Azərbaycanın bilinməyən tarixi: Seyid Yəhya Bakuvi

“Alimin zilləti həlak edər. Cahilin fəsadı özündən başqa heç kimə zərər verməz. Alim elmi ilə hərəkət etmiş olsa, bütün aləmə bərəkəti yetişər. Alim (elmə) əməl etdiyi zaman onun sirləri saflaşar” kimi hikmətli sözün sahibi S.Yəhya, bir çox sufi kimi, elmi biliyi sadəcə təsəvvüfdə əsas hesab etməmiş, digər dini elmlərə də dəyər vermişdir.

Çar Rusiyasını əvəz edən “Qırmızı İmperiya” işğal etdiyi dövlətlərin ərazilərinə sahib olmaqla yanaşı, həm də həmin dövlətlərin qədim mədəniyyət və tarixini bir göz qırpımında silib, kommunizm ideologiyasına uyğun formada yenidən yazırdı. Bu qaranlıq oyundan Azərbaycan da öz nəsibini almışdı. Zəngin, qədim tarixə sahib milli, mənəvi irsimiz heç olmamış kimi silinərək yenidən “qurulurdu”. Tariximizin bir çox məqamları ya dəyişdirilir, ya da lazımsız bilib unutdurulurdu. Azərbaycanın dahi şəxsiyyətləri kommunist ideologiyasının tərəfdarı kimi qələmə verilirdi. Bu ateist ideologiya təmsilçiləri İslam dininə cahillik, xurafat donu geyindirərək xalqı “manqurtlaşdırmağa” çalışırdı. Minilliklərlə qazanılmış mədəniyyət düz 70 il zindan həyatı sürməkdə idi.

Müstəqillik əldə olunduqdan sonra zəngin mənəvi keçmişə sahib olan Azərbaycanın milli və mənəvi irsinin düzgün şəkildə araşdırılaraq öyrənilməsi üçün imkan yarandı. Bir çox tədqiqatçılar həqiqi tariximiz barədə elmi araşdırmalar aparmağa başladı. Çox təəssüf ki, bəziləri sovet dövründə yazılmış kitabları heç bir tarixi araşdırma, tədqiqat aparmadan, cüzi dəyişikliklər etməklə və sadəcə latın qrafikasına çevirməklə yenidən çap etdirərək uğur əldə etməyə çalışdı. Bu tip kitabları oxuduqda kommunizm idealarının hələ də bu insanların şüurlarında yaşadığını müşahidə etmək mümkündür. Əlbəttə bütün bu çatışmazlıqlara baxmayaraq tozlu rəflərdə qalan həqiqi tariximiz əsl tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilməkdədir.

Azərbaycanın ən az tədqiq olunan, ictimai-siyasi, mədəni tarixində mühüm rol oynamış gerçəkliklərindən biri də təsəvvüfdür. Təsəvvüf İslamkı mənəvi həyatın və əxlaqi dəyərlərin adıdır. Bu fəlsəfi-dini təlimdə insanın öz nəfsini islah və tərbiyə etməsi, öz varlığından və dünyadan keçərək Allaha qovuşması məqsədi izlənilir. Azərbaycanın təsəvvüf tarixini araşdıran tədqiqatçılardan biri də Qafqaz Universitetinin Qafqaz Araşdırmalar İnstitutunun rəhbəri ilahiyyatçı alim Mehmet Rıhtımdır. Mehmet Rıhtım Azərbaycanda indiyədək sufilik, o cümlədən Xəlvətiyyə təriqəti, onun tarixi kökləri, nümayəndələri barədə ən geniş araşdırma apararaq, milli,mədəni irsimizin unudulmuş tarixini aşkara çıxarmışdır. O, bir neçə il ərzində şərqdə Xəlvətiyyə ədəbi-təsəvvüfi görüşlərin təşəkkülü və Seyid Yəhya Bakuvinin həyatı, mühiti, əlyazma irsi üzərində tədqiqat aparmışdır. Mehmet Rıhtımın “Şərq ədəbiyyatında Xəlvətiyyə sufi görüşlərinin təşəkkülü və Seyid Yəhya Bakuvi” adlı kitabı Azərbaycanın bu tarixi dövrü haqqında aparılmış geniş tədqiqat işidir.

Xəlvətilik nədir? Kimdir Seyid Yəhya Bakuvi? Bu sualları Mehmet Rıhtımın adı çəkilən kitabından istifadə edərək cavablandırmağa çalışacağıq. Azərbaycan təsəvvüf irsinin görkəmli nümyəndələrindən biri olan Seyid Yəhya Bakuvinin yenidən təsis etdiyi və inkişaf etdirdiyi Xəlvətiyyə təriqəti XV əsrdən etibarən ədəbi, fəlsəfi, ictimai və siyasi sahələrdə böyük təsirə malik olmuş və müsəlman aləmində geniş şəkildə yayılmışdır. Xəlvəti sözünün lüğəvi mənası “tənha yer”, “tənha yerə çəkilmək”dir. Müridlər insanlardan uzaqlaşaraq xəlvətxana adlanan tənha bir yerdə 40 gün ərzində davamlı olaraq Allaha ibadət edirdilər. Xəlvətdən məqsəd qəlb evini nəfsani, şeytani istəklərdən təmizləmək və Haqqın nemətlərini düşünərək ona şükr etməkdir. Mənbələr S.Yəhyanın yanına gəlib dərs alan müridlərinin sayının iyirmi minə yaxın olduğunu və bunlardan üç yüz altmışının xəlvətiliyi təbliğ etmək üçün xəlifə səviyyəsinə nail olduğunu bildirir.

