Qərbin vicdan möhürü: Albert Kamyu (2)

Parisdə Alber “Pari Saur” qəzetində texniki redaktor kimi işə düzəlir. 1940-cı ilin may ayında o, “Yad adam” romanı üzərində işini başa çatdırır. Almaniyanın Fransanı işğal etməsindən sonra Alber Kamyu “Pari suar” qəzetində işğalçılara nifrət dolu yazılar çap etdirir və eyni zamanda kollektivdə antifaşist təbliğatı aparır. Buna görə də onu 1940-cı ilin dekabr ayında işdən azad edirlər. Alber Kamyu işğal altında olan ərazilərdə yaşamaq istəməyərək yenidən Əlcəzairin Oran şəhərinə qayıdır. O burada şəxsi məktəbdə fransız dilindən dərs deməyə başlayır. 1941-ci ilin fevralında “Sizif haqqında əfsanə” əsərini yazır. 1941-ci ilin yazında Kamyu müqavimət hərəkatına qoşulur və “Komba” gizli təşkilatının üzvü olur. 1942-ci ildə, əvvəlcə, “Yad adam”, 1943-cü ildə isə “Sizif haqqında əfsanə” adlı kitabları nəşr olunur.

Siyasi mübarizəsi ilə yanaşı o, ədəbi yaradıcılığını da davam etdirirdi. 1943-cü ildə gizli şəkildə çıxan “Komba” qəzetində yazılarını nəşr etdirməyə başlayır. Sonra isə Kamyu bu qəzetin redaktoru təyin edilir. 1943-cü ilin sonlarında o, “Qallimar” nəşriyyatında işə düzəlir. Həmin dövrdə o, sağ hərəkatın lideri, məşhur yazıçı və ictimai xadim Sartrla tanış olur və onların arasında möhkəm dostluq əlaqələri yaranır. Müəyyən səbəblər üzündən “Komba”nı tərk edən yazıçı bir müddət azad jurnalist kimi müxtəlif mətbu orqanlarla əməkdaşlıq edir. O, “Mühasirə vəziyyəti” və “Pravedniki” pyeslərini yazır. Bununla belə ötən əsrin 40-cı illəri və 50-ci illərin əvvəllərini Alber Kamyunun həyatında ziddiyyətli dövr hesab etmək olar. Belə ki, o bir tərəfdən faşizmə qarşı mübarizədə iştirak edir, digər tərəfdən isə sosializmə rəğbət bəsləyir. Eyni zamanda anarxistlər və inqilabçılarla əməkdaşlıq edərək onların mətbu orqanları olan “Liberter”, “Mond Liberter”, “Revolyusyon proletaren” adlı qəzet və jurnallarda işləyir. Buna paralel olaraq Alber Kamyu “İnternasyonal əlaqələr qrupu”nun təsis edilməsində yaxından iştirak edir.

