Dünyanın alınan və satılan kəşfiyyatçıları (3)

Broninin həbsdən azad olunmasını istəyən SSRİ əks- kəşfiyyat rəhbərliyi dərhal bundan istifadə etmək qərarına gəldi. Tszyan Tszinqo Çin kəşfiyyatına işləməsi bəhanəsi altında həbs edildi. Guya o, sovet ordusu barədə gizli məlumatlar toplayırmış. Bundan sonra Çin hökumətinin müvafiq qurumları SSRİ xüsusi xidmət orqanları ilə Broninin azad edilməsi barədə bazarlaşmağa məcbur oldu. Uzun danışıqlardan sonra, 1937-ci ilin mart ayında Yakov Broninlə “yoldaş Nikolay Yelizarov”- Tszyan Tszinqo dəyişdirildi.

Tszyan Tszinqo isə sonralar iki dəfə Tayvanın prezidenti seçildi. 1988-ci ildə isə dünyasını dəyişdi. Ötən əsrin 70-ci illərində yazdığı “Mən Zorgeni tanıyırdım” kitabı ilə diqqət mərkəzində qalmağı bacaran Yakov Bronin isə 1984-cü ildə dünyasını dəyişdi.

Harri Pauersin əvəzinə Rudolf Abel

Casusların dəyişdirilməsi və ya daha dəqiq desək, alınıb satılması prosesi soyuq müharibə illərində davam etdirildi. 1962-ci il fevral ayında soyuq müharibə dövründə böyük əks-sədaya səbəb olan casus dəyişməsi baş verdi. Ural üzərində kəşfiyyat uçuşu həyata keçirərkən təyyarəsi vurulub, əsir alınan casus pilot Frensis Harri Pauerslə uzun illər Amerikada casusluq fəaliyyəti ilə məşğul olan və SSRİ-nin Amerikadakı kəşfiyyat rezidenturasının rəhbəri, Vilyam Fişer adı ilə fəaliyyət göstərən Mark ləqəbli Rudolf Abelin dəyişdirilməsini həyata keçirdilər. Abel, ümumiyyətlə, soyuq müharibə dövrünün ən məşhur kəşfiyyatçılarından biri hesab edilir. O, dostu Rudolf Abellə birlikdə II Dünya müharibəsi dövründə almanların arxasında xüsusi tapşırığı yerinə yetirmişdi. Müharibədən sonra podpolkovnik Abel təqaüdə çıxmış, Fişer isə xüsusi tapşırıqla Amerikaya göndərilmişdi. O, burada həmçinin Latın Amerikası ölkələrində xüsusi casus şəbəkəsi yaratmışdı. Fişer məharətlə maskalanmağı və ən ağır vəziyyətdən çıxmağı bacarırdı. Buna baxmayaraq, 1957-ci il iyun ayının 25-də Nyu-Yorkdakı mehmanxanada onu həbs etdilər. Sonralar məlum oldu ki, ələ keçən casuslardan biri onu satıb. Amma o, həbs edilərkən əsl adını deyil, dostunun adını söylədi. ABŞ məhkəməsi onu Rudolf Abel adı altında da 30 il həbs cəzasına məhkum etdi. Amma Moskvada onun geri alınması və ya dəyişdirilməsi barədə heç düşünmürdülər. Moskva üçün məşhur kəşfiyyatçı Rudolf Abel artıq yox idi. Çünki Rudolf Abel həbs ediləndən sonra onu rezident kimi ABŞ-dakı digər DTK kəşfiyyatçısı əvəz etməyə başlamışdı. Ona görə də gözlənilməz bir hadisə baş verməsəydi, yəqin ki, Abel həyatını həbsxana divarları arasında başa vurmalı olacaqdı.

1960-cı il may ayının 1-də Sverdlovsk üzərində Pauers tərəfindən idarə edilən U2 casus təyyərəsi vuruldu. Təyyarəni idarə edən Pauers paraşütlə tullanaraq canını qurtardı. Lakin o, xüsusi xüdmət orqanları tərəfindən həbs edildi. Bu hadisə Qərbdə böyük hay-küyə səbəb oldu. Hətta Pauersin təyyarəsinin vurulması və onun həbs edilməsi ABŞ və SSRİ rəhbərləri arasında yüksək səviyyədə keçiriləcək görüşlərin baş tutmamasına da səbəb oldu. Buna baxmayaraq, məhkəmə 1960-cı ilin avqust ayında SSRİ-nin hava sərhədlərini pozduğuna və Amerikanın xeyrinə casusluq fəaliyyətinə baş vurduğu üçün Pauersi 10 il müddətinə azadlıqdan məhrum etdi. Bu isə Amerikada həyəcanla qarşılandı. Hər halda, Amerika özünün ən cəsarətli casusunun qiymətini yaxşı bilirdi. Pauers soyuq müharibənin qızğın çağında olduqca güclü şəkildə qorunan SSRİ-nin hava sərhədlərini məharətlə keçməyi bacararaq, minlərlə kilometr içərilərə, Ural dağları üzərinə qədər uçub getməyi bacarmışdı. Ona görə də ABŞ Pauersi azad emək üçün yollar axtarırdı. 1960-cı ildə ABŞ-ın tanınmış “Nyu-York deyli nyus” qəzetində Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi supercasus Rudolf Abellə Pauersin dəyişdirilməsi təklifi ilə çıxış etdi. Ävvəlcə SSRİ-də bu təklifi istehza ilə qarşıladılar. İfşa və həbs ediləndən sonra ikili casus kimi MKİ-nin xeyrinə işləməyə razı salınıb-salınmadığı məlum olmayan Rudolf Abel artıq Moskvaya lazım deyildi. Ancaq ABŞ casusların dəyişdirilməsində israrlı idi və bu məqsədlə nəinki diplomatik kanalları, həm də SSRİ-yə yaxınlığı ilə tanınan məşhur siyasətçiləri belə bu işə cəlb etmişdi. Nəhayət, SSRİ rəhbərliyi Pauerslə Abelin dəyişdirilməsinə razılıq verdi. Amma Abelin əvəzinə, ABŞ Pauersdən əlavə daha bir neçə casusunun verilməsini istəyirdi. O dövrdə SSRİ-yə rəhbərlik edən Nikita Xruşşov, əvvəlcə ABŞ-ın bu təklifinə əsəbiləşdisə də, sonra əllərini yelləyərək: - Onsuz da onlar (casuslar) ömrü boyu həbsdə yatsalar da, bizə heç bir xeyirləri dəyməyəcək. Pauerdən əlavə, daha kimi istəyirlərsə verin getsin, qoy müftə çörək yeyənlərimizin sayı bir neçə nəfər də azalsın,-dedi.

Casusların dəyişdirilməsi 1962-ci ildə Berlini iki yerə ayıran Qlinike körpüsündə baş verdi. SSRİ Rudolf Abelin əvəzində Amerikaya Pauersdən əlavə, MKİ-nin israrla geri istədiyi tələbə Frederik Prayoru və Marvin Makineni də qarşı tərəfə təhvil verdi. Frederik Prayor Almaniya Demokratik Respublikasının sərhəddini qeyri-qanuni keçdiyinə görə həbs edilmişdi. Marvin Makinen isə turist kimi SSRİ-yə gəlmiş və casusluqda şübhəli bilinərək Kiyevdə saxlanılmışdı. Dəyişdirilən casusların da taleyi sonralar müxtəlif oldu. Pauers azad edildikdən sonra, əvəlcə, Lokxid konsernində sınaqçı təyyarəçi işlədi. Sonra onu radioteleviziya yenilikləri agentliyində vertolyot sürməyə göndərdilər. O, 1977-ci il avqust ayının 1-də Santa Barbara ətrafındakı yanğını söndürərək geriyə qayıdanda qəzaya uğradı və dünyasını dəyişdi. Marvin Makinen isə son dövrlərə kimi Çikaqo Universitetində işləyirdi. Prayorun sonrakı taleyi isə məlum deyil. Rudolf Abelə gəlincə isə ad altında tanınan kəşfiyyatçı 1955-ci ildə dünyasını dəyişmişdi. Ona görə də Fişer artıq dostu Abelin adı və soyadı altında yaşamaq istəmirdi. O, azad edildikdən sonra özünün əsl ad və soyadının qaytarılması üçün SSRİ-nin ən yuxarı orqanlarına müraciət etdi. Ancaq nə üçünsə ona əsl ad və soyadını - Vilyam Fişeri - bərpa etməyə icazə vermədilər. O, bu ad altında 1971-ci ildə dünyasını dəyişdi. Baş daşının üzərindəki portretinin altında: Sovet kəşfiyyatçısı R.İ. Abel, 1903-1971 yazılıb. 1963-cü ildə ABŞ özünün məşhur kəşfiyyatçısını, SSRİ-nin bütün nüvə sirri barədə ən gizli məlumatlarını Amerikaya ötürən Baş Kəşfiyyat İdarəsinin polkovniki Oleq Penkovskinin digər məşhur sovet kəşfiyyatçısına dəyişdirməyi təklif etdi. Amma Penkovski SSRİ-nin nüvə potensialı barədə elə gizli məlumatları qarşı tərəfə ötürmüşsü ki, Moskva onun dəyişdirilməsinə razılıq vermədi. Buna görə Penkovskiyə ən ağır cəza kəsildi və onu vətənə xəyanət üstündə güllələdilər.

Sonrakı illərdə də iki supergüc arasında casus alveri davam etdi. 1964-cü ildə yenə də Qlinike körpüsündə məşhur kəşfiyyatçı Konon Molodoyla Oleq Penkovskinin rabitəçisi, Böyük Britaniya kəşfiyyatçısı Qrevill Vinn dəyişdirildi.

1969-cu ildə isə daha bir casus dəyişdirmə hadisəsi baş verdi. Həmin dövrdə Yuri Loginov Cənubi Afrika Respublikasına qaçaraq, MKİ-nin yerli şöbəsi ilə əlaqə yaratmışdı. O, SSRİ-yə aid olan bir çox gizli sirləri Amerikaya vermək istəyirdi. Lakin nə üçünsə onun hərəkətləri MKİ-də şübhə doğurdu və onlar Loginovun hərəkətlərini DTK-nın düşünülmüş şəkildə həyata keçirdiyi təxribat kimi qiymətləndirdilər. Ona görə də geri qayıtmaq istəməyən Loginovu güclə bir neçə Qərbi Almaniya kəşfiyyatçısına dəyişdirdilər. Yalnız Loqinovun üzərində satqınlığa görə məhkəmə prosesi başlayanda MKİ onu geri verməklə səhv etdiyini başa düşdü.

1979-cu il aprel ayının 27-də isə MKİ ilə DTK arasında daha bir kəşfiyyatçı dəyişməsi baş verdi. DTK Baş Kəşfiyyat İdarəsinin əməkdaşları Rudolf Çernyayev və Valdik Engerin azad edilməsinin əvəzində MKİ-yə, sovet dissidentləri Aleksandr Ginzburqu, Eduard Kuznetsovu, Mark Dımşitsi, Valentin Morozu və Georgi Vinsi verdi. MKİ Çernyayev və Engeri gizli saxlanc yerindən çox qiymətli hesab edilən məlumatları götürərkən həbs etmiş və məhkəmə onların hərəsinə 50 il həbs cəzası kəsmişdi. Onların yerinə MKİ-yə verilən dissidentlərdən isə ikisi 1970-ci ildə İsveçə təyyarə qaçırmağa, digərləri isə antisovet fəaliyyətlərinə görə azadlıqdan məhrum edilmişdilər.

ABŞ və sovet xüsusi xidmət orqanları arasında beynəlxalq aləmdə böyük əks-sədaya malik olan daha bir dəyişdirmə isə 1976-cı il dekabr ayının 18-də baş verdi. Amma bu dəfə dəyişdirilənlər kəşfiyyatçılar deyil, Çili Kommunist Partiyasının baş katibi Luis Korvalan və SSRİ-də dissident hərəkatının əsasını qoyan Vladimir Bukovski idi. Dəyişdirilməzdən əvvəl Bukovski SSRİ vətəndaşlığından məhrum edilmişdi. 1985-ci il iyun ayının 12-də DTK özünün həbsdə olan 4 casusunu MKİ-nin 23 casusu ilə dəyişdirdi.

1986-cı ildə isə SSRİ dissident Şaranskini Qərbə təhvil verərək, əvəzində Çexoslovakiya casusları ər-arvad Karl və Xana Kexerləri aldı. Sonuncular 1984-cü ilin noyabr ayında SSRİ-nin xeyrinə casusluq üstündə MKİ tərəfindən həbs edilmişdilər.

1986-cı ildə isə dissident hüquq müdafiəçisi Yuri Orlovu ABŞ-a verən DTK əvəzində həbsdə olan öz casusu Gennadi Zaxarovu aldı. Sonuncu belə casus dəyişməsi 2010-cu ilin iyul ayının 8-də baş verdi. DTK ABŞ-da 10 nəfər həbsdə olan casusları ilə ABŞ-ın xeyrinə casusluq üstündə məhkum etdiyi 4 nəfəri dəyişdi.

Zaman.- 2011.- 15-16 sentyabr.- S.13.