Seyid Yəhya Bakuvi Şirvanşahlar dövlətinin mühüm elmi, siyasi mərkəzi sayılan Şamaxı şəhərində anadan olub. O, Bakı şəhərinə gələrək irşad fəaliyyətinə başladığı tarixdən vəfatına qədər Şirvanşahlar hökmdarı I Xəlilullah xanla çox yaxın olmuşdur. Mənbələr Şirvanşah hökmdarının ona böyük hörmət etdiyini və yardım göstərdiyini qeyd edir. S.Yəhya müridlərinə uzun ömür verməsi üçün Allaha dua edərkən “Xəlil bəyə dua edin, çünki mənim ömrüm onun həyatıdır” - demişdir. Həqiqətən də, Şirvanşah I Xəlilullah xan öldükdən doqquz ay sonra Seyid Yəhya Bakuvi vəfat etmişdir.

S.Yəhyanın Bakıda yaşadığı, xanəgahının və qəbrinin də burada olması barədə bir çox tarixi dəlillər mövcuddur. Abbasqulu Ağa Bakıxanov Bakı şəhərində S.Yəhyaya mənsub olan məscidin yanında onun mədrəsəsi və qəbri olduğunu bildirir. Bu məkan Bakıda, bu gün “İçərişəhər” adlandırılan yerdədir. Keyqubad məscidinin qiblə divarına bitişik olan qəbrin üzərinə, səkkiz guşəli klassik Səlcuqlu memarlıq tərzində sadə bir günbəz tikilmişdir. Bu türbə istər SSRİ dövründə, istərsə də müstəqillik dövründə bir neçə dəfə təmir edilmişdir. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edim ki, restavrasiya edənlər türbənin üst hissəsinə əsassız bir əlavə də etməyi unutmayıblar. Heç bir tarixi əsası olmayan nizə ucluğunu xatırladan kiçik bir daş parçası türbənin ən uc yerinə yerləşdirilib. Görünür tarixi abidələrin restavrasiyası zamanı əlavə müdaxilənin yol verilməz olduğundan xəbərsiz olan müasir “ustalarımız” XV əsrin memarlıq abidəsinə yenilik gətirmək fikrinə düşüblər.

Dini-təsəvvüfi məzmunlu əsərlərin sayı və siyahısı tam olaraq bilinməyən S.Yəhya bir çox mənzum və mənsur əsərlər yazmışdır. O, mənsur əsərlərini ərəb, fars və türk dillərində, mənzum əsərlərini isə fars dilində qələmə almışdır. Şeirlərini “Seyid” təxəllüsü ilə yazmışdır. Mehmet Rıhtım “Şərq ədəbiyyatında Xəlvətiyyə sufi görüşlərinin təşəkkülü və Seyid Yəhya Bakuvi” adlı kitabında Türkiyə və Azərbaycan kitabxanalarında 100-ə qədər S. Yəhyaya məxsus əlyazma nüsxəsinin olmasını qeyd edir. Müəllif apardığı araşdırmalar sayəsində aşkara çıxardığı bu əlyazmaların bir qisminin məcmuə, başqa bir qisminin isə ayrıca kitab şəklində olduğunu yazır.

S.Yəhyanın türk dilində yazdığı yeganə əsəri “Şəfaül-əsrar”dır. Əsərdə təsəvvüf yolunu izləyənlər üçün elmin vacib olduğu tez-tez vurğulanır. Həqiqi şeyx ilə saxta şeyxlərin xüsusiyyətləri açıqlanaraq həqiqi şeyxə tabe olmadan bu yolda getmənin mümkün ola bilməyəcəyi bildirilir, ibadətlərin mənaları, zikrin növləri və hikmətləri şərh olunur. Əsərdə Quran ayələri, hədislər və bir sıra sufilərin sözlərinə müraciət edilmişdir. Qeyd edək ki, bu yaxınlarda Mehmet Rıhtım “Şəfaül-əsrar” əsərini həm müasir Azərbaycan, həm də müasir Türkiyə türkcəsinə uyğunlaşdırmaqla nəşr etdirmişdir.

Seyid Yəhya Bakuvinin əsərlərinin dil, ədəbi xüsusiyyətləri və məzmun zənginliyi müəllifin dərin təffəkür sahibi olmasından xəbər verir. İyirmidən çox əsər müəllifi olması, həm nəzm, həm nəsr əsərləri yazması xüsusilə diqqəti cəlb edir. Belə ki, xəlvəti şeyxləri arasında bu sayda və çeşiddə əsər yazan başqa bir kimsə yoxdur. Əsərlərindəki mövzuları çox vaxt Qurani-Kərim ayələri və Hz. Məhəmmədin (s.ə.v.) hədisləri ilə əsaslandırması Seyid Yəhya Bakuvinin Quran və hədis biliyinin dərinliyindən xəbər verir. “Alimin zilləti həlak edər. Cahilin fəsadı özündən başqa heç kimə zərər verməz. Alim elmi ilə hərəkət etmiş olsa, bütün aləmə bərəkəti yetişər. Alim (elmə) əməl etdiyi zaman onun sirləri saflaşar” kimi hikmətli sözün sahibi S.Yəhya, bir çox sufi kimi, elmi biliyi sadəcə təsəvvüfdə əsas hesab etməmiş, digər dini elmlərə də dəyər vermişdir.

BƏYLƏR MƏCİDOV

Zaman.-2011.-25-28 iyun.- S.4.