1951-ci ildə anarxistlərin “Liberter” jurnalında Kamyunun “Qiyamçı” əsəri dərc edilir. Bu əsərində Kamyu insanın üsyankar anatomiyasını analiz edərək onun ətraf mühitə təsirini öyrənməyə çalışıb. Bu əsər Sartr və onun tərəfdarları tərəfindən kəskin etirazlarla qarşılanır. Çünki bu əsərində Kamyu bütün inqilabların cəmiyyətə və insanlara fəlakətlər gətirdiyini sübut etməyə çalışır və onların mahiyyətini çılpaqlığı ilə açıb göstərirdi. Ona görə də Sartr və tərəfdarları Kamyunu sosializm ideyalarından geri çəkilməkdə və ona xəyanət etməkdə günahlandırmağa başladılar. Amma Kamyu deyəsən artıq özünün həyat yolunu müəyyən edərək sosializmdən üz döndərmiş və onun cinayətkar hərəkətlərini qətiyyətlə ifşa etməyə başlamışdı. O, bir müddət YUNESKO ilə də əməkdaşlıq edir. Ancaq 1952-ci ildə Frankonun başçılıq etdiyi İspaniyanın bu quruma üzv qəbul edilməsindən sonra etiraz əlaməti olaraq onun sıralarından çıxır. 1954-cü ildə Əlcəzairdə başlayan milli-azadlıq mücadiləsini Fransa qan içində boğmağa başlayır. Çoxlarına elə gəlirdi ki, bu müharibədə mütərəqqi yazıçı kimi Kamyu milli-azadlıq mücadiləsini dəstəkləyəcək və Fransanın bölgədə apardığı cəza əməliyyatlarına qarşı çıxacaq. Amma belə olmadı. Kamyu Əlcəzairdə baş verənlərə münasibətdə hökumətin tərəfini tutdu. Bu da ölkədəki kommunist və sosialist ovqatlı qurumları daha da əsəbiləşdirdi. Onu həm sağdan, həm də soldan kəskin şəkildə tənqid etməyə başladılar. Kamyu da öz növbəsində Fransada sovetlərə rəğbət bəsləyənlərin sayının artmasını bəyan edərək, onları kommunistlərin Şərqi Avropada həyata keçirdikləri cinayətlərə göz yummaqda, Moskvanın ələ aldığı siyasi liderlər vasitəsi ilə məcburi şəkildə ərəblərə sosializmi qəbul etdirməkdə, avtoritar rejimlər qurmaq cəhdlərini dəstəkləməkdə günahlandırmağa başladı. Kamyu eyni zamanda hökuməti ölkə daxilində sosializm və kommunizm ideyaları adı altında pozuculuq fəaliyyəti ilə məşğul olanlara qarşı mübarizə aparmamaqda suçladı. O bununla əlaqədar yazırdı: “Mən ömrüm boyu həqiqətin tərəfində olmuşam və yoxsul ailədən çıxan bir şəxs kimi sosializmin, fəhlə və kəndlilərin tərəfində olmuşam. Amma sonra gördüm ki, səhv etmişəm, sosializmdə zorakılıq, avtoritarizm və insanlara qarşı saysız-hesabsız cinayətlər var. Mən sosializmə qarşı deyil, haqsızlığa, zorakılığa, avtoritarizmə, insanların zorla əqidəsini dəyişdirərək onların sosializmin aldadıcı ideyaları ruhunda tərbiyəsinə qarşı çıxıram”.

Onun sosailizmə qarşı mübarizəsi Qərbin bəzi dairələrində məmnunluqla qarşılanmış, eyni zamanda sosializmlə kapitalizm arasında seçim etmək istəyən kütlələr arasında ona rəğbət qazandırmışdı. 1954-cü ildə Kamyunu teatr yenidən özünə cəlb edir və o pyeslərini tamaşaya qoyur. 1956-cı ildə Kamyu ona daha bir şöhrət gətirəcək “Süqut” povestini yazır. 1957-ci ildə isə Kamyunun müxtəlif illərdə yazdığı “Qovulmuşlar və çarlıq” seçilmiş hekayələr məcmuəsi çapdan çıxır.

Elə həmin ildə ədəbiyyat sahəsində uğurlarına görə, Alber Kamyu beynəlxalq Nobel mükafatına layiq görüldü. Bu, müəllifin ədəbi yaradıcılığına verilən ən böyük qiymət, bədii yaradıcılığının zirvəsi idi. Mükafatı təqdimetmə mərasimi zamanı etdiyi çıxışında Alber Kamyu demişdi: “Mən öz dövrümə, ictimai mühitimə möhkəm bağlıyam. Ona görə də başqaları ilə birlikdə vicdanımı ləkələmədim. Halbuki bilirdim ki, bu mühit iy verir, onda çoxlu nəzarətçilər var və onlar düzgün yolda deyillər.”

