Maksim Qorki -həyatın dibindən zirvəsinə (1)

Bir vaxtlar onun haqqında hamı məhəbbətlə danışar, əsərlərini sevə-sevə oxuyardılar. O, keçmiş SSRİ vətəndaşları üçün məhəbbət, sevgi və haqq-ədalət simvolu idi. O yazdığı əsərləri ilə həyatın dibindən şöhrət zirvəsinə qalxmağı bacarmış və milyonlarla insanın qəlbində özünə qarşı rəğbət oyatmağı bacarmışdı. Onu SSRİ-də uzun illər sosialist ideologiyasının nəğməkarı, proletar ədəbiyyatının banisi kimi insanlara təqdim etmişdilər. Ancaq o, bolşevizmin mənfi tərəflərini cəsarətlə tənqid edərək, yeri gələndə onları yerlərində oturtmağı bacarırdı. Məsələn, bolşevizmin öz əleyhdarlarına amansız şəkildə divan tutduğu illərdə, 1918-ci ilin yanvar ayının birində o yazırdı: “Proletariat geniş ürəkli, səmimi və ədalətli deyil. Halbuki inqilab ölkədə haqq və ədaləti bərpa etməli idi. Əgər ölkədaxili çəkişmədə Lenin Milyukovun, o da Leninin gur saçlarını yolsaydı, onda bu bizi narahat etməzdi. Amma çəkişən panlar, bir-birilərini öldürənlər isə xoloplardır. Kasıblar vuruşaraq, bir- birilərini məhv edirlər, ölkə isə məhvə sürüklənir”

Yaradıcılığının ilk illərində onda inqilabi mübarizə ruhu mövcud idi və bu onun o dövrdə qələmə aldığı bütün əsərlərində özünü göstərirdi. Ona görə də o yazdığı “Şahin nəğməsi”, “Dankonun ürəyi” hekayələri və “Ana” romanı ilə Lenin başda olmaqla, inqilabçıların sevimlisinə çevrildi. Hər halda həmin dövrdə o inqilab yolu ilə xalqın azadlığa çıxacağına inanırdı. Mənşəcə xristianlaşan tatar ailəsindən olması səbəbindən onda çılğın və qaynar tatar qanı tez-tez özünü biruzə verirdi. O, yaradıcılığının sonrakı mərhələlərində bolşevizmi tərənnüm edən əsərlər yazmadı və onlarla daim gizli mübarizədə oldu. Bu sonda, əvvəlcə, oğlunun, sonra isə özünün bolşeviklər tərəfindən aradan götürülməsinə gətirib çıxardı. Bu insan Aleksey Maksimoviç Peşkov (Qorki) idi. Maksim Qorki 1868-ci il mart ayının 16-da ( 28) Nijni Novqorod şəhərində anadan olub. Onun ata və ana babalarının xristianlaşan tatar olduqları ehtimal edilir. Atası Maksim Savvatiyeviç (Savvat, Savad) Peşkov (tatarca Beşik, Peşik) keçmiş zabitlərdən idi. Anası Varvara Kaşirina isə meşşan ailəsindən idi. O, Qorki uşaq ikən vəfat etmişdi. Balaca Maksimin uşaqlığı da ana babasının yanında keçib. Babası onda kilsə kitablarına maraq yaratmış, nənəsi isə ona çoxlu nağıllar danışmışdı. Amma imkansızlıq ucbatından Qorki yalnız peşə məktəbini bitirə bilmişdi. O, uşaq yaşlarından ağır işlərdə (mağazada şagird, paroxodda qabyuyan) işləmişdi. Çox qaynartəbiətli olan Qorki ilk sevgidə uğursuzluğa düçar olmuşdu. Bu da gəncliyində onun özünə sui-qəsdə əl atmasına gətirib çıxarmışdı. Lakin güllə ağciyərini deşərək keçib getmişdi. Sağaldıqdan sonra Qorki Qərbin bir çox filosoflarının əsərlərini oxumuşdu. Eyni zamanda Karl Marksın “Tarixi məktublar”ı ilə də tanış olmuşdu və bu onda sosializmə rəğbət oyatmışdı. Əyalət həyatı onu quru və sərt adama çevirsə də, tez-tez kilsəyə gedən Qorki dini kitabları oxuyaraq, onların təsiri altında humanist və mülayim bir adama çevrilmişdi. Bununla əlaqədar o, 1912-ci ildə yaxın dostu V. V. Rozanova yazırdı: “Allah insanlara hamının bərabər olduğunu və ali səviyyəyə ucalmağı təlqin edir”.

