Atom elektrik stansiyaları: təhlükə, yoxsa tərəqqi mənbəyi? (1)

AES-in zəlzələ nəticəsində qəzalı hala düşməsi və ətraf üçün böyük təhlükəyə çevrilməsi isə AES-in xidmətindən istifadə edən ölkələrin hamısında ciddi təşvişlə qarşılanmaqdadır.

Yaponiyada baş verən son zəlzələdən sonra “Fukusima” Atom Elektrik Stansiyasının (AES) qəzalı vəziyyətə düşməsi gündoğar ölkəni ikinci Çernobıl qəzası ilə üzləşmə təhlükəsi qarşısında qoyub. Yaponiyalı mütəxəssislərin qəzanı aradan qaldırmaq üçün göstərdikləri cəhdlərə baxmayaraq, ətrafda radiasiyanın səviyyəsi artmaqda davam edir. Ekspertlərin fikrincə, əgər bu qəza qısa müddətdə aradan qaldırılmasa, Yaponiya Çernobıl AES faciəsindən daha dəhşətli təhlükənin ağrılarını öz üzərində hiss etməli olacaq. “Fukusima” AES-in zəlzələ nəticəsində qəzalı hala düşməsi və ətraf üçün böyük təhlükəyə çevrilməsi isə AES-in xidmətindən istifadə edən ölkələrin hamısında ciddi təşvişlə qarşılanmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, artıq bəzi Avropa ölkələri, o cümlədən Almaniya Yaponiyada baş verən təbii fəlakətlərin AES-i qəzalı vəziyyətə salması və bunun böyük təhlükə mənbəyinə çevrilməsindən narahat olaraq, öz ərazilərindəki analoji stansiyaların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bəzi addımlar atmağı planlaşdırırlar. Məsələn, Almaniya kansleri Angela Merkel martın 14-də bəyan edib ki, ölkədəki AES-lərin bir çoxunu, o cümlədən 7 AES-in fəaliyyətini dayandıracaq. Bunun əvəzinə mümkün qədər külək və ya günəş enerjisindən istifadəyə imkan verəcək daha çox stansiyaların tikiləcəyini söyləyib. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, hazırda Almaniyada 17 AES var. Onlar ölkənin elektrik enerjisinə olan tələbatının 23 faizini ödəyir. Almaniya ilə eyni vaxtda İsveçrə və Braziliya da analoji addım atmağa hazırlaşırlar. AES təhlükəsi enerjiyə olan tələbatının 80 faizini onun hesabına ödəyən Fransada da təşvişlə qarşılanıb. Ähalinin məsələ ilə bağlı müəyyən etiraz aksiyası keçirməyə hazırlaşması isə Fransa hökumətini ölkədə AES təhlükəsinin olmadığı barədə bəyanatla çıxış etməyə məcbur edib. Avstriya isə Avropa Birliyi rəhbərliyinə müraciət edərək, təcili şəkildə quruma üzv ölkələrdəki AES-lərdən gələ biləcək təhlükə ilə bağlı xüsusi araşdırma aparılmasını tələb edib. MAQATE-nin 2005-ci ildə hazırladığı hesabata görə, dünyanın 31 ölkəsində hazırda 440 AES var. Onlardan 300-nün istismar müddəti başa çatıb. Rusiyada 31, ABŞ-da 104, Fransada 59, Yaponiyada 54, Almaniyada 19, Cənubi Koreyada 16, Kanadada 14, Ukraynada 13, İsveçdə 11, Çində 3 AES var. Amma 7-si də inşa edilir. İngiltərədə bəzi AES-lər bağlanıb. Fransa və İsveçdə yeni AES-lərin inşasına moratorium qoyulub.

Qeyd edək ki, ilk AES 1954-cü ildə keçmiş SSRİ-də Kaluqa vilayətinin Obninsk şəhərində istifadəyə verilib. 2030-cu ildə bütün dünyadakı AES-lərın sayının 700-ə çatacağı gözlənilir.

Xatırladaq ki, bütün AES-lər dünyada 375 qiqavatt elektrik enerjisi hasil edir. Külək elektrik stansiyaları ilə 118 min meqavat, günəş enerjisi ilə 288 meqavatt elektrik enerjisi hasil edilir. Fransa AES-lər vasitəsilə enerjiyə olan tələbatının 78-80, Litva 74, Belçika 56,8, Ukrayna 47,3, İngiltərə 21,9, Ermənistan 33, Finlandiya 32,1, Almaniya 30,4, Yaponiya 33,8, Rusiya 14,9, ABŞ 19,8 faizini təmin edir.

Təhlükəyə baxmayaraq...

