Böyük müsəlman türk alimləri: Əl-Biruni

Əl-Biruni “Nihayatül-Emakin” adlı əsərində yerin günəş ətrafında hərəkətini və dünyanın hərəkətsiz deyil, dönən bir kütlə olduğunu söyləmişdir. O bunu Kopernikdən 500 il əvvəl söyləmiş, Koperniklə başlayan müasir astranomiya və fizikanın təməlini atmışdır. Dünyanın bir çox ölkələri, şəhərləri, o cümlədən Azərbaycanın o zaman məlum olan böyük şəhərlərinin enlik və uzunluq dairələrini göstərmişdir. Ömrünün sonuna yaxın yazdığı “Kitabül-Camahir fi Marifetil-Cevahir” kitabında müxtəlif mineralların və qiymətli daşların mənşəyi, xarakteri və mədənləri haqqında geniş məlumat vermişdir.

Əl-Biruni X-XI əsrlərdə İslam dünyasında yetişmiş böyük alimlərdəndir. Əslən türk olan Əl-Biruninin tam adı Məhəmməd ibn Əhməd əl-Biruni əl-Xarəzmidir. Əl-Ustad ləqəbi ilə yad edilmiş, Biruni deyə məşhur olmuşdur. Əl-Biruni 4 sentyabr 973-cü ildə Xarəzmdə anadan olmuşdur. 1049-cu ildə Qəznədə vəfat etmişdir.

Əl-Biruni tarix, etnoqrafiya, təbiətşünaslıq, riyaziyyat, astronomiya, mineralogiya və s. elm sahələrinə aid 150-dən çox əsərin müəllifidir. Özünün uzun səyahətləri zamanı İran yaylasını, Mərkəzi Asiyanın böyük hissəsini öyrənmişdir. Əl-Biruni Pəncaba etdiyi səyahət zamanı hind elminə və mədəniyyətinə aid topladığı materiallar və özünün empirik müşahidələri əsasında Hindistana həsr olunmuş iri həcmli əsər yazmışdır. Orta Asiyanın topoqrafiyasına dair əsərində Amu-Dərya çayının bir neçə dəfə öz yatağını dəyişməsi barədəki tədqiqatları xüsusilə maraqlıdır.

Əl-Biruni “Nihayatül-Emakin” adlı əsərində yerin günəş ətrafında hərəkətini və dünyanın hərəkətsiz deyil, dönən bir kütlə olduğunu söyləmişdir. O bunu Kopernikdən 500 il əvvəl söyləmiş, Koperniklə başlayan müasir astronomiya və fizikanın təməlini atmışdır. Dünyanın bir çox ölkələri, şəhərləri, o cümlədən Azərbaycanın o zaman məlum olan böyük şəhərlərinin enlik və uzunluq dairələrini göstərmişdir. Ömrünün sonuna yaxın yazdığı “Kitabül-Camahir fi Marifetil-Cevahir” kitabında müxtəlif mineralların və qiymətli daşların mənşəyi, xarakteri və mədənləri haqqında geniş məlumat vermişdir.

Əl-Biruni, cisimlərin sıxlığını təyin edən cihaz düzəldir və “Xüsusi çəki” kitabında onu təsvir edir. Bu xüsusi qab olub, içərisinə salınan cismin həcminə uyğun çıxarılan suyun həcmini dəqiq ölçmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. O, cihazın dəqiq hazırlanmasına səy göstərmişdir. Əl-Biruni mayelərdə xüsusi çəkini ölçmək üçün düzəltdiyi başqa bir cihazın köməyi ilə suyun soyuq və isti, şirin və duzlu hallarda xüsusi çəkilərini müəyyən edərək göstərmişdir ki, suyun sıxlığı ilə onun xüsusi çəkisi arasında bir asılılıq mövcuddur.

Biruninin Gürgəncdə yazdığı “Müqayisəli çəki” adlı kitabında substansiyanın müqayisəli çəkisinin onun kimyəvi xassələri ilə əlaqəsinə aydınlıq gətirib. Biruni substansiyaların transmutasiyası üzrə də elmi tədqiqatlar aparıb. Bunların nəticələrini o, “İksir haqqında elmi əsər”ində (“Risalət əl-İksir”) təsvir etmişdir. Məlum olduğu kimi, bu kitab 1005-ci ildə Xarəzmdə yazılmışdır.