İlk gənclik illəri

1892-ci ildən başlayaraq, Qorki, əvvəlcə, İequdiil Xlamida adı altında məqalələr yazmağa başlayır. İlk dəfə Qorki imzasından o, 1892-ci ildə Tiflisdə nəşr olunan “Qafqaz” qəzetində çap edilən “Makar Çudra” hekayəsində istifadə etdi. 1895-ci ildə yazıçı V. Korolenkonun köməyi ilə o dövrdə Rusiyada olduqca populyarlıq qazanan “Ruskoe boqatstvo” jurnalında “Çelkaş” hekayəsini dərc etdirdi. 1898-ci ildə isə onun Peterburqda “İyirmi altı və bir” şeir və poeması, həmçinin “Foma Qordeyev” povesti çapdan çıxdı. Bu əsərlər qısa müddətdə Qorkiyə böyük şöhrət gətirdi. Əsərlərdə oxucunu daha çıx cəlb edən qəhrəmanın lirik aləmi və onun həqiqəti hər şeydən üstün tutması idi. Bununla da Qorki XX əsrin əvvəllərində xarakter etibarıilə özündə başdan-ayağa tatarlara xas olan ruhu nümayiş etdirən rus insanının real obrazını ədəbiyyata gətirmiş oldu. Ona görə də tənqidçilər Qorkini qeyri-adi insani xüsusiyyətləri ilə seçilən məşhur Nitsşe ilə müqayisə etməyə başladılar. İctimai baxımdan hökumətə qarşı radikal mövqedə dayanan Qorki inqilabi hərəkatda fəal iştirak etdiyinə görə dəfələrlə həbs edilmişdi. 1902-ci ildə Qorkini Rusiya Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü seçdilər. Lakin çar II Nikolay buna qarşı çıxaraq, Qorkinin fəxri akademik seçilməsinə razılıq vermədi. Buna etiraz edən yazıçılar Çexov və Korolenko Akademiyanı tərk etdilər. 1901-ci ildə Qorki “Bilik yoldaşlıq cəmiyyəti” dərgisinə rəhbərlik etməyə başladı. Burada İ. A. Buninin, A. İ Kuprinin, A. S. Serafimoviçin və digərlərinin əsərləri çap edilirdi. 1902-ci ildə o,“Həyatın dibində” pyesini yazdı və əsər Moskva Bədaye Teatrında tamaşaya qoyuldu. 1905-ci ildə Qorki V. İ. Leninlə tanış oldu və RSDFP-yə üzv qəbul edildi. 1905-1907-ci illər inqilabı məğlubiyyətə uğrayandan sonra Qorki həbs edilmək təhlükəsindən xilas olmaq üçün İtaliyanın Kapri adasına mühacirətə gedir. O burada “Okurov şəhəri”, “Uşaqlıq” povestlərini və “Po Rusi” adlı hekayələrini yazır. Amma həmin dövrdə onun yazdığı “İspoved” povesti ədəbi aləmdə müxtəlif mübahisələrə səbəb olur. Bəzi tənqidçilər onu bu əsərinə görə sərt şəkildə tənqid edirlər. Amma məşhur şair A. Blok Qorkinin bu əsərini yüksək qiymətləndirir. Kapridə mühacirətdə olarkən Leninlə Qorki arasında ilk narazılıq yaranır. Buna da səbəb Qorkinin V. Lunaçarski və A. Boqdanov ilə birlikdə Kapridəki fəhlə dərnəklərində dini təbliğ etməsi idi. Birinci Dünya müharibəsi Qorkinin humanist ürəyində böyük yanğılara səbəb olmuşdu. Onun fikrincə, müharibədə insanların bir-birlərini heç nədən öldürməsi dəlilik idi. Ona görə də 1914-cü ildə yazdığı bir şeirində Qorki: “Bundan sonra biz necə yaşayacağıq? Bu müharibə bizə nə verəcək? İnsanların bir-birilərinə nifrət etməsi lazım deyil. Bəs müharibə fəlakətlərindən ağrıyan mənim qəlbimi nə xilas edəcək?”-deyirdi.