AES-lərdən gələn təhlükənin kifayət qədər böyük olmasına baxmayaraq, onların sayı ildən-ilə artmaqda davam edir. Bunun da səbəbləri aydındır: Belə ki, məhz AES-lərin işə düşməsindən sonra elmi-texniki tərəqqiyə nail olundu. Xüsusilə kosmosun fəthi üçün geniş perspektivlər açıldı. Buraya dünya ağalığı uğrunda mübarizə aparan ölkələrin məhz AES-lərin hesabına atom bombasının hazırlanması üçün müvafiq material əldə etməsini də əlavə etmək lazımdır. Artıq sivil dünyamızı AES-siz təsəvvür etmək mümkün deyil. Belə ki, enerji alınmasında istifadə edilən təbii qaynaqlar get-gedə azalmaqdadır və bu da özlüyündə enerji qıtlığına gətirib çıxarır. Bu baxımdan da insanların elektrik enerjisinə olan ehtiyaclarının ödənilməsində AES-lər xüsusi rol oynayır. Digər tərəfdən də, AES-lərdə elektrik enerjisinin alınması daha rahat və problemsiz həyata keçirilir. Qeyd edək ki, nüvə reaksiyası zamanı ayrılan enerji digərləri ilə müqayisədə milyonlarla dəfə çoxdur. Bundan əlavə, AES-lər istilik elektrik stansiyaları (İES) və su-elektrik stansiyaları ilə müqayisədə daha böyük üstünlüklərə malikdir. AES-in inşası üçün iri su bəndlərinin tikilməsinə, məhsuldar torpaqların su altında saxlanılmasına ehtiyac duyulmur. Analoji fikirləri günəş və külək enerjiləri barədə də demək olar. Amma günəş və külək elektrostansiyalarından alınan elektrik enerjisi AES-lərlə müqayisədə kifayət qədər azdır və onlar əhalinin elektrik enerjisinə olan tələbatını qismən ödəməyə qadirdirlər. Bura insanların elektrik enerjisinə olan tələbatının ildən-ilə artmasını da əlavə edəndə, onda AES-lərdən gələn təhlükəyə baxmayaraq, onların yenilərinin inşa edilməsi zərurət kimi qarşıya çıxır.

Görünməz düşmən

AES-lərin inşası ilə bağlı ətraf mühitin radiasiyaya məruz qalması təhlükəsini ekspertlər, adətən, görünməz düşmən adlandırırlar. Qeyd edək ki, yer üzündə radiasiya mənbəyi kimi üç radioaktiv elementin - uran, torium və aktiniumun adı çəkilir. Adıçəkilən bu elementlər parçalanma prosesində ion şüalanması yayırlar. Məsələn, parçalanma prosesində onlar şəffaf və iysiz ağır radon qazı əmələ gətirirlər. Radon qazının ətrafda çox toplanması öz növbəsində radiasiya təhlükəsi əmələ gətirir. Yeri gəlmişkən deyək ki, qaz plitələrində istifadə edilən təbii qazın özü də radon mənbəyi hesab edilir. Ekspertlərin araşdırmalarına görə, vanna otaqlarında radon qazı mətbəx və evlə müqayisədə 40 dəfə çoxdur. Bütün bunlar da insanların müxtəlif xəstəliklərə məruz qalması deməkdir. Ona görə də son 50 ildə radioaktiv şüalanmalar zamanı sağalmaz xəstəliklərə, xüsusən xərçəngə yoluxanların sayı kosmik sürətlə artaraq, bəşəriyyət üçün qarşısıalınmaz bəlaya çevrilib.

Şüalanma - gec partlayan bomba

Radiasiya mənbəyi olan radioaktiv vasitələr radionukledlər, adətən, insan orqanizminə hava yolları və yeməklə daxil olurlar. Eyni zamanda insanın dərisini dəlib keçərək sümükdə və orqanizmin fəaliyyətini təmin edən digər üzvlərində toplanaraq, onları tədricən məhv etməyə başlayırlar. Bunun nəticəsində insan ya şüa, ya da xərçəng xəstəliyinə tutulur. Şüalanma insan orqanizmində qocalma prosesini sürətləndirir. Paralel olaraq radioaktiv şüalanma genetik xəstəliklərə səbəb olur. Bu da 5-6 nəsil sonra özünü müxtəlif şəkildə (anadan eybəcər, əlil, anormal, doğulma, əqli çatışmazlıq) biruzə verir. Ätraf mühitin radioaktiv şüalanmaya məruz qalması daha böyük fəlakətlərə səbəb olur. Belə ki, radionukledlər yüz illər torpaqda qalır. Həmin torpaqlardan əkin, otlaq sahəsi kimi və ya mənzil tikintisi məqsədi ilə istifadə edilməsi insanlar üçün böyük təhlükə mənbəyidir. Bütün bunlar da AES-lərə olduqca ehtiyatlı yanaşmanı və onun inşası zamanı təbii fəlakətlər də daxil olmaqla, bütün ehtimal edilən təhlükələri nəzərə almanı tələb edir.

Əks halda, AES-lərdə baş verə biləcək qəza milyonlarla insanı ölümə sürükləyə bilər. Bunu 1986-cı il, aprel ayının 26-da Ukraynanın Çernobıl AES-ində baş verən qəza da bir daha sübut etdi.

Təhlükəli qəzalar

AES-lərdə baş verən qəzalarla bağlı məsələ beynəlxalq aləmi hələ ötən əsrin 50-ci illərində təşvişə salmağa başlamışdı. Məsələn, 1959-cu il, iyun ayının 24-də Kaliforniya ştatındakı Santa-Syuzna şəhərindəki (ABŞ) AES- in enerji reaktorunda qəza baş vermişdi. Nəticədə stansiya ətrafındakı onlarla kilometr ərazi radioaktiv şüalanmaya məruz qalmışdı.

1961-ci il, yanvar ayının 3-də isə Aydaxo- Fols şəhəri (Ayadaxo ştatı) yaxınlığındakı eksperimental reaktorda partlayış baş vermiş və 3 nəfər həlak olmuşdu. 1979-cu il, mart ayının 28-də “Trimayl Aylend” AES-də (ABŞ) reaktorun soyudulmasına xidmət edən sistem sıradan çıxmışdı. Nəticədə atmosferə külli miqdarda radioaktiv qaz daxil olmuş, Sakyaxna çayına isə radioaktiv tullantılar sızmışdı. Nəticədə stansiya ətrafındakı əhali təcili şəkildə fəlakət zonasından köçürülmüşdü.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2011.- 31 mart-1 aprel.- S. 11.