Azərbaycan kinosu - 113 il

1976-ci il mayın 14-də Azərbaycan kinosunun 60 illiyi ilk dəfə qeyd olundu və tarixə Azərbaycan kinematoqrafçılarının peşə bayramı kimi daxil oldu. Həmin tarix ilk tammetrajlı filmimiz olan “Neft və milyonlar səltənətində”nin ilk nümayişinin tarixi idi (14 may 1916-cı il). Maraqlıdır ki, kinonun izi-tozu olmayan bir ölkədə birdən-birə tammetrajlı bədii film yaranmışdı... Azərbaycan kinosunun 80 illiyi ərəfəsində (1996-cı ildə) Aydın Kazımzadə Azərbaycan kinosunun yaşının 98 olduğunu faktlarla sübut etdi. Onun araşdırmaları nəticəsində kinomuzun tarixi dəqiqləşdirilib təxminən 20 il əvvələ çəkildi.

Söz vaxtına çəkər deyiblər.... Elə bu vaxtlar idi. Amma 113 il əvvəl. Yəni 1898-ci il... Dünya artıq 3 il idi ki, “hərəkətli şəkillər” adlı çox maraqlı və qəribə icadla tanış olmuşdu. 1898-ci il avqustun 1-də Bakıda “Kaspi” qəzetində dərc olunan belə bir elan bu baxımdan diqqəti cəlb edirdi: “1898-ci il avqustun 2-də, bazar günü V. İ. Vasilyev-Vyatskinin teatr-sirkində Parisdə qarşıdakı ümumdünya sərgisi üçün Orta Asiya və Qafqazın canlandırılmış fotoşəkilləri nümayiş etdiriləcəkdir. Digər şəkillərlə bərabər göstəriləcəkdir:

1. “Bibiheybətdə Neft Fontanı yanğını.”

2. “Əlahəzrət Buxara Əmirinin “Velikiy Knyaz Aleksey” paroxodunda yolasalma mərasimi.”

3. “Qafqaz rəqsi.”

4. “İlişdin!” Bakı şəhər bağçasında baş vermiş yumoristik əhvalat.

Ətraflı məlumat afişalardadır. Başlanır axşam saat 9-da”.

Bu elanla Azərbaycanda “hərəkətli şəkillər”in - kinonun tarixi dəqiqləşmiş olur.

XX əsrin sonlarına qədər Azərbaycan kinosunun tarixi müxtəlif illərdən hesablanıb. Keçmiş SSRİ-də bütün millətlər üçün yeganə kino tarixi mövcud idi. 1919-cu ildə sovet hökuməti Rusiyada kinematoqrafiya və fotoqrafiya müəssisələrinin milliləşdirilməsi üçün dekret imzalamışdı və həmin tarix sovet kinosunun yaranması kimi uzun illər qeyd olunmuşdu.

1976-ci il mayın 14-də Azərbaycan kinosunun 60 illiyi ilk dəfə qeyd olundu və tarixə Azərbaycan kinematoqrafçılarının peşə bayramı kimi daxil oldu. Həmin tarix ilk tammetrajlı filmimiz olan “Neft və milyonlar səltənətində”nin ilk nümayişinin tarixi idi (14 may 1916-cı il). Maraqlıdır ki, kinonun izi-tozu olmayan bir ölkədə birdən-birə tammetrajlı bədii film yaranmışdı. Buna kino tarixçisi Aydın Kazımzadə aydınlıq gətirdi.

Azərbaycan kinosunun 80 illiyi ərəfəsində (1996-cı ildə) Aydın Kazımzadə Azərbaycan kinosunun yaşının 98 olduğunu faktlarla sübut etdi. Onun araşdırmaları nəticəsində kinomuzun tarixi dəqiqləşdirilib təxminən 20 il əvvələ çəkildi. Qeyd edək ki, əvvəlki araşdırmalarda bu tarix haqqında informasiyalara rast gəlinib. Təəssüf ki, bu məlumata o vaxtlar diqqət yetirən olmayıb.

Əslində daha əvvəlki tarixlərdə Bakıda yerli materiallar əsasında çəkilən xronikal lentlərin göstərilməsi barədə mətbuatda xəbərlər dərc edilmişdi. Məsələn: “Kaspi” qəzetinin 1898-ci il 17 iyun tarixli sayında dərc edilmiş informasiyada xəbər verilirdi ki, Bakı foto dərnəyi xeyriyyəçilik məqsədi ilə mayın 31-də Mixaylov bağında xalq gəzintisi təşkil edib, yığılan pulların yarısı məhsul qıtlığından zərər çəkənlərə, qalanları isə dərnəyin inkişafına sərf olunub. Bu tədbir “Şəhər bağında xalq gəzintisi” adı altında lentə alınıb. Süjet Bakı həyatından bəhs edən “Qatarın dəmir yolu stansiyasına daxil olması”, “Qafqaz və Merkuri” cəmiyyətinə məxsus paroxodun limandan yola düşməsi”, “Bazarni küçəsi sübh çağı” adlı daha üç süjetlə birgə göstərilmişdi.

