçildi. Qurultaydan sonra ADF-in əsas fəaliyyət proqramı və onun görəcəyi işlər barədə qurumun mətbu orqanı olan “Azərbaycan” qəzetində geniş məlumat verildi. Qurultayda 21 Azər hərəkatının taktikası da işlənib hazırlandı.

Əsas məqsədlərdən biri də ölkədəki siyasi durumu analiz edərək, yaranmış vəziyyətdən çıxış yollarının tapılması, polis və jandarmların xalqa münasibətdə həyata keçirdikləri zorakılıqların qarşısının alınması idi. Amma hadisələrin gedişi göstərdi ki, zorakılığın qarşısını dinc yollarla almaq mümkün olmayacaq. Ona görə də ADF-nin II plenumunda zorakılığın qarşısının alınması üçün “yumruğa yumruqla” cavab verilməsi qərara alındı. Eyni zamanda plenumda ümumxalq toplantısı - Xalq Konqresinin (AXK) çağırılması məqsədəuyğun hesab edildi. 1945-ci il noyabrın 21-də AXK tərəfindən ölkədəki vəziyyətə nəzarət edəcək qurum - Milli Heyət yaradıldı.

Onu da deyək ki, ilkin mərhələdə ADF Azərbaycana İran daxilində muxtariyyət verilməsini qarşısına əsas məqsəd qoymuşdu. Amma hadisələrin gedişi və bununla əlaqədar Tehranla aparılan danışıqlar göstərdi ki, rejim muxtariyyət məsələsindən çox təşviş keçirir və buna hazır deyil. Ona görə də Azərbaycanın özünün müstəqilliyini elan etməsindən başqa çıxış yolu qalmırdı. Belə bir vəziyyətdə 1945-ci il dekabrın 12-də Təbrizdə Azərbaycan Milli Məclisi öz işinə başladı. Məclisdəki müzakirələr zamanı İran daxilində Azərbaycan muxtar qurumunun - milli hökumətin yaradılması qərara alındı. Yeni hökuməti təşkil etmək isə ADF-in sədri Pişəvəriyə tapşırıldı.

Yeni hökumət əmələ gələn problemləri dinc yollarla həll etmək və nahaq qan axıdılmaması üçün bütün imkanlardan istifadə etdi.

Milli Məclisin qəbul etdiyi qərarla Baş nazir təyin edilən Pişəvəri ölkə daxilində bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Azərbaycanlıların ana dilində yazmaları, oxumaları, təhsil almaları təmin edildi. Buna paralel olaraq, savadsızlığın kökünün kəsilməsi ilə bağlı müvafiq tədbirlər həyata keçirildi. Qadınlara kişilərlə bərabər hüquqlar verildi. Eyni zamanda torpaq islahatına baş vuruldu. Ölkədə əmin-amanlıq, haqq və ədalət bərpa edildi, geniş quruculuq işlərinə başlanıldı. Necə deyərlər, ölkə qısa müddətdə Pişəvərinin rəhbərliyi altında yarıməsrlik inkişaf yolu keçdi. Amma bütün bunlar Qərbdə Pişəvərinin əlilə Stalinin İranı parçalamaq niyyətində olması barədə təsəvvür formalaşdırmaqda idi. ABŞ və İngiltərə Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələrin onların İrandakı maraqlarına zərbə vuracağından qorxaraq, Tehran rejimini silahlandırmağa başladılar. Onlar eyni zamanda SSRİ-dən qoşunlarını İran ərazisindən çıxarmasını tələb etdilər. Əslində Stalin də İranın parçalanmasını və SSRİ daxilində böyük Azərbaycan yaradılmasını istəmirdi. Stalinin ətrafındakılar, xüsusən də Mikoyan onu böyük Azərbaycan təhlükəsi ilə qorxudurdu. Belə bir vəziyyətdə Stalin Cənubi Azərbaycanı Şimali Azərbaycana birləşdirmə taktikasından əl çəkdi. Moskvadan Pişəvəriyə tapşırdılar ki, İranın Qəvamüsəltənə rejimi ilə dil tapsınlar. Bu isə Moskva tərəfindən Cənubi Azərbaycana xəyanət demək idi. Stalinin Qəvamüsəltənə ilə dil tapmaq barədə göstərişini alandan sonra Pişəvəri: “Stalin bizi Qəvamüsəltənəyə satdı. Hiyləgər Qəvamüsəltənə Stalini aldatdı”,-demişdi.

Həqiqətən də, Qəvamüsəltənə İranın ərazi bütövlüyü qorunduğu halda, SSRİ-yə ölkədəki neft-qazla zəngin yataqların işlədilməsinə icazə verəcəyini və Moskva tərəfdarı olan qüvvələrin siyasi azadlıq hüququnun təminatını vəd etmişdi.

ƏZIZ MUSTAFA

Zaman.-2011.-15-16 dekabr.- S.14.