Yaqub Mədətov: “Səs də milli sərvətdir”

Sahəsindən asılı olmayaraq, hər bir arxiv özündə tarixi yaşadır. Tarix isə yalnız keçmiş deyil, həm də bu gün və gələcək üçün bir növ istiqamətverici, başqa sözlə, inkişafa dəstəkdir. Ölkəmizdə Azərbaycanın tarixini, iqtisadi yüksəlişini və ayrı-ayrı sahələrin keçmişini əks etdirən xeyli arxiv var. Azərbaycan Milli Arxiv İdarəsinin nəzdində olan Dövlət Səs Yazıları Arxivi də eyni məqsədə xidmət edir. Qeyd edək ki, 43 il əvvəl təşkil olunmuş bu mədəniyyət ocağı dünyanın nadir arxivlərindən biridir. Hazırda Dövlət Səs Yazıları Arxivinin fondunda 70 mindən artıq səs yazıları və 18 minədək video lentlər mühafizə olunur. Qurumun fəaliyyəti ilə bağlı suallarımızı respublikamızın ən təcrübəli arxiv işçilərindən biri, arxivin direktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Yaqub Mədətov cavablandırdı.

- Yaqub müəllim, ilk baxışdan hiss edirik ki, dövlət arxivə qayğısını əsirgəmir. Maşallah, şəraitiniz yaxşıdır...

- Elədir. Amma qayğı əlavə məsuliyyət deməkdir. Bu binaya təxminən 4 il əvvəl köçmüşük. Bina əvvəlcə əsaslı təmir edildi, arxiv üçün uyğunlaşdırıldı. Sonra lazım olan avadanlıqlar - səsyazma və digər aparatlar alındı. Qısaca desək, arxivin səmərəli fəaliyyəti üçün, demək olar ki, hər şey edilib. Qalır inamla işləmək. Biz də çalışırıq ki, buradakı səs və videolentləri qoruyaq, arxivimizi daha da zənginləşdirək və gələcək nəsillərə ən yaxşı halda çatdıraq. Çünki səs də milli sərvətdir. Mənim fikrimcə, bu səslər və videolentlər ölkənin təbii sərvətləri qədər qiymətlidir.

- Eşitdiyimizə görə, belə bir dövlət arxivi Müstəqil Dövlətlər Birliyi məkanında yalnız Moskva şəhərində fəaliyyət göstərir. Bəs Səs Yazıları Arxivinin respublikamızda təşkili hansı zərurətdən yaranıb?

- Azərbaycan mədəniyyəti, xüsusilə onun musiqisi çox zəngindir və dünyada şöhrət qazanmışdır. Bundan əlavə, hər il ölkədə çoxlu sayda ictimai-siyasi, mədəni, elmi və digər tədbirlər keçirilir. Bütün bunların hamısı lent və videoyazılarına alınır. Biz səs və digər səsdaşıyıcılarını “şifahi tarix” adlandırırıq. Buna görə də həmin sənədlərin - səslərin və videogörüntülərin toplanması və qorunması çox vacibdir.

- Bəs bu arxiv təşkil edilməzdən əvvəl həmin sənədlər harada toplanırdı?

- Vahid ünvan yox idi. Daha çox radio-televiziyanın fondunda saxlanılırdı. Bundan əlavə, müxtəlif tanınmış adamlar, ziyalılar şəxsi fondlarında çoxlu qrammofon valları, musiqi və çıxışları yazılmış lentləri qiymətli sənəd kimi saxlayırdılar.

Arxivi təşkil olunduqdan sonra əməkdaşlarımız respublikanın bütün bölgələrini gəzib-dolaşdılar, həmin lent yazılarını, qrammofon vallarını, videolentləri toplamağa başladılar. Sonra ayrı-ayrı qurumlarda olduq, tanınmış musiqi xadimləri və digər insanlarla görüşdük, onların söhbətlərini lentə aldıq. İndi o səslər, çıxışlar qiymətli sənəd kimi fondumuzda saxlanılır.

Təxminən on il ərzində arxivin fondu zənginləşdi.

Onu da əlavə edim ki, mən ilk gündən burada çalışıram. Buna görə də bu arxiv də, kollektiv də mənə çox doğmadır.

- Arxivdə ən çox hansı sahəyə və şəxslərə məxsus sənədlər toplanıb?

- Əgər toplanmış sənədləri mövzulara bölsək, arxivdə daha çox muğamlarımıza və aşıq sənətinə aid sənədlər var. Məsələn, muğam sənətinə həsr olunmuş audio-video sənədlərin sayı təxminən 1700-ə çatıb. Muğam sənətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, arxivimizin fondlarında əks olunmasın. XX yüzilliyin ilk illərindən bu günədək muğamla bağlı, demək olar ki, hər cür sənəd fondumuza daxil edilib. Təkcə bunu demək kifayətdir ki, 1902-1914-cü illər ərzində Azərbaycan klassik muğam ustalarının səsləri yazılmış qrammofon vallarının sayı 1500-ə çatıb. Bu vallar çox nadir səs yazılarıdır və onların qiymətini heç nə ilə ölçmək olmaz. Buradakı görkəmli xanəndələr Cabbar Qaryağdıoğlu, Keçəçi oğlu Məhəmməd, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyev və başqalarının valları çox nadir sənədlər sayılır.

Şəxsi sənədlərə gəldikdə isə birinci yerdə dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəyovun adı durur. Onunla bağlı audio-video sənədlər 800 saatdan çoxdur. Aşıq sənətinə aid isə 3 minə qədər sənəd toplanıb.

- Bəs bu valların ən qədimi kimə məxsusdur?

- Biz qrammofon vallarını toplamağa başlayanda bu tarix mübahisəli idi. Məsələn, əvvəl deyirdilər ki, ən birinci val Cabbar Qaryağdıoğlunun ifasında 1906-cı ildə yazılıb. Lakin əldə edilən bütün qrammofon vallarını tutuşduranda məlum oldu ki, milyonçu, xanəndə Seyid Mirbabayev öz səsini vala 1902-ci ildə yazdırıb. Təxminən həmin illərdə həvəskar xanəndə Əbdülqədir Cabbarovun səsi də, “Heyratı” muğamını ifa edərkən, özündən xəbərsiz lentə alınıb. Bu fakt o dövrə aid musiqi kataloqları ilə də təsdiq edildi.

- Məlumdur ki, hər bir sənəd, o cümlədən vallar, audio-video lent yazıları da qaldıqca keyfiyyətini itirir...

- Bu məsələ ilə bağlı açıqlama verəcəkdim, siz məni qabaqladınız.

Fikrimcə, arxivimizə, belə demək olarsa, kifayət qədər audio-video lentlər toplanıb. Əgər arxivə bundan sonra heç nə gəlməzsə belə, mövcud olanları işləyib lazımi hala gətirmək üçün çox böyük vaxt və qüvvə lazımdır. Lakin sənədlərin ardı gəlir və yəqin ki, hələ bundan sonra da gələcək. Ancaq sənədləri toplamaq işin bir hissəsidir. Əsas məsələ həmin sənədlərin etibarlı mühafizəsini təşkil etməkdir.

Yəqin bilirsiniz ki, indi hər sahədə elektron sistemə keçilir. Fərəhlə deyə bilərəm ki, respublikamızın milli arxiv sistemində elektron arxiv yaratmaq işinə ilk dəfə biz başlamışıq. Artıq arxivdəki sənədlərin təqribən 40 faizinin elektron variantı hazırdır. Ümumiyyətlə, başlıca məqsədimiz elektron arxiv yaratmaqdır. Özü də təkcə audio-video lentləri yox, eyni zamanda bütün kartotekaların, hesabat sənədlərinin hamısının elektron formatını hazırlamaq istəyirik. Bu, həm saxlama, həm də istifadə üçün səmərəlidir. Hazırda əməkdaşlarımızın çox hissəsi texniki işlərlə məşğuldur.

- Bunun üçün son bir-iki ildə yeni səsyazma texnikası, avadanlıq almısınızmı?

- Bəli. Milli Arxiv İdarəsinin böyük maliyyə dəstəyi ilə ən müasir avadanlıqlar əldə etmişik. Məsələn, son iki ildə Macarıstandan yüksək səviyyəli 4 studiya maqnitofonu almışıq. Bu maqnitofonların qiyməti çox baha olsa da, Milli Arxiv İdarəsinin rəhbərliyi bu maqnitofonları almağı vacib bildi.

- Bildiyimizə görə, Dövlət Səs Yazıları Arxivi Böyük Britaniyanın Kral Kitabxanası ilə əməkdaşlıq edir. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

- Böyük Britaniyanın Kral Kitabxanası ilə əlaqələrimiz artıq səmərəsini verib. Həmin qurumla birgə layihəyə əsasən, 50 Azərbaycan dastanını toplamış, bərpa etmiş və elektron variantını hazırlayaraq diskə yazmışıq. Sonra həmin dastanların bəziləri yazılmış diskin bir nüsxəsini Kral Kitabxanasına təqdim etmişik. Bundan sonra Kral Kitabxanasında Azərbaycan folkloru ilə bağlı bölmə də yaradılıb. Onu da deyim ki, bura dünyanın ən zəngin kitabxanalarından biri olmaqla yanaşı, böyük elmi-tədqiqat mərkəzidir. Həmin kitabxananın fonduna dünyanın, demək olar ki, hər yerindən müraciət edirlər.

- Bəs Səs Yazıları Arxivinin fondunda Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin və müstəqilliyimizin yeni tarixi ilə bağlı səs yazıları varmı?

- Əlbəttə, var. Məsələn, Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması və fəaliyyəti ilə bağlı xeyli lent yazıları var. Bundan əlavə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 20 illiyi ilə əlaqədar 15 dəqiqəlik lent də fondda saxlanılır. Xalqımızın böyük oğlu Məmməd Əmin Rəsulzadənin çıxışı olan lent də burada mühafizə edilir.

Azərbaycanın yaxın tarixi ilə bağlı keçirilən, demək olar ki, bütün tədbirlərin videolentləri də toplanıb. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərlik etdiyi illər ərzində düzənlənən əksər tədbirlərin lentləri də saxlanılır. Onun hakimiyyətdə olduğu dövrdə keçirilmiş bütün qurultay, simpozium və görüşlərdə etdiyi çıxışların lentləri də qorunur. Həmin lentlərin səslənmə müddəti 800 saatdan çoxdur.

- Maraqlıdır, arxivdə tanınmış insanlardan kimlərin uşaqlıq çağlarından lentlər var?

- Belə audio-video lentlər də az deyil. Məsələn, görkəmli müğənnimiz Zeynəb Xanlarovanın 11 yaşında ifa etdiyi “Yolka” mahnısının lenti durur...

- Bəs arxivdə olan sənədlərin təbliğini necə aparırsınız?

- Arxiv işi ilə bağlı ölkəmizdə, eləcə də xaricdə keçirilən müxtəlif səpkili beynəlxalq tədbirlərdə çıxışlar edir, həmkarlarımızla mübadilə aparırıq. Məsələn, ötən il Milli Arxiv İdarəsinin rəisi Ataxan Paşayevlə Odessa şəhərində keçirilən beynəlxalq arxivlər üzrə forumda iştirak etmişik. Həmin tədbirdə də arxivlərin elektron varianta keçirilməsi məsələsi gündəmdə idi. Məlum oldu ki, əksər ölkələrin arxivlərinin çoxu hələ bu işə yeni başlayıb.

Səs yazılarının təbliği ilə bağlı müxtəlif telekanallarda da çıxışlar edirik. Bundan əlavə, jurnalistlər verilişlər hazırlayarkən arxivimizdəki audio-video lentlərdən istifadə edirlər. Görkəmli şəxsiyyətlərin, sənətçilərin, alimlərin, yaxud abidələrin yubileyləri zamanı da bizə tez-tez müraciətlər olunur və biz sifarişçilərə kömək edirik.

Əsas amalımız ölkəmizin hər bir sahəsini əks etdirən zəngin səs yazıları arxivi yaratmaq və həmin sənədləri etibarlı mühafizə edərək gələcək nəsillərə çatdırmaqdır.

- Yaqub müəllim, Dövlət Səs Arxivinin kollektivinə bu şərəfli işində uğurlar arzulayırıq.

SƏMƏD MƏLIKZADƏ

Zaman.- 2011.- 10-12 sentyabr.- S.9.