1898-ci il yanvarın 8-də Bakıda xarici filmlərin, iyunun 21-də isə Aleksandr Mişonun çəkdiyi dörd süjetin sirk tamaşası vaxtı göstərilməsi bəlli olsa da, kinomuzun yaşı ilk müstəqil ictimai baxışa, milli nümunələrə və ilk bədiiləşdirilmiş filmə (“İlişdin”) görə avqustun 2-dən hesablanır. Əslində dünya kinosunda da təcrübə belə idi. Dünyada ilk kino çəkilişləri 1895-ci ilin mart ayında aparılmışdı. Amma kinonun tarixi 1895-ci il dekabrın 28-dən - ilk kütləvi nümayişdən hesablanır.

DÜNYADA KİNO

1895-ci il martın 22-də fransız Lümyer qardaşları “Lümyerin Monplezir və Liondakı fabrikindən fəhlələrin çıxması” kadrını nümayiş etdirdilər. Bu bir neçə saniyəlik hərəkətli təsvirlərin insanlarda maraq oyandırdığını görən qardaşlar həmin ilin yayında bir neçə qısa süjetlər çəkdilər. Artıq dünya kinosunun startını götürdüyü tarix yaxınlaşırdı. 28 dekabr 1895-ci il.... Bu tarixdə kinonun maraqlı tapıntı olduğunu tamaşaçılarına sübut etmək məqsədilə Lümyer qardaşları Parisin Kaputsinlər bulvarındakı “Qrand Kafe”də ictimai baxış təşkil etdilər. Beləliklə, yeni əyləncə, biznes, sənət, sənaye sahəsi - kino təşəkkül tapdı.

Lümyer qardaşlarının çəkdikləri kadrlar maraq doğursa da, təsvirlər daha çox hərəkət edən fotoları xatırladırdı. Belə süjetlərin içərisində faktları əks etdirən kadrlar, komik nüanslar tamaşaçıların daha çox diqqətini cəlb edirdi. Bunu hiss edən Lümyer qardaşları bədiiləşdirilmiş (oyun) kadrları ekranlaşdırıb müxtəlif ölkələrdə nümayiş etdirməyə başladılar. Qardaşlar 1897-ci ildə bir neçə kinooperator hazırlayaraq müxtəlif ölkələrə süjet çəkməyə göndərdilər.

Fransadakı nəhəng “Pate” və “Qomon” kino şirkətləri bütün dünyada baş verən sensasiyalı xəbərləri (avtomobil yarışları, öküz döyüşü, rus çarının tacqoyma mərasimi və s.) əks etdirən xronikal filmlər çəkir, unikal lentlərin əldə edilməsi üçün bütün ölkələrə öz kinooperatorlarını göndərirdilər.

Fransız firmasının kinematoqrafçıları 10 il ərzində Rusiyada da fəaliyyət göstərdilər. Bu illər ərzində onlar müxtəlif süjetlərlə yanaşı, Bakıda neft hasilatından bəhs edən müxtəlif mövzuda filmlər də çəkmişdilər.

Aleksandr Mişon da dünyanın diqqətini çəkən “Bibiheybətdə neft fontanı yanğını” və “Balaxanıda neft fontanı” kadrlarını 1898-ci ildə Fransada keçirilən dünya sərgisində nümayiş etdirmək üçün aparmışdı.

ALEKSANDR MİŞON KİMDİR?

Hələ XIX əsrin sonlarında Bakı nefti dünya inteligensiyasını Qafqazın bu şəhərinə çəkib gətirirdi. Şəhər “qara qızıl”ın hesabına sürətlə inkişaf edirdi. Təkcə infrastruktur yenilikləri deyil, xaricilərin Bakıya axını ölkədəki mədəniyyət hadisələrinin də inkişafına təkan verirdi. Bakı artıq bütün Zaqafqaziyanin mədəniyyət mərkəzi kimi tanınmağa başlanmışdı. Bu vaxtlarda Fransadan gəlmiş fotoqraf Aleksandr Mixayloviç Mişonun da Bakıda fotoatelyesi və nəşriyyatı var idi. O, Bakı mənzərələrini, neft mədənlərini, neft emalını, neft mədənlərində baş verən yanğınlarla bağlı silsilə şəkillər çəkmişdi.

Araşdırmalardan məlum olur ki, 20 ildən artıq Bakıda işləyən Aleksandr Mişonun niyyəti heç də Azərbaycanda kino sənətinin əsasını qoymaq deyildi. Əgər belə olsaydı, Mişonun imzasına 1898-ci ildən sonrakı dövrlərdə də rast gələrdik. Sadəcə, Mişon fotoqrafiya ilə məşğul olduğuna görə, bu süjetləri çəkib Bakıda nümayiş etdirmiş və Fransaya aparmışdı. Həmin kinosüjetlərin ikisi (”Bibiheybətdə neft fontanı yanğını” və “Balaxanıda neft yanğını”) 2001-ci ildə Azərbaycan Dövlət Film Fondunun təşəbbüsü ilə Fransa kinoarxivindən Azərbaycana qaytarılıb.

2 avqust 1898-ci il tarixində Aleksandr Mişonun filmləri ilə Azərbaycanda kinematoqrafiyanın əsası qoyulub, amma həmin tarixdən 1915-ci ilə qədər bu sahədə boşluq yaranıb. Bunun əsas səbəbi yerli kadrların yoxluğu və bəlkə də o vaxt kinematoqrafiyaya marağın olmaması idi. Ardı var.

Ramil Ələkbərov

Zaman.-2011.- 2-4 iyul.- S.2.