Biruni 994-cü ildə Amu-Dərya çayının qərb sahili ilə Kot şəhəri arasında yerləşən, Buşkanz şəhərinin ekliptik səthinin ekvatora nisbətən əyilmə ölçüsünü dəqiq təyin etmişdir. 995-ci ildə Biruni Yer kürəsinin modelini hazırlamağa başladı. Bu, Şərqin birinci relyefli qlobusu idi.

Əl-Biruni 44 yaşında ikən Qəznəvilərin himayəsi altına girir. Qəznəvidə hökmdar sarayında bir rəsədxana quraraq günəşin və planetlərin Xarəzmdəki meyil dəyərlərinin tədqiqi üçün yeni təcrübələrin əsasını qoyur. 1011-ci iln ortalarında Kabul şəhərində də araşdırmalar apardı. Əl-Biruni tibb, fizika, riyaziyyat, astronomiya, tarix və geodeziyada çox yüksək ixtisas və məharət sahibi olmuşdur.

Əsaslı bir dini təhsil almış və aldığı bu təhsili tam mənası ilə dərk edərək bütün həyatına və çalışmalarına sirayət etdirmiş olan Əl-Biruni elmi əsərlərində mövzu ilə əlaqəli ayə və hədisləri zikr etmişdir. Ayə və hədisləri öz əsərlərində zikr etməsi onun Qurani-Kərim və hədis elmindəki bilgisini göstərdiyi kimi, Qurani-Kərimə və Peyğəmbər əfəndimizə (s.a.s) olan bağlılığını da ortaya qoyur. Peyğəmbərimizə və onun əshabına son dərəcə bağlı olan Əl-Biruni əshabi-kiram düşmənlərinin islam dünyasını qarışdırmaq istəklərinin boşa çıxmasından məmnun olduğunu, gəncliyində olduğu kimi yaşlandıqdan sonra da yazdığı əsərlərdə bildirmişdir. Xüsusilə, batil inanca qarşı olduğunu ortaya qoyan Əl-Biruni xurafatla da fasiləsiz mücadilə etmiş, onların səhvlərini dəlillərlə isbat etmişdir.

Bu gün xüsusilə qərb elm dünyasında və onları kor-koranə təqlid edən şərqlilərdə geniş yayılmış olan qənaətə görə, məşhur yerin cazibə nəzəriyyəsi, yəni cazibə qanunu ingilis elm adamı Nyuton tərəfindən kəşf edilmişdir. Halbuki bu mövzuda ilk dəfə fikir ortaya atıb tədqiqatlar aparan Əl-Birunidir. Əl-Biruni cazibə qanunu haqqında ona “Dünya dönürsə, bu dönüşünə görə ağaclar, daşlar yerlərindən nə üçün tərpənmir?”- deyə sual verənlərə belə cavab vermişdir: “Bu, dünyanın dönməsi haqqında ortaya qoyduğumuz nəzəriyyəni inkar etmir. Çünki hər şey dünyanın mərkəzinə düşür. Bu da onu göstərir ki, o mərkəzdə çəkicilik vardır. Bax bu cazibə yer üzündəki cisimlərin kainatla birgə fırlanmasını təmin edir.” Bu, tarixşünası Karl L. Boyerin “A History of Mathematics” adlı əsərində açıqca bildirmişdir.

Dünya miqyasının təyinini də ilk dəfə Əl-Biruni etmişdir. O, “Maka fi İstihracı Kurdil-Ard bi Rasadı İnhitatil-Ufuk” adlı risalələrində yer radiusunun hesabını açıqlayır və dünyanın yuvarlaq olduğuna ən kiçik tərəddüdə belə yer vermir. O hələ min il bundan əvvəl “İnkra” adlı əsərində yerin radiusunu R = 6324.66 km olaraq göstərmişdir ki, bu da yerin radiusunun həqiqi miqyasına çox yaxın bir rəqəmdir (həqiqi radius 6378,4 km-dir).

Əl-Biruni dünyadaki bütün elm adamlarının təsdiq etdikləri kimi, sözün əsl mənasında dahi bir alimdir. Onun dünya malında gözü olmazdı. Belə ki, Qəznəli Sultan Məsudun ona hədiyyə olaraq verdiyi bir fil yükü gümüş pula dönüb baxmamış və dövlətin xəzinəsinə təhvil vermişdir.Böyük müsəlman türk alimləri: Əl-Biruni

OSMAN XƏLİLOV

Zaman.-2011.-1-3 oktyabr.- S.2.