Nobel mükafatını alan zaman o artıq Qərbin vicdanı adı ilə ictimaiyyət arasında şöhrət qazanmışdı. Alber Kamyu yazırdısa, deməli düzünü yazırdı, o danışırdısa, deməli düzünü deyirdi. Ona görə də xalq arasında çox sevilirdi. O bir vicdan, həqiqət aşiqi idi və heç vaxt haqqı nahaqqa qurban vermir, ədalətin bərpası üçün mübarizə aparırdı. Amma o Qərbdə haqqın və ədalətin tərəfdarı kimi nə qədər çox sevilirdisə, SSRİ-də də o qədər düşməncəsinə qəbul edilirdi. SSRİ-də Alber Kamyunu əvvəllər sosializmə xidmət edən, sonra isə yolunu azıb, onu satan bir adam kimi təsəvvür edirdilər. Bu isə sonda Alber Kamyunun faciəli və müəmmalı ölümünə gedən yolun əsasını qoydu. Həyatının son illərində, daha doğrusu ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatını alandan sonra Kamyu, demək olar ki, heç nə yazmamışdı. O yorulmuşdu, yoxsa həvəsdən düşmüşdü, məlum deyildi. Amma Kamyu Nobel mükafatı laureatı kimi müxtəlif beynəlxalq tədbirlərdə müntəzəm iştirak edirdi. Təbii ki o, bu tədbirlərdə Nobel mükafatı laueratı kimi çıxış etməli idi. Çıxışlarının isə əsas məzmunu antisosializm ruhu üzərində qurulurdu. O, SSRİ-nin Şərqi Almaniyada dinc əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi qətliamı, Macarıstanda xalq hərəkatını qan içində boğmasını kəskin şəkildə pisləyir, sosializmi zorla digər ölkələr arasında yaymağa qarşı çıxırdı. Bundan əlavə o, SSRİ-də dissident hərəkatının banilərindən biri hesab edilən Pasternakın həbsinə qarşı çıxmış və bununla bağlı Qərb dövlətlərinin liderlərini, dünya ictimaiyyətini SSRİ-də insan hüquqlarının kobud şəkildə tapdalanmasına qarşı səslərini ucaltmağa səsləmişdi. Təbii ki, Nobel mükafatı laureatı olan və Qərbdə kifayət qədər sevilən Kamyunun bu hərəkətləri Moskvada, SSRİ rəhbərliyində xüsusi əsəbiliklə qarşılanırdı. Hələ o vaxtlar Kamyunu yaxından tanıyanlar və sevənlər ona SSRİ xüsusi xidmət orqanları tərəfindən sui-qəsd həyata keçiriləcəyi barədə xəbərdarlıq etmişdilər. Bu da əsassız deyildi. Belə ki, həmin dövrdə Qərbdə anti- sovet təbliğatı aparan bir çox siyasi və ictimai xadimlər müəmmalı şəkildə dünyalarını dəyişmişdilər. Onlardan bəzilərinin həyatına “təsadüfi avtomobil qəzası”, “pilləkənlərdən yıxılma”, “özünü asma”, “ürək çatışmazlığı” son qoymuşdu. Amma Kamyu ona edilən xəbərdarlıqlara məhəl qoymamaqda idi və tez-tez: “Mən hansı siyasi rejim olmasından asılı olmayaraq haqqı müdafiə edirəm, mən sosializmə deyil, onu iyrənc hala salanlara qarşı çıxıram”,- deyirdi. Bütün bunlar isə onu müəmmalı ölümə sürüklədi.

Qəfil gələn ölüm

1960-cı il yanvar ayının 4-də Alber Kamyu yaxın dostu Mişel Qallimarın ailəsi ilə birlikdə “Facel-Veqa” avtomobilində Provans şəhərindən Parisə qayıdırdı. Maşının sürəti bir o qədər də yüksək deyildi, çünki yolun bir neçə yerində döngə vardı və üstəlik həmin gün maşındakı sərnişinlər də, maşını sürənlər də heç yerə tələsmirdilər. Parisdən 102 kilometr məsafədə Le Peti və Vilnyev-la-Qviyar şəhərləri arasında yerləşən Vilbleven yaxınlığındakı döngədə maşın idarəsini itirərək yoldan çıxdı və aşdı. Dəhşətli qəza nəticəsində Alber Kamyu yerindəcə dünyasını dəyişdi. Həmin vaxt saatlar yerli vaxtla 13.54-ü göstərirdi. Maşının içində olan Mişel Qallimar isə iki gündən sonra xəstəxanada öldü. Qəzadan yalnız Qallimarın qızı və həyat yoldaşı sağ qurtara bilmişdilər. Maşından yazıçının şəxsi əşyaları arasında onun tamamlaya bilmədiyi “İlk insan” povestinin əlyazmaları və istifadə olunmamış dəmiryolu bileti tapılmışdı. Kamyunu Fransanın cənubunda Lyuberon rayonunda Lurmaren adlı yerdə dəfn etdilər.

ƏZİZ MUSTAFA

Zaman.-2011.-15-17 okyabr.-S.12.