Həmin dövrdə o, insanları fəlakətdən yalnız inqilabın xilas edəcəyinə ümid bəsləyirdi. Lakin onun inqilaba olan ümidləri özünü doğrultmadı. Necə deyərlər, oktyabr inqilabı Qorkini daha da məyus etdi. O, son məqamda anladı ki, inqilab xalqa daha ağır fəlakətlər gətirəcək. Ona görə də inqilabdan üz döndərərək onun xalqa ölüm və dağıntı gətirəcəyini yazdı. O, bu yazılarında inqilab fikrinə düşən bolşevikləri kəskin tənqid edirdi. 1917-1918-ci illərdə yazdığı əsərlərində Qorki Lenini terror və qiyam yolu ilə hakimiyyəti ələ keçirməkdə, ölkəni uçuruma sürükləməkdə və milyonları mənasız qırğına verməkdə günahlandırırdı. Həmin dövrdə Qorki özünün bütün imkanlarından istifadə edərək, bir çox ziyalıların bolşeviklər tərəfindən güllələnməsinin qarşısını aldı.

Nifrət və sevgi burulğanında

Qeyd etdiyimiz kimi, haqq və ədalətin bərpa ediləcəyi ümidi ilə bolşevikləri qızğın şəkildə dəstəkləyən Maksim Qorki az keçməmiş öz fikirlərində yanıldığını anladı. O, bolşeviklərin inqilabdan dərhal sonra öz əleyhdarlarına amansız divan tutmasını görəndən sonra fikrini dəyişdi. O, açıq şəkildə bolşevikləri tənqid etməsinə görə özünün də onların qurbanı ola biləcəyinə baxmayaraq, cəsarətlə Leninə və tərəfdarlarına etirazını bildirməyə başladı.

1917-ci ilin dekabr ayının 20-də, inqilabdan cəmi ay yarım sonra Qorki “Yeni həyat” qəzetində qəzəblə yazırdı: “İnqilab baş verəndən sonrakı qısa müddət ərzində bolşeviklər on mindən artıq əleyhdarlarını məhkəməsiz güllələyiblər. Bu isə özbaşınalıqdır. İnqilab Rusiyaya nə isə verə, onun vəhşi məişət tərzini dəyişdirə, xalqı qaranlıqdan işıqlı həyata çıxara biləcəkmi? Məsələn, demokratlar günahkar bildikləri adamları belə edam edirlər. Bu yaxınlarda təxminən Aleksandrov bazarı ətrafında oğurluq edən birini yaxalamışdılar. Kütlə onu bərk əzişdirəndən sonra günahkarı güllələmək, yoxsa suda batırmaq barədə səsvermə keçirildi. Nəticədə səsvermə zamanı oğrunun buzlu suda batırılması barədə qərar qəbul edildi. Bu məqsədlə də oğrunu buzlu suya atdılar. Oğru xeyli buzlu suda batıb-çıxandan sonra, nəhayət ki, özündə güc toplayaraq sahilə qədər üzə bildi. Lakin onun sahilə çıxmasına icazə vermədilər. Kütlədən bir nəfər yaxınlaşaraq xilas olacağına ümid edən oğrunu güllələdi”.

ƏZİZ MUSTAFA

Zaman.-2011.-26-28 noyabr.- S.12.