Məxdumqulu - türkmənin ruhu, qəlbi və döyünən ürəyi (1)

Onun qədər Türkmənistanda sevilən və dərindən hörmət bəslənilən ikinci bir haqq aşiqi tapmaq mümkün deyil.

Onun qədər Türkmənistanda sevilən və dərindən hörmət bəslənilən ikinci bir haqq aşiqi tapmaq mümkün deyil. Anadolu türkü üçün Yunus Əmrə, azərbaycanlı üçün isə böyük Füzuli nə deməkdirsə, türkmən üçün də Məxdumqulu odur. Mayası haqdan yoğurulub, haqq aşiqi kimi dünyaya gəlib, Uca Allaha gedən yolu tutaraq onun dərgahına üz tutub, bununla da nəinki türkmənlərin, həm də bütün türk dünyasının əbədi sevgi və məhəbbətini qazanıb, onların qəlbində əbədiləşib, özü boyda həmişəyaşar haqq nəğməkarına çevrilib. Məxdumqulunun şeirləri bir sevgi, ilahi eşq nəğməsidir, haqqa gedən yolun qapısını göstərən bir nurdur. Bu ilahi nurun işığıdır türkməni yaşadan və onu əbədi bir gələcəyə aparan. Məxdumqulu təbiəti, xarakteri, şeirlərindəki ilahi bir eşqin tərənnümü ilə türk dünyasının haqq aşiqi Yunus Əmrəni xatırladır. O sanki üstündən əsrlər ötəndən sonra haqq aşiqi Yunus Əmrənin yolunu davam etdirir və qucağını geniş açaraq, bir vaxtlar Türkmənistandan Anadoluya köç edərək burada dünyanı qarşısında diz çökdürən və qosqoca Osmanlı imperiyasını quran qan əcdadlarını, o cümlədən türkmənin Anadoluda haqq səsi, haqq nəğməkarı olan Yunus Əmrəni onların əziz övladları kimi öz bağrına basır. Bax bundadır Məxdumqulunun böyüklüyü və dahiliyi.

Məxdumqulunun anadan olduğu və vəfat etdiyi il dəqiq məlum deyil. Məxdumqulunun əlyazmalarına və xalq arasında dolaşan rəvayətlərə inansaq, onun 18-ci əsrin 20-ci illərinin sonlarında və ya 30-cu illərinin əvvəllərində indiki Türkmənistanın Qara Qala rayonundakı Hacı Qovşan kəndində anadan olduğunu ehtimal etmək olar. Hacı Qovşan kəndi Ətrək ( Ətürək) çayı vadisində yerləşirdi. Onun ailəsi Göylən (Göklən) tayfasının Qərkez soyunun Kışık qolundan idi. Bu tayfa əsasən oturaq əkinçilik və heyvandarlıqla məşğul olur və bu yolla ailələrini dolandırırdılar.

Məxdumqulunun atası o dövrdə türkmən ellərində tanınmış şair və məşhur dini mütəfəkkir olan Dövlət Məmməd Azadi (1700-1760) idi. Məxdumqulunun mənsub olduğu soy türkmənlər arasında xüsusi hörməti ilə tanınan Göylən tayfasından idi. Məxdumqulunun uşaqlıq illəri Gürcan və Ətrək çayları ətrafında keçib. O, əvvəlcə, atasının dərs dediyi kənd məktəbində (mədrəsədə) ilk təhsilini alıb. İlk günlərdən də məktəbdə xüsusi istedadı ilə seçilirdi, onun dünyaya baxışı digər həmyaşıdlarından köklü şəkildə fərqlənirdi, dərslərdə hərdən özünə dalması və ruhən Haqq dünyasına qovuşması, bütün varlığı ilə ona yönəlməsi vardı. O, qısa müddətdə dərsləri mənimsəyərək ibtidai məktəbi başa vurdu. Bundan sonra bir müddət digər türkmən həmyaşıdları kimi təsərrüfat işlərində atasına kömək etməyə, qoyun, mal otarmağa, əkin-biçin işləri ilə məşğul olmağa başladı. Sonralar Məxdumqulu zərgərlik peşəsini də öyrəndi və bu sahə üzrə mahir bir usta kimi şöhrət qazandı. Amma atası onun təhsilini davam etdirməsində maraqlı idi. Gənc Məxdumqulu da türkmən çöllərindən dünyaya açılmaq, obrazlı şəkildə desək, türkmən çöllərində doğan günəşin harada batmasını görmək və bunun üçün elm dəryasının dərinliklərinə baş vurmaq, biliyini artırmaq istəyirdi. Ona görə də, əvvəlcə, o, atasının razılığı və xeyir-duası ilə Kərki şəhərində təhsilini davam etdirdi. Təxminən 1753-cü ildə Məxdumqulu Kizil Ayak qəsəbəsindəki müqəddəs Baba İdrisin dəfn olunduğu sərdabə ilə yanaşı fəaliyyət göstərən mədrəsədə təhsil almağa başladı. O burada 1 il təhsil aldı. Lakin burada oxuduqları və öyrəndikləri onun üçün azlıq edirdi. Ona görə də 1754-cü ildə gənc Məxdumqulu Buxaraya gedərək, buradakı məşhur Kokeltaş mədrəsəsində təhsil almağa başladı. Kokeltaş mədrəsəsində oxuduğu illərdə Məxdumqulu Suriyadan olan Nuri Kazım ibn Bahar adlı türkmənlə tanış oldu. Nuri Kazım öz dövrünün məşhur simalarından idi. O, ali təhsil almışdı və İslam dininin əsaslarını, İslam hüququnu çox yaxşı bilirdi. Ona görə də xalq onu Mövlana adı ilə çağırırdı. O, bu yüksək ada layiq görülən çox az adamlardan biri idi.

Nuri Kazımla tanışlıq Məxdumqulunun dini, ruhi və mənəvi dünyagörüşünün formalaşmasında önəmli rol oynadı. O öz mənəvi ustadı Nuri Kazımla birgə səyahətə çıxdı. Məqsədi ətrafda yaşayan xalqlarla daha yaxından tanış olmaq, həm də öz biliyini və dünyagörüşünü daha da artırmaq idi. Məxdumqulu Nuri Kazımla birgə Özbəkistanı, Qazaxıstanı, Tacikistanı gəzdi, sonra isə oradan Əfqanıstan və Hindistana getdi. O, gəzdiyi yerlərin məşhur elm və din rəhbərləri ilə görüşür, onlarla müxtəlif sahələr üzrə fikir mübadiləsi edirdi. Bu da onun mənəvi cəhətdən kamil bir insan kimi formalaşmasına böyük təsir göstərdi. 1757-ci ildə onlar səyahətlərini başa vuraraq, Xivəyə gəldilər. Xivə də həmin dövrdə Osta Asiyanın məşhur elm və mədəniyyət mərkəzlərindən biri hesab edilirdi. Burada çoxlu sayda mədrəsələr vardı və bu mədrəsələrdə o dövrün ən tanınmış alimləri dərs deyirdilər. Məxdumqulu Xivədə Xan Şirqazi tərəfindən inşa edilən mədrəsədə təhsil almağa başladı. O dövrün varlı ailələrinin övladları da mədrəsədə təhsil alırdılar. Məxdumqulu burada öz təhsilini tamamladı. O daha bir müddət Xivədə qalmaq istəyirdi. Lakin 1760-cı ildə atası rəhmətə getdi və Məxdumqulu doğma Türkmənistana qayıtmağa məcbur oldu. Amma vətənə qayıtması ona yeni bir dərd də gətirdi. Atasının ölümü ilə bağlı qüssə və kədər içində olan Məxdumquluya bir mənəvi zərbə də illərlə sevgisini ürəyində gəzdirdiyi Mənli adlı qızın başqa birisinə ərə verilməsi ilə dəydi. Mənlinin valideynləri qızları üçün böyük miqdarda başlıq tələb edirdilər. Bu başlığı vermək üçünsə Məxdumqulunun maddi imkanı yox idi. Ona görə də Mənlini başqa birisinə zorla ərə verdilər. Sevgilisini ömrünün sonuna kimi unuda bilməyən Məxdumqulu onun eşqinə şeirlər yazmağa başladı. Bu şeirlərində isə o Fəraqi (sevgilisindən ayrılan) imzası ilə çıxış edirdi.

Cahanı yandırdı odun,

Qaçar oldu yaxın-yadın,

Məxdumqulu, sənin adın,

Olsun indi qoy Fəraqi

Məxdumqulunun ən yaxşı məhəbbət şeirləri də məhz Mənliyə, onun həsrətinə həsr edilib. Bu şeirlərin hər birində Məxdumqulunun ürəkləri indi də yandıran, göynədən, insanın ruhunu sızladan əzabları, sonsuz kədəri var:

Elləri var toy-düyünlü,

Soyuq sulu, göy çəmənli,

Eli - Göylən, adı - Mənli,

Nazlı dildardan ayrıldım

Pərdə çəkib üzlərimə,

Rəvac verib sözlərimə,

Məxdumqulu, gözlərimə

Bircə Mənli xan görünər.

Atan bağrı daş olsun,

Anan gözü yaş olsun,

Min bəlaya tuş olsun

Yarı yardan ayıran

Yuxarıdakı bu yanğılı şeirləri ilə Məxdumqulu 17-ci əsrdə yaşayan Azərbaycanın böyük haqq aşiqi Sarı Aşığı xatırladır. Sarı Aşığın da istədiyi qızı - Yaxşını ona verməmişdilər və o, əlində saz gecə-gündüz Yaxşı deyib nalə çəkirdi:

Mən Aşıq tərsinə qoy,

Tər-təni tərsinə qoy.

Yaxşını qibləsinə,

Aşığı tərsinə qoy.

İndi də Sarı Aşıqla eyni kökdən, eyni soydan olan Məxdumqulu Xəzərin o tayında, Sarı Aşıqdan 100-150 il sonra ilk eşqin yanğısı ilə “Mənli” deyib göz yaşları tökür, onu addımbaşı xatırlayır, unuda bilmirdi.

Fani cahan İrəmdir, sən ol bostanın gülü,

Mən ki fəqir vabəstə, qəfəs içrə bülbülü,

Gül ruyində niqabdır ol Leylinin sünbülü,

Nə səbəbdir, xorlarsan mənim kimi zəlili,

Ol camalın eşqində oldum divanə, Mənli.

Mənli xanım alıb getdi cismim içrə canımı,

Sormadan iqbalı fələk yapdı hicran donumu,

Bir nakəsə bəxş eyləmiş fələk Mənli xanımı,

Dəydi sərə, getdi huşum, neyləyim, biçarəyəm.

Məxdumqulu aləm içrə, bütün canan həm gözəl,

Hamısı bir kənizdir, Mənli xana bənzəməz.

Amma ona dərd dərd üstündən gəlməkdə idi. Məxdumqulunun iki qardaşı düşmənə əsir düşmüş və orada ölmüşdülər. Məxdumqulu öz şeirlərinin bir hissəsini də qardaşlarının ölümünə həsr etmiş və bundan doğan kədərini misralarına köçürmüşdü. Gənc Məxdumqulu dərdlərini unutmaq, ovunmaq məqsədi ilə sevmədiyi bir qadınla ailə həyatı qurmağa məcbur oldu. Amma o heç cür Mənlini, ilk sevgisini unuda bilmir, yazdığı şeirlərin hər misrasında, hər sözündə həsrətlə onu anırdı. Yeni ailə izdivacından Məxdumqulunun Sarı və İbrahim adlı iki oğlu oldu. Amma bu uşaqların biri 7, digəri isə 12 yaşında dünyasını dəyişdi və bununla da Məxdumqulunun dərdi üstünə daha bir dərd gətirdi. Şeirlərindən hiss edilir ki, Məxdumqulunun sevməyib evləndiyi həyat yoldaşı ilə münasibətləri heç də yaxşı olmayıb. Belə ki, Məxdumqulunun şeirlərində bununla bağlı kifayət qədər faktlar var. Məsələn, şeirlərində o, gənclərə sevmədiyi qızla ailə qurmağı məsləhət görmür. Üstəlik, o, gənclərə məsləhət görür ki, ömür-gün yoldaşı seçərkən qadının əslinə baxsınlar. Çünki zatında nakəslik olan, əsli-soyu olmayan qadınlar ailəni xaraba qoyar, ərin gündüzünü gecəyə döndərər, onun ömrünü zay edər.

Məxdumqulu, kimsə bilməz batini,

Evlənsəniz, baxıb alın zatını,

Yiyəm görkəzməsin yaman xatını,

Adam özün bilməz, xam xəyal olar.

O, bununla əlaqədar yazdığı şeirlərində pis qadının əlindən dada gəldiyini dolayı yolla büruzə verir. Məsələn, haqq aşiqi şeirlərinin birində “Pis xatın başa möhnətdir”, -deyir. Digər bir şeirində isə o, pis qadını yaxşı ər üzərində ağır bir töhmətə bənzədir: “Yaman xatın yaxşı ərə, Sovulmaz töhmətə bənzər”. Onun digər şeirlərində də bu mövzu davam etdirilir. Məxdumqulu yana-yana deyir ki, “Yenə yaxşı bir igidə, Yaman xatın tuş olmasın”, “Tuş olsan yaman xatına, Ömrün ötər şər iləni”.

Əziz Mustafa

Zaman.- 2011.- 7 yanvar.- S.12.