“Biz Qəbələdə axtardığımız əsas şeylərin çoxunu hələ tapmamışıq”

- Qafar müəllim, uzun illərdir ki, Qədim Qəbələ ilə bağlı arxeoloji tədqiqatlar aparılır. İndiyə qədər bu tədqiqatlar nəyi aydınlaşdırıb?

- Ötən əsrin 20-ci illərindən Qəbələ ərazisində arxeoloji tədqiqatlar aparılır. O vaxtlar Qəbələnin harada olduğu elmə bəlli deyildi. Bəzi müəlliflər Qəbələni Azərbaycanın şimalında, bəziləri Türyançaydan qərb tərəfdə lokalizə edirdilər. Yalnız 20-ci illərdə ilkin arxeoloji tədqiqatlardan sonra dəqiqləşdi ki, Qafqazda Qəbələ adı ilə məlum olan yeganə yer buradır (İndiki Çuxur Qəbələ kəndi ərazisində-red.). Qədim şəhərə uyğun mədəni təbəqə, şəhər qalıqları da məhz bu ərazidədir. Qəbələ ərazisi əsasən üç hissədən ibarətdir: 12 hektarlıq Qala, şimalda 13 hektarlıq Səlbir və Qaladan 15 kilometr aralıdakı Güllütala əraziləri.

Uzun illər alimlər hesab ediblər ki, Güllütala antik, Səlbir ilk orta əsrlər, Qala isə orta əsrləri özündə əks etdirir. Lakin 70-ci illərdən sonra aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyənləşdi ki, həm Qala, həm də Səlbirdə həyat təxminən eyni vaxtda başlayıb. Qala ərazisi şəhərin ən çoxtəbəqəli yaşayış yeri olub. Yəni Qəbələ şəhər kimi mövcud olduğu bütün dövrlərdə burada yaşayış olub. Antik Qəbələ adlandırılan ərazidə - Güllütalada yaşayış birinci əsrə qədər davam edib. Birinci əsrdə orada həyat bitib. Səlbirdə isə eramızın X əsrinə qədər həyat olub. X əsrdən sonra orada da həyat kəsilib. Səlbirdə həyat kəsildikdən və şəhər nisbətən tənəzzülə uğradıqdan sonra Qala ilə Səlbir arasında xəndək qazılıb və Qala ayrıca hasara alınıb.

- Burada aparılan son tədqiqatlarla bağlı məlumat verərdiniz.

- Qalada mədəni təbəqənin qalınlığı dayaz yerlərdə 5-6 metrə çatır. Burada ən üst qat XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəlində bitir. XVIII əsrə aid yaşayış qatını arxeoloji cəhətdən öyrənmək, demək olar ki, mümkün deyil. Çünki burada həyat XVII əsrin sonunda kəsiləndən sonra oturaq yaşayış məntəqələrinin əhalisi buradakı tikililəri, daşı, kərpici söküb aparıb. İkincisi, ötən müddət ərzində yerli əhalinin dediyinə görə, bura iki dəfə şumlanıb və taxıl əkilib. Ona görə üst qat təxminən 30-40 sm tamamilə dağıdılıb.

Bu, Qala ərazisində doqquzuncu sahədir ki, tədqiq olunur. Şəhərin əvvəllər elm üçün mübahisəli olan bir sıra məqamlarına aydınlıq gətirilib. Məsələn, elmi ədəbiyyatda belə bir fikir olub ki, guya monqollar Qəbələni dağıdıblar. Ancaq mənim tədqiqatlarım bu fikri təkzib edir. Monqol istilasından sonrakı dövrdə şəhərdə arxitektura və mədəniyyətdə çox ciddi təbəddülat hiss olunur. Bu dövrün keramikası öz nəfisliyi ilə həm texnoloji, həm də sənətkarlıq baxımından diqqəti cəlb edir. O dövrə aid iki dulus kürəsi aşkar etmişik. Çoxlu nəfis sənət nümunəsi olan keramika və digər sənətkarlıq nümunələri aşkar olunub. Bunlar onu göstərir ki, monqol istilasından sonrakı dövrdə də Qəbələdə intensiv və kifayət qədər yüksək səviyyədə şəhər həyatı yaşanıb. XVI əsrin tarixçisi Bədir Şirvani Qəbələdəki təmtəraqlı hovuzlardan, fəvvarələrdən bəhs edir. Onlar da təqribən bu ərazilərdədir.

- Onları tapmısınız?

- Yox, hələ tapmamışıq. Amma əlamətləri artıq sezilir. Diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri də odur ki, orta əsr keramikası üzərində xeyli miqdarda yazılar var. Bu yazılar fars dilindədir.

- O yazılar oxunur?

- Hamısı oxunur. Bu yazılar əsasən həmin məmulatı istehsal edən ustaların adlarından, ayrı-ayrı şairlərin əsərlərindəki beytlərdən və Quran ayələrindən ibarətdir. Bu, şəhər ictimaiyyətinin savadlılıq dərəcəsindən xəbər verir. Bilirsiniz, şəhərdə ən ağır sənət sahəsi dulusçuluqdur. Onlar ömür boyu palçıqla işləyirlər və onların əksəriyyətinin ciyərində xəstəlik olur. Həmin yazıları da qabları istehsal edən ustalar özləri yazıblar. Əgər ömür boyu torpaqla, palçıqla məşğul olan bu adamlar savadlıdırlarsa, palçığın üstündə nəfis, səliqəli və incə yazıları ən müxtəlif üsullarla - oyma, cızma, qazma, ştamplama üsulları ilə yazılar yaza bilirlərsə, bu, həmin insanların mədəni səviyyələrindən, mənəvi dünyalarından, peşəkarlıqlarından xəbər verir.

Qazıntılar zamanı bir neçə yerdə hamam qalıqlarını, çirkab suların axdığı trapların yerini aşkar etmişəm. Bu, XII əsrdə şəhər mədəniyyətinin səviyyəsindən xəbər verir. Şəhərin su təchizatı ilə bağlı şəbəkəni də aşkar etmişəm. Bu şəbəkədə 4 xətt üst-üstədir. Xətlər saxsı borulardan ibarətdir. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, suyun mənbəyi ilə mənsəbi arasında 1 metrlik meyillilik varsa, həmin xətlə sutka ərzində şəhərə 370 ton su ötürmək olar. Bunlar şəhərin mədəniyyətidir. Əsas su xətlərini də aşkar etmişəm. 6-7 metr dərinlikdə - çayın səviyyəsi ilə gilli, qumsal təbəqənin altından tunel qazıblar. Düşmən şəhəri mühasirəyə alanda su xəttini tapa bilməsin deyə belə ediblər.

- Qazıntılarla bağlı gələcək planlarınız nələrdir?

- Bu vaxta kimi aparılmış qazıntılar bütövlükdə Azərbaycanın şəhər mədəniyyəti tarixinin bu və digər problemlərini aşkar etmək məqsədi daşıyırdı. Hazırda tədqiqatımın istiqaməti həm də şəhərdə mümkün qədər geniş ərazini açmaqdır. Bu, imkan verəcək ki, şəhərin topoqrafiyasını, şəhərsalmanın müxtəlif məsələlərini aydınlaşdıra bilək: küçələr, meydanlar necə idi? Abadlıq məsələsi necə həll olunmuşdu!? Şəhərdə sənətkarlıq məhəllələri, məscid haradaydı?

Digər tərəfdən, Qəbələ fəal turizm regionuna çevrilib. Turistləri cəlb edən əsas amillərdən biri ərazinin təbiətidirsə, digəri tarixi abidələrdir. Biz də turistlərin bu bölgəyə maraqlarını artırmaq üçün tarixi abidələri üzə çıxarmağa çalışırıq. Çalışırıq ki, burada bütün dövrləri əhatə edən abidələri saxlayaq. Məsələn, arxeoloji tədqiqatlar apardığımız bu yerin bir hissəsi XVI-XVII, bir hissəsi XIV-XV, bir hissəsi IX-X, bir hissəsi V-VI, bir hissəsi də antik dövrlərə aid olsun. Yəni buranı gəzən turist bütün dövrləri eyni anda görsün. Necə də olmasa, Qəbələnin 3-5 min yaşı var.

Bir sözlə, Qəbələnin tarixi çox maraqlıdır, zəngindir uzun bir tarixdir. Hesab edirəm ki, Qəbələdə biz hələ axtardığımız əsas şeylərin çoxunu tapmamışıq. Bundan sonrakı tədqiqatlara böyük ümidlər var.

- Tədqiqatçı kimi Azərbaycanın tarixini necə qiymətləndirirsiniz?

- Azərbaycan xalqının tarixi-mədəni irsi çox zəngin və qədimdir. Çox ölkələrdə olmuşam. ABŞ çox nəhəng ölkədir, amma onun tarix muzeyində XVI əsrdən o tərəfə aid bir dənə əşya tapa bilməzsiniz. Çin nəhəng ölkədir, ancaq Çində 2 min ildən o yana tarixdən danışanda hamısı vurnuxur. Nəhəng Avropada bir neçə minilliyi deyəndə, hamısı havalanır ki, bu qədər də tarix olar. Amma Azərbaycanda insanın erkən məskunlaşma tarixi 2 milyon illə ölçülür. Bunu bütün dünya birmənalı şəkildə qəbul edir. Azıx mağarası ətrafında insanın məskunlaşma tarixinin ən azı 2 milyon il yaşı var. Bu səbəblərdən Amerika, Fransa, Cənubi Koreya, Almaniya alimləri bu gün Azərbaycana gəlib, abidələrimizi tədqiq edirlər. Onlar bura Azərbaycanın tarixini deyil, ümumdünya tarixini öyrənməyə gəlirlər. Ümumdünya tarixini öyrənmək üçün heç yanda iz yoxdur. Ona görə də Azərbaycanda beynəlxalq ekspedisiyaların sayı günbəgün artıb.

- Hazırda açılan ərazilər nə qədərdir?

- Hazırda tədqiq etdiyimiz sahə 1600 kv.metrdən çoxdur. Biz hər yerdə üst qatı dağıdıb aşağı düşmək istəmirik. Yəni istəyirik ki, üstə də nələrisə saxlayaq. Amma ərazi imkan verən yerlərdə daha dərinə düşüb, alt qatlardakı tikintiləri də öyrənirik.

- Gələcəkdə qazıntıların genişləndirilməsinə dair plan varmı?

- Hazırda tədqiq olunan ərazinin uzunluğu 74, eni isə bəzi yerlərdə 18, bəzi yerlərdə 24 metrdir. Enini 24 metrdən çox artırmaq fikrimiz yoxdur. Çünki gələcəkdə buranın üstünü örtməyi planlaşdırırıq. Burada konservasiya işləri aparırıq. Bütün bu işləri Seul-Bakı Koreya Azərbaycan Mədəniyyət Mübadiləsi Assosiasiyasının (SEBA) dəstəyi ilə görürük.

- Son günlərdə burada nələri aşkarlamısınız?

- Son bir neçə gündə iki dulus kürəsi tapmışıq. Həmin kürələrin birində üstübəzəkli süzgəc bardaqlar, digərində isə əsasən çıraqlar bişirilib. Maraqlıdır ki, hər iki kürə qabla doludur. Deməli, bişirilmə prosesində burada nəsə baş verib və qabların böyük əksəriyyəti yanıb sıradan çıxıb.

Sonra bir ədəd XIV əsrə aid saxsı qab tapmışıq. Üzərində fars dilində şeir bəndi var. Hələlik, hansı şairə aid olduğunu bilmirik. Mütəxəssislər bunun üzərində iş aparırlar.

Bir ədəd konusvari qab tapmışıq. Bəziləri hesab edirlər ki, belə qablara partlayıcı maddə qoyub atıblar və ya içərisində civə saxlanılıb. Bəziləri isə deyir ki, bunlardan ətriyyat qabı kimi istifadə olunub. Qısacası, onların təyinatı mübahisəlidir. İndi biz ağzı qurğuşunla plomblanmış vəziyyətdə bu qablardan tapmışıq. Üstünə “Əli” yazılıb. Həmin qabın plombu laboratoriya şəraitində açılandan sonra məlum olacaq ki, onun içində nə var. Hesab edirəm ki, bu tapıntı həmin qabların təyinatında açar ola bilər.

Bir neçə gün əvvəl hamam yerindən eni, uzunu 44 sm, qalınlığı 4 sm olan beton plitələr tapmışıq. Azərbaycan ərazisindən o ölçüdə metlaxlar hələ ki tapılmayıb. Ümumiyyətlə, burada hər gün, demək olar ki, nəsə tapılır.

NATİQ PƏNAHLI,

QƏBƏLƏ

Zaman.-2011.-18-19 oktyabr.- S.14.