Dünyanın alınan və satılan kəşfiyyatçıları (2)

YAZINI INTERNET MATERİALLARI ƏSASINDA ƏZİZ MUSTAFA HAZIRLAYIB.

Casuslarla bağlı bəzən daha qəribə və ağlasığmaz hadisələr, daha doğrusu, macəralar da baş verirdi. Bəzən hər hansı bir dövləti qarşı tərəfə güzəştə getməyə məcbur etmək məqsədi ilə heç bir günahı olmayan düşmən millətin nümayəndələrini belə casus elan etməkdən çəkinmirdilər və bu, öz effektini verirdi. Necə deyərlər, casus olmayanlar casus elan edilərək qarşı tərəfə müəyyən məbləğə satılması kimi gülməli əhvalatlar meydana çıxırdı. Belə hadisələrdən biri Napoleonun prezidentliyi dövründə Fransada baş vermişdi.

Napoleonsayağı casus dəyişməsi

Napoleon, adətən, öz zabitlərini yüksək qiymətləndirir və onların problemlərini daim diqqət mərkəzində saxlayır, hətta əsir düşən ən aşağı rütbəli zabitlərin düşmən generalı ilə dəyişməsinə belə, məmnunluqla razılıq verirdi. Onun bu zəif yerini yaxşı bilən daxili işlər naziri Jozef Fuşe bir dəfə imperatora: “Zati-aliləri, siz həmişə əsir zabitlərimizlə bağlı məsələni xüsusi diqqət mərkəzində saxlayırsınız. Amma nə üçünsə bu dəfə ingilis əsirliyində olan çoxlu zabitlərimizin taleyi ilə maraqlanmayıbsınız”,-dedi.

Napoleon, adətən, daxili işlər nazirinə bir o qədər də dinanmırdı, ancaq onun ağlasığmaz ideyalar, gizli əməliyyatlar üzrə əvəzedilməz mütəxəssis olduğunu da yaxşı bilirdi. Ona görə də Fuşeyə: “Əsir zabitlərimizi unutmamışam, ancaq onları əsirlikdən azad etmək üçün qarşı tərəfə nə vəd edəcəyimizi bilmirəm”,- dedi.

Fuşe dərhal:- Bəlkə onları ingilis casusları ilə dəyişdirək?-deyərək Napoleonun düz gözlərinin içinə baxdı.

- Haradan tapaq o qədər casusu?

- Zati-aliləri narahat olmayın,-deyə Fuşe imperatoru sakitləşdirdi. -Casus tapmaq mənim əlimdədir. Siz əmr edin, mən zabitlərimizlə dəyişdirmək üçün lazım olan qədər casus tapacağam.

Onun bu sözlərinin cavabında Napoleon razılıq əlaməti olaraq, başını tərpətdi.

Tezliklə Fuşenin göstərişi ilə Fransada yaşayan Böyük Britaniya əsilli vətəndaşlar kütləvi şəkildə həbs edilməyə başladı. Guya onlar İngiltərə hökumətinin xeyrinə casusluqla məşğul olurdular. Həbs edilənlər arasında İngiltərənin adlı-sanlı zadəgan ailələrinə mənsub olan, ancaq müəyyən səbəblər üzündən Fransada yaşamağa üstünlük verən çoxlu sayda adamlar, onların övladları, yaxın qohumları, həmçinin sadə ingilislər də vardı. Təbii ki, onların arasında Fransa vətəndaşı olan, ancaq ingilis kəşfiyyatına xidmət göstərən ingilislər də az deyildi. Amma olduqca hiyləgər Fuşe həbs edilənlərin bir qismini Fransanın xeyrinə casusluq etməyə razı sala bilmiş və bununla da İngiltərənin daxilində gələcəkdə yeni kəşfiyyat rezidenturasının təşkili üçün imkan əldə etmişdi. Fransada kütləvi şəkildə ingilis casuslarının həbs edilməsi xəbəri Londonda çaşqınlıqla qarşılanmışdı. Bununla əlaqədar dərhal kəşfiyyat idarəsinin rəhbərindən izahat istənildi. O isə Fransada casuslarının az olduğunu və bu işdə Parisin hansısa məqsədlər güddüyünü bildirdi. Bununla belə, kəşfiyyat xidmətinin rəhbəri kütləvi həbslər zamanı Fransada yaşayan casuslarının da ələ keçdiyini istisna etmədiyini söylədi. Bundan sonra İngiltərə hökuməti Napoleona müraciət edərək, ingilisəsilli Fransa vətəndaşlarını öz ölkəsində qəbul etməyə hazır olduğunu bildirdi. Fransa isə, öz növbəsində, ingilis casusları ilə əsir fransız zabitlərinin dəyişdirilməsini təklif etdi. Sonralar bu məsələni araşdıran tarixçi E. Kukric “Casus ticarəti” adlı kitabında yazırdı: “ Napoleon casusların əsir fransız zabitləri ilə dəyişdirilməsi üçün ingilislərin qarşısına öz şərtlərini qoymuşdu. O casusluqda günahlandırılan ingilis zadəganların, lordların və parlament üzvlərinin əvəzinə əsirlikdə olan fransız general və admirallarının, aristokrat uşaqlarının əvəzində isə polkovnik və gəmi kapitanlarının, titulu olmayan sadə ingilis casusların əvəzində əsir zabitlərin dəyişdirilməsini təklif etmişdi. İngiltərə hökumətinin Napoleonun bu təklifini qəbul etməkdən başqa çarəsi qalmadı. Nəticədə ingilislər öz günahsız vətəndaşlarını, fransızlar isə hiyləcərlik yolu ilə əsir zabit və generallarını azad etdilər. Üstəlik, hiyləgər Fuşe azad edilən və Fransaya işləməyə razı salınmış ingilislərdən ibarət İngiltərədə yeni kəşfiyyat mərkəzlərinin əsasını qoymuş oldu. Amma, şübhəsiz ki, ingilislər də əsir fransız zabitlər arasından öz xeyirlərinə işləyən casuslar hazırlamışdılar”.

Dəyişdirilən səfir casuslar

Casusların dəyişdirilməsi ilə bağlı macəra dolu əhvalatlar sonralar da geniş yayılmışdı. Bu işə hətta beynəlxalq hüquq baxımından toxunulmaz hesab edilən səfirlər belə cəlb edilmişdilər. Məsələn, 1918-ci ilin yayında Moskva çekistləri (Fövqəladə Komissiyanın əməkdaşları) ölkədə fəaliyyət göstərən və guya bolşeviklərə qarşı dövlət çevrilişi hazırlayan “Səfirlərin çevriliş cəhdləri” planını ələ keçirdilər. Bu saxta ad altında dərhal Rusiyadakı müxtəlif ölkələrin səfirlərini, o cümlədən Böyük Britaniya diplomatik missiyasının rəhbəri Robert Bryus Lokxartı həbs etdilər. Çekistlərin iddialarına görə, səfirlər bolşevik hökumətini devirmək, Lenini və digər inqilab rəhbərlərini öldürmək niyyətində olublar. Bu məsələ səfirləri həbs edilən ölkələrdə dərhal böyük narahatlıqla qarşılandı. Böyük Britaniya hökuməti isə səfiri Lokxartın həbsinə cavab olaraq, Rusiyanın Londondakı səfiri Litvinovu həbs etdi. Bundan sonra tərəflər danışıqlar masası arxasında oturmağa və həbs edilən səfirləri qarşılıqlı şəkildə dəyişdirməyə məcbur oldular. Amma bundan sonrakı on illər boyu Böyük Britaniya hökuməti səfirlərin çevriliş hazırlamaq adı altında həbsini Rusiyanın təxribatı kimi müntəzəm olaraq beynəlxalq səviyyədə gündəmə gətirdi. Bununla belə, bir neçə il bundan əvvəl Böyük Britaniyanın üzərindən məxfilik qrifi götürülmüş gizli arxivlərindəki sənədlərdə Lokxartın, həqiqətən də, bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan ağqvardiyaçılara maliyyə yardımı göstərdiyi məlum olub. Arxivlərdən həmçinin Lokxartın oğlunun məktubu da aşkar edilib. Oğul Lokxart bu məktubunda atası ilə söhbətində onun 1918-ci ildə yerli ağqvardiyaçıların köməyi ilə bolşevikləri devirmək üçün plan hazırladıqlarını etiraf etdiyini yazıb.

Şanxay insidenti

Casusların dəyişdirilməsi ilə bağlı daha bir hadisə ötən əsrin 30-cu illərində baş verdi. Belə ki, həmin dövrdə Uzaq Şərqdə SSRİ, Çin və Yaponiya arasında əsl casus müharibəsi gedirdi. 1933-cü ilə kimi SSRİ-nin Çinin Şanxay şəhərindəki kəşfiyyat rezidenturasına əfsanəvi kəşfiyyatçı bakılı Rixard Zorge rəhbərlik edirdi. Amma SSRİ əks-kəşfiyyat rəhbərliyi 1933-cü ildə onu Yaponiyaya göndərərək yerinə gizli ləqəbi Abram olan Yakov Bronini təyin etdi. Bronin yeni təyinatına kimi Almaniyanın paytaxtı Berlində doktor Boş adı altında casusluqla məşğul olmuşdu. O, Şanxayda da bu işi uğurla yerinə yetirərək, SSRİ-yə olduqca qiymətli sirrlər ötürmüşdü. Amma 1935-ci ilin noyabr ayında Yaponiya və Çin kəşfiyyat xidməti Broninin izinə düşərək onu həbs etdilər. Çin hökuməti SSRİ-yə casusluq üstündə Bronini 15 il həbs cəzasına məhkum etdi. Moskva Broninin guya günahsız olduğunu iddia edərək, Pekindən onun həbsdən azad olunmasını istəsə də, sonuncular buna rədd cavabı verdilər. Belə olanda SSRİ də cavab zərbəsinə əl atdı. Belə ki, həmin dövrdə Çinə rəhbərlik edən Çan Kayşinin böyük oğlu Tszyan Tszinqo Moskvada idi. O, Nikolay Vladimiroviç Yelizarov ad və soyadı altında Hərbi Siyasi Akademiyanı bitirmişdi. Sonra isə “Uralmaş” zavodunda işə düzəlmiş və yerli rus qadınlarından biri ilə ailə həyatı qurmuşdu.

Zaman.- 2011.- 13-14 sentyabr.